Документ на казахском языке

Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылдың 2013 - 2015 жылдарға арналған кешенді жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 27 ақпандағы № 190 Қаулысы

Редакция 08.11.2013 жылы берілген өзгерістер мен толықтырулармен

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылдың 2013 – 2015 жылдарға арналған кешенді жоспары (бұдан әрі – Кешенді жоспар) бекітілсін.

2. Орталық, жергілікті және өзге де мемлекеттік органдар, ұйымдар (келісім бойынша) Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігіне тоқсан сайын, есепті тоқсаннан кейінгі айдың 8-күніне дейін Кешенді жоспардың орындалу барысы туралы ақпарат беруді қамтамасыз етсін.

3. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-күніне дейін Қазақстан Республикасының Үкіметіне Кешенді жоспардың орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат беруді қамтамасыз етсін.

3-1. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Кеңсесі Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне тоқсан сайын, есепті тоқсаннан кейінгі айдың 25-күніне дейін Кешенді жоспардың орындалу барысы туралы ақпарат беруді қамтамасыз етсін.»

4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнің Кеңсесіне жүктелсін.

5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі С. Ахметов Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 27 ақпандағы № 190 қаулысымен бекітілген

Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылдың 2013– 2015 жылдарға арналған кешенді жоспары

Кіріспе

Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылдың 2013 – 2015 жылдарға арналған кешенді жоспары (бұдан әрі – Жоспар) мемлекеттік органдардың ұсыныстарын, «Қазақстан Республикасында көлеңкелі экономиканың мөлшерін қысқарту жөніндегі 2005 – 2010 жылдарға арналған негізгі шаралар» бағдарламасын (бұдан әрі – Бағдарлама) іске асыру нәтижелерін және көлеңкелі экономиканың деңгейін төмендету бойынша озық әлемдік тәжірибені ескере отырып, Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес әзірленді.

Жоспардың басты ерекшелігі көлеңкелі экономика спектрлерін неғұрлым кең көлемде қамту болып табылады. Егер бұрынғы Бағдарлама көлеңкелі экономиканың негізінен экономикалық аспектілерін қамтыған болса, әзірленген Жоспар экономика субъектілерінің көлеңкеден шығуына ықпал ететін экономикалық дамудың институционалдық негіздерін құруға бағытталған.

Атап айтқанда, мемлекеттiк қаржы секторында Жоспар бюджетті жоспарлау деңгейінде, мемлекеттiк сатып алу және мемлекеттiк қаржылық бақылау және фискалдық әкiмшiлендіру мемлекеттiк қаражатты есепке алу саласында мемлекеттік қаражатты көлеңкеге шығаруға қарсы іс-қимыл жасау жөніндегі шараларды іске асыруды көздейді.

Қолма-қол ақша нысанындағы төлемдердің қысқаруымен қатар, Жоспар қаржы құралдары нарығындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрес бойынша шараларды әзiрлеуді және іске асыруды да көздейді.

Жоспарда көлеңкелі экономиканың дамуын тудыратын себеп-салдарлық байланыстардың жүйелік тәсілі және неғұрлым тереңдетілген талдауы көрініс тапқан. Атап айтқанда, басты себептердің бірі ретінде экономиканың құрылымдық теңгерімсіздігі, оның ішінде өңірлердің дамуындағы теңгерімсіздік егжей-тегжейлі талданды. Көлеңкелі экономиканың болу себептері мен салаларына жүйелі талдау өткізілді.

Заңнамалық, құқық қорғау және сот жүйесi деңгейінде Жоспар меншік құқығына, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске қатысты заң шығармашылық және заңдардың орындалу жүйесін жетілдіруге ерекше көңіл бөледі.

Жоспардың іс-шаралары көлеңкелі экономика салдарын жоюға емес, экономикалық агенттердің өзінің өндірістік қызметін көлеңкеге алып кетуге итермелейтін себептердің алдын алуға және жолын кесуге бағытталған.

