Жерді бағалаудың экологиялық критерийлерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 13 наурыздағы № 188 бұйрығы Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 29 сәуірде № 10887 тіркелді

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 17-бабының 30) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

1. Қоса беріліп отырған жерді бағалаудың экологиялық критерийлері бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Экологиялық мониторинг және ақпарат департаменті Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен:

1) Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде осы бұйрықтың мемлекеттік тіркелуін;

3) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің ресми интернет-ресурсында және мемлекеттік органдардың интранет-порталында орналастыруын;

4) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркегеннен кейін он жұмыс күні ішінде Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Заң қызметі департаментіне осы тармақтың 2) және 3) тармақшаларымен көзделген іс-шаралардың орындалуы туралы мәліметтерды ұсынуды қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Энергетика вице-министріне жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрі В. Школьник

«КЕЛІСІЛДІ» 
Қазақстан Республикасы 
Ауыл шаруашылығы министрі 
___________ А. Мамытбеков 
2015 жылғы 19 наурыз

«КЕЛІСІЛДІ» 
Қазақстан Республикасы 
Денсаулық сақтау және 
әлеуметтік даму министрі 
___________ Т. Дүйсенова 
2015 жылғы 27 наурыз

«КЕЛІСІЛДІ» 
Қазақстан Республикасы 
Ұлттық экономика министрі 
_______________ Е. Досаев 
2015 жылғы 30 наурыз

	
		
		
		
		
	
	

		

			

			
Көрсеткіштер 
			
			

			
Экологиялық 

			
апат 
			
			

			
Төтенше экологиялық 

			
жағдай 
			
			

			
Салыстырмалы 

			
орташа жағдай 
			
		
		

			

			
Негізгі көрсеткіштер 
			
		
		

			

			
Топырақ бетінен 1 метр (бұдан әрі – м) деңгейдегі техногенді радионуклидтерден түскен эквиваленттік доза қуатының аядан асуы, сағатқа микрозиверт (бұдан әрі – мкЗв/сағ) 
			
			

			
0,57-ден астам 
			
			

			
0,57-0,11 
			
			

			
кемінде 0,11 
			
		
		

			

			
*Радиоактивті ластану (алаңдық белсенділік), шекті мәндер, кБк/м2 
			
			

			


			 
			
			

			


			 
			
			

			


			 
			
		
		

			

			
цезий-137 
			
			

			
400-ден астам 
			
			

			
400-75 
			
			

			
кемінде 75 
			
		
		

			

			
стронций-90 
			
			

			
630-дан астам 
			
			

			
630-120 
			
			

			
кемінде 120 
			
		
		

			

			
плутоний-238, плутоний (239+240) (изотоптар жиынтығы) 
			
			

			
2080-нен астам 
			
			

			
2080-410 
			
			

			
кемінде 410 
			
		
		

			

			
америций-241 
			
			

			
2500-ден астам 
			
			

			
2500-490 
			
			

			
кемінде 490 
			
		
		

			

			
Химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші (бұдан әрі – Zс) 
			
			

			
128-ден астам 
			
			

			
128-32 
			
			

			
кемінде 32 
			
		
		

			

			
Қосымша көрсеткіштер 
			
		
		

			

			
1 килограмм (бұдан әрі – кг) топырақтағы гельминттер жұмыртқаларының мөлшері 
			
			

			
100-ден астам 
			
			

			
100-10 
			
			

			
кемінде 10 
			
		
		

			

			
1 грамм (бұдан әрі – г) топырақтағы патогенді микроорганизмдердің саны 
			
			

			
106-дан астам 
			
			

			
106-105 
			
			

			
кемінде 105 
			
		
		

			

			
**Коли-титр 
			
			

			
кемінде 0,001 
			
			

			
0,01-0,001 
			
			

			
0,01-ден астам 
			
		
	

Ескертпелер:

* Алаңдық белсенділіктен үлестіге ауысу үшін мына параметрлер қолданылады – тереңдігі 5 см топырақ қабаты, топырақ тығыздығы – 1,3 кг/дм3)

Бірнеше радионуклидтер болған жағдайда мына шарттар сақталуы керек:

