Ұлан Қажыкен, Алмалы аудандық № 2 сотының судьясы
Әкімшілік әділет жүйесінің негізі қаланды
Құқықтық мемлекеттің атрибуттарының бірі – әкімшілік әділет институты. Бұл тақырыптың өзектілігі, ең алдымен, біздің елімізде құқықтық мемлекет пен дамыған азаматтық қоғам құру үшін маңызды. Осы бағыттағы жұмыстарды бір жүйеге түсіру мақсатында 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі күшіне енеді және жаңа мамандандырылған ауданаралық әкімшілік соттар өз жұмысын бастайды.
Жаңа кодификацияланған акт азаматтардың жария билік органдарымен өзара қарым-қатынаста құқықтарын сот арқылы қорғау үшін қабылданған. Бұл Қазақстанда әкімшілік әділет жүйесінің қалыптасуын білдіреді. Біздің еліміздің сот жүйесі әлемдік стандарттарды ескере отырып дамып келе жатқандықтан, мамандандырылған әкімшілік сот құру жаңа реформаның қисынды жалғасына айналды. Кодекстің қабылдануы әкімшілік сот ісін жүргізуді азаматтық іс жүргізуден оқшаулаудың маңызды қадамы болды. Бұдан әрі мамандандырылған соттар азамат пен әкімшілік (мемлекеттік) орган арасындағы жариялы-құқықтық дауларды қарайды. Тарихи тұрғыдан алғанда, әкімшілік әділет ХІХ ғасырда заң үстемдігінің қажетті элементі ретінде қалыптасқаны белгілі. Оның қағидалары азаматтарды мемлекеттік орган, атқарушы биліктің заңсыз әрекетінен қорғауға бағытталған.
Бүгінгі таңда әкімшілік әділет тәуелсіз институт ретінде көптеген Еуропа елдерінде сәтті дамып келеді. Бельгия, Испания, Румыния сияқты кейбір елдерде әкімшілік әділет Конституцияда айтылмаған, бірақ бар. Қазақстандағы жағдай да осындай. Біздің еліміздің Негізгі заңында 75-бапта «Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады» деп бекітілген. Бұл норма мамандандырылған соттар құруға мүмкіндік берді және әкімшілік әділет жүйесін құруға негіз болды.
Әкімшілік сот ісін жүргізу – сот ісін жүргізудің жаңа нысаны. Кодекстің 5-бабының 2-тармағына сәйкес, жария-құқықтық қатынаста жеке және заңды тұлғалардың бұзылған немесе даулы құқығын, бостандығы мен заңды мүддесін тиімді қорғау және қалпына келтіру мақсатында әкімшілік істерді әділ, бейтарап және уақтылы шешу мақсаты көзделген.
Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс бірқатар жаңалықтарды көздейді, олардың ішінде мынаған назар аударғым келеді. Біріншіден, әкімшілік орган ұғымы енгізіледі, оған тек мемлекеттік органдар ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік басқару саласында өкілеттіктер берілген субъектілер де кіреді. Мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару органы, мемлекеттік заңды тұлға, сондай-ақ әкімшілік актіні қабылдау, әкімшілік әрекетті (әрекетсіздікті) жасау бойынша өкілеттіктер берілген басқа ұйым.
Екіншіден, қолайлы және ауыртпалықты әкімшілік актілер туралы ұғымдар енгізіледі. Жалпы алғанда, әкімшілік акт – бұл әкімшілік орган, лауазымды тұлға жария-құқықтық қатынастарда қабылдайтын, белгілі бір адамның немесе жеке-дара белгілі бір адамдар тобының құқығы мен міндетін іске асыратын шешім.
Үшіншіден, дау айту, мәжбүрлеу, іс-әрекет жасау, тану сияқты талаптардың түрлері қарастырылған.
Төртіншіден, іс талап қойылған сәттен бастап қозғалды деп есептеледі, істі қарау ақылға қонымды мерзімде жүзеге асады. Бірақ ол үш айдан аспайды.
Бесіншіден, процестік мәжбүрлеу шарасы ретінде ақшалай өндіріп алу енгізіледі. Ол сот талаптарын орындамағаны, сотқа келмегені, сот актісін орындамағаны және т. б. үшін көзделген.
Алтыншыдан, кодекс судьяның әкімшілік істің нақты және заңды тараптарына қатысты құқықтық негіздемелер бойынша өзінің алдын ала құқықтық пікірін айтуға құқылы екенін көздейді.
Жетіншіден, медиация, әлемдік немесе партисипативтік келісім сияқты татуластыру рәсімдері шеңберінде әкімшілік органмен татуласу мүмкіндігі көзделген.
Бүгінгі таңда әкімшілік әділет мәселелерінің өзектілігі Қазақстанда азаматтық қоғамның берік негізін құру міндеттерімен негізделген. Бұл өз кезегінде қоғамдық бақылаудың қосымша құқықтық кепілдіктерін талап етеді. Осылайша, азаматтарға билікке әсер етудің көптеген құралдары ұсынылады. Сонымен қатар, әкімшілік әділет институтын енгізудің және сот шешімдеріне шағымданудың тиімді тетігін дамытуға жол ашады.