1. Көлеңкелі экономиканы жіктеу және оны бағалау әдіснамасы

Экономикалық тәжірибеде «көлеңкелі экономика» ұғымы көпаспектілі болып табылады және үй шаруашылығы саласындағы жеке еңбектен бастап кәсіпкерліктің әртүрлі нысандарына дейінгі экономикалық қызметтің кез келген түрлерін қамтиды. Қазіргі уақытта терминдерді қолдануда және «көлеңкелі экономика» ұғымын айқындауда біркелкілік жоқ. Жалпы айтқанда, «көлеңкелі экономика» термині салық салынбайтын және жалпы ішкі өнімде ескерілмейтін заңсыз шаруашылық-экономикалық қызмет ретінде түсіндіріледі.

Көлеңкелі экономиканы жіктеу

Халықаралық ұйымдардың стандарттарына негізделген қазақстандық статистикада (ұлттық есептер жүйесін қоса алғанда) «қадағаланбайтын экономика» термині қолданылады. Өз кезегінде ол «жасырын (көлеңкелі)», «заңсыз» және «формалды емес» қызметтер ұғымдарын қамтиды. Қадағаланбайтын экономиканың келтірілген үш құрамдас бөлігі мынадай нақтылауларды білдіреді.

Жасырын1 өндіріс – өндірістік және заңды болып табылатын, алайда салық төлеуден немесе заңнама нормаларын сақтаудан жалтару мақсатында мемлекеттік билік органдарынан әдейі жасырынатын қызмет түрлері ретінде айқындалатын өндіріс. Бұл ретте оның көлемі саналы түрде мемлекеттік органдардан түрлі себептерге байланысты, оның ішінде:

1) табыс салығын, қосылған құн салығын немесе басқа да салықтарды төлеуден жалтару үшін;

2) әлеуметтік сақтандыруға жарна төлеуден жалтару үшін;

3) кейбір заңдастырылған стандарттарды, мысалы, ең төменгі жалақыны, жұмыс күнінің ең үлкен ұзақтығын, қауіпсіздік нормаларын, санитариялық нормаларды және т.б. бұзуды жасыру;

4) статистикалық сауалнамаларды немесе есептіліктің өзге де нысандарын толтыру сияқты белгілі бір әкімшілік рәсімдерден бас тарту үшін жасырылады.

Формалды емес сектордың өндірісі – тіркелмеген және/немесе жұмыспен қамтылғандар саны айқындалған шекті мәннен аз және қандай да бір нарықтық өндірісі бар үй шаруашылығы секторында корпорацияланбаған кәсіпорындар жүзеге асыратын өндірістік қызметтің түрі ретінде айқындалатын өндіріс. Бұл сектор қызметтің сан алуан тіркелмеген түрлерін қамтиды. Негізгі проблемалар:

1) тіркелген корпорацияланбаған кәсіпорындардың төмендетілген мәліметтер беруі;

2) тіркелмеген корпорацияланбаған кәсіпорындар санының көп болуы;

3) корпорацияланбаған секторда тіркелмеген жалдамалы қызметкерлердің болуы.

Қазақстанда еңбек нарығында формалды емес экономикалық қызметтің жоғары деңгейі байқалады. Формалды емес жұмыспен қамтудың аса жоғары деңгейі құрылыс, тамақ өнімдерін өндіру саласында, көлікте, көшедегі азық-түлік және киім базарларында, маусымдық ауыл шаруашылығы жұмыстарында байқалады.

Қазақстандық еңбек нарығына тән ерекшелік – өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың жоғары үлес салмағы (32,8 %). Өзінің жеке шаруашылығында жұмыс істейтін өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың бөлігі (1,2 млн. адам) ерекше алаңдаушылық туғызады.

Мамандардың бағалауы бойынша осы онжылдықтың бірінші жартысында Қазақстанда декларацияланбаған (жасырын) жұмыспен қамту 20-30 % құрады. Олардың құрамында көлеңкелі экономикада жұмыс істейтін заңсыз еңбек көшіп-қонушылары ерекше топ болып қалып отыр.

Формалды емес жұмыспен қамтудың шығыны екіжақты: салықтардан жалтаруға байланысты мемлекеттік бюджет шығыны және әлеуметтік қорғау мен қолдаудан айырылған қызметкерлердің шығындары. Сондай-ақ формалды емес жұмыспен қамту нақты есепке алынбайды, сол себепті еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың нақты жағдайы туралы мәліметтердің бұрмалануына әсерін тигізеді.