 – экологиялық апат,

 – төтенше экологиялық жағдай,

 – салыстырмалы орташа жағдай, мұндағы:

ACs-137 – цезий-137 радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

ASr-90 – стронций-90 радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

APu-238,(239+240) – плутоний-238 және плутоний-(239+240) (изотоптар жиынтығы) радионуклидтерінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

AAm-241 – америций-241 радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы мөлшері);

AшмCs-137 – кестеде көрсетілген цезий-137 радионуклидінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері;

AшмSr-90 – кестеде көрсетілген стронций-90 радионуклидінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері;

AшмPu-238,(239+240) – кестеде көрсетілген плутоний-238 және плутоний-(239+240) (изотоптар жиынтығы) радионуклидтерінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері;

AшмAm-241 – кестеде көрсетілген америций-241 радионуклидінің алаңдық белсенділігінің (топырақтағы мөлшері) шекті мәндері.

** топырақ үшін коли-титр – граммен ішінде 1 ішек таяқшасы болатын топырақтың ең аз массасы.

1) Жердің бұзылуы

Бұзылған жердің диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

жер бедерінің морфометрикалық сипаттамасы;

салыстырмалы түрде табиғи жер бетінің тереңдігі немесе биіктігі (м);

жер кертпешінің еңістік бұрышы (град.);

жердің дитологиялық құрылысының бұзылуы;

0-30 см және 0-100 см қабатта органогендік қабат пен қарашірінді қорының қуаты бойынша құнарлы қабат пен әлеуетті құнарлы жыныстың болуы;

жер бетінің бөтен үйінділермен жабылуы.

Жер беті және жер асты суларының сипаттамасы:

жер асты суының деңгейі (м);

сулардың минералдануы (г/дм3);

су жайылуының ұзақтығы (ай).

2) Физикалық (егіншілік) азып-тозу

Физикалық азып-тозу мынадай негізгі критерийлер бойынша бағаланады:

гранулометриялық құрамы;

жыртылатын (қарашірінді) топырақ қабатының біркелкі тығыздығы, г/см3;

текстуралық (агрегатішілік) кеуектілік, см3/г;

тұрақты құрылымдық (жарылып кеткенін есептемегенде, агрегатаралық) кеуектілік, см3/г.

Топырақтың жыртылатын (қарашірінді) қабатының құрылымы:

агрономиялық тұрғыдан бағалы және суға төзімді агрегаттардың болуы;

құрылымдық бөліктердің жай-күйі мен қасиеттері.

Топырақтың су-физикалық параметрлері:

су өткізгіштігі және топырақтың сүзу коэффициенті (м/тәулік);

негізгі гидрологиялық константтары (ВЗ, НВ) және аэрацияның кеуектілігі;

бөртуі.

3) Аграрлық тозу

Топырақтың мынадай теңгерімділік сипаттамалары (органикалық заттар, қоректік элементтер, катионды-анионды құрамы) аграрлық тозудың диагностикалық критерийлері болып табылады:

топырақ бейініндегі қарашірінді қорының кемуі (А+В) бастапқы мөлшерден %;

бастапқы рН мөлшерден рН%;

физикалық батпақтың кемуі (%);

қарашіріндінің сапалық құрамы;

негізгі қоректендіру элементтерінің жалпы қорының азаюы;

қоректендіру элементтерінің қозғалмалы нысандарымен өсімдіктердің қамтамасыз етілуі;

катиондық алмасу сыйымдылығы, топырақтың негіздермен толығу дәрежесі, сіңірілген негіздердің құрамы.

Аграрлық құнарсызданудың қосымша критерийлері мыналар болып табылады:

лайлы фракцияның минералогиялық құрамы;

белсенді микробтық биомасса деңгейінің төмендеуі (есе саны);

фитоуыттылығы;

топырақ ферментациялық белсенділігінің төмендеуі;

топырақ мезофаунасының биомассасы;

биологиялық әртүрліліктің азаюы (Симпсон индексі, нормадан %);

шымтезектің түзілуі (мм/жыл).

4) Эрозия

Эрозияны бағалау үшін статикалық немесе динамикалық критерийлер пайдаланылады, мұның соңғысы топырақ бетінің де ландшафтың да жай-күйін көрсетуі мүмкін.