Заңсыз өндіріс – заңда тыйым салынған немесе өндірушілер тиісті рұқсатты алмай жүзеге асыратын, заңсыз болып табылатын, тауарлар мен қызметтер өндірілетін өндірістік қызмет түрлері ретінде айқындалатын өндіріс.

Заңсыз өндіріс мынадай екі санат бойынша жіктеледі:

1) сатылуы немесе жай иелік ету заңмен тыйым салынған тауарлар мен қызметтердің тыйым салынған өндірісі;

2) әдетте рұқсат етілетін, алайда өндірушілер тиісті рұқсатсыз жүзеге асыратын болса, заңсыз қызметке айналатын өндірістік қызметтің түрлері.

Көп жағдайда қадағаланбайтын экономика есірткі бизнесі, жезөкшелік, қару-жарақ саудасы, контрабанда және т.б. сияқты заңсыз экономикалық қызметпен теңестіріледі. Сонымен қатар, бұған парақорлық, ұрлық, алаяқтық, рэкет және өндірушілер қалыптастырып қойған табысты қайта бөлуге алып келетін өзге де заңға қарсы әрекеттер сияқты экономикалық емес қызмет түрлері жатады.

Көптеген құқыққа қарсы әрекеттер белгілі бір деңгейде экономикалық активтерге (ақшаға, мүлікке) қатысты операциялармен байланысты болғанымен, шын мәнінде, экономикалық болып табылмайды және өндіріс шекарасына кіргізілмейді, өйткені осы іс-қимылдар барысында жаңа өнімдер немесе қызметтер жасалмайды, тек белгілі бір экономикалық активтерді қайта бөлу жүргізіледі, ал бұл іс-қимылдар, әдетте, ешқашан контрагенттер арасындағы еркін уағдаластық нәтижесі болмайды, керісінше мәжбүрлеуге немесе алдауға негізделеді.

Осылайша ұлттық есеп жүйесі парақорлық, ұрлық, алаяқтық (оның ішінде банк саласында немесе бағалы қағаздармен операциялар кезінде), рэкет, ақшаның заңсыз шетелге аударылуы және қалыптастырылып қойған ұлттық байлықты қайта бөлуге алып келетін өзге де заңға қарсы әрекеттерді бағалауды қамтымайды.

1990 жылдардың экономикалық дағдарысы кезінде көлеңкелі экономика әлеуметтік шиеленісті азайтуда оң рөлге ие болып, жұмыссыздық пен кедейшілік мәселелерін шешуге біршама жәрдемдескен болатын. Қазіргі таңда, экономикалық өсу жағдайында қадағаланбайтын экономика экономикалық дамуды тұрақсыздандыратын маңызды фактор болып табылады. Бұл әсер етудің мынадай негізгі бағыттарын ажыратуға болады:

1) көлеңкелі қызмет ресми экономика шеңберінде өндірістік процеске ыдыратушылық әсер тигізеді, жағдайды нашарлатып, қалыпты жұмыс істеп жатқан «сау» экономикалық ұйымдардың құрылуына және дамуына кедергі жасайды;

2) көлеңкелі экономика бюджетке түсетін кірістің азаюына әкеледі;

3) криминалдық қызметпен байланысты көлеңкелі экономиканың кейбірі күштеу арқылы шешілетін шиеленістерді тудырады;

4) көлеңкелі экономика – іскерлік этиканы, оның ішінде жалпы әлеуметтік нормалардың қалыптастырудың маңызды факторы. Көлеңкелі экономиканы кеңейту және нығайту әлеуметтік-этикалық нормалардың жойылуына әкелуі мүмкін.

Көлеңкелі экономиканың мөлшерін азайту саласындағы айтарлықтай ілгерлеуге қарамастан, ол қоғамның дамуына өзінің кері әсерін тигізуді жалғастырып, биліктің беделі мен қолданыстағы заңнамаға әсерін тигізіп жатыр.

________________________