Су эрозиясы:

Жазықтық су эрозиясы

Жазықтық су эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

топырақ бейіні қуатының азаюы (А+В), %;

топырақ бейінінде қарашірінді қорының азаюы (А+В), сол ортадағының %;

топырақтың үстіңгі көкжиегінің гранулометриялық құрамының өзгеруі;

топырақ массасының жоғалуы, т/га/жыл;

ашық қалған топырақ түзетін жыныстың (С) немесе төселіп жатқан жыныстың (D) көлемі, жалпы көлемнің %-ы;

эрозияға ұшыраған топырақ алаңының ұлғаюы, жылына %.

Қосымша критерийлер мыналар болып табылады:

қарашірінді (жыртылатын жер) көкжиек (см) қуаттың кемуі;

құнарлы заттар қорының кемуі;

шаю жылдамдығы;

жер бетінің еңістігі және эрозиялық үдерістер дамуының қауіптілігі.

Сызықтық су эрозиясы

Сызықтық су эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

аумақтың жыралармен бөлінуі (км/км2);

жер бетіне қатысты алғанда су шайып кеткен орлардың тереңдігі, см;

топырақ массасының жоғалуы (т/га/жыл);

жаңа жыралардың пайда болуы және барларының өсуі.

Қосымша критерийлер мыналар болып табылады:

жыраның тереңдігі;

алаңының бірлігіне келетін жыра саны;

алаңының бірлігіне келетін жыралардың жалпы алаңы;

жыралардың су жинау алаңының кейбір сипаттамалары.

Жел эрозиясы:

Санамаланғаннан басқа жел эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:

құнарсыз қабаттың дефляциялық үйіндісі, см;

жер пайдаланудан шығып қалған алқаптардың алаңы (табиғи алқаптарда өсімдіктер өспей қалған), жалпы алаңының %;

жайылымдық өсімдіктердің проективті жауып қалуы, аймақтық алаңының %;

азып-тозған жайылымдар алаңының өсу жылдамдығы, жылына %;

қозғалмалы құм алаңы, жалпы алаңының %;

қозғалмалы құм алаңының артуы, жылына %.

Қосымша параметрлердің арасында мынадай критерийлер пайдаланылады:

дефляцияның үдемелілігі немесе дефляцияның жылдамдығы;

«А+В қарашірінді шегі қуатының кемуі»;

гранулометриялық құрамның жеңілдеуі;

шөп қалыңдығы мен егістің сиреу дәрежесі.

5) Тұздану

Тұздану дәрежесінің негізгі критерийлері мыналар болып табылады:

үстіңгі құнарлы қабаттағы уытты тұздардың құрамы (%);

уытты сілтіліктің ұлғаюы (тұзданудың бейтарап типінен сілті типіне ауысқан кезде), мг-экв/100 г топыраққа;

тұздалған жер алаңының артуы, жылына %;

ортаның реакциясы (тұз және су сығындысындағы рН).

Қосымша критерийлер ретінде жер асты суларының деңгейі мен минералдануы туралы деректер пайдаланылады.

6) Сортаңдану

Сортаңданудың негізгі критерийлері мыналар болып табылады:

алмасатын натрий құрамының артуы (катионды алмасу сыйымдылығынан (КАС) %-бен);

алмасатын магний құрамының артуы (КАС %-бен);

ортаның реакциясы (рН).

Топырақтың физикалық қасиеттері және әсіресе топырақ құрылымының сортаңдануының қосымша критерийлері болып табылады.

7) Батпақтану

Диагностикалық критерийлер мыналар болып табылады:

топырақ суларының деңгейін көтеру, м;

су жайылуының ұзақтығы (ай);

топырақ суларының минералдануы (г/дм3).

Қосымша бейіннің (гидроморфизм белгілері) морфологиялық құрылысының сипаттамалары пайдаланылуы мүмкін.

	
		
		
		
		
		
		
	
	

		

			

			
Көрсеткіштер 
			
			

			
Тозу деңгейі 
			
		
		

			

			
0 (өте әлсіз) 
			
			

			
1 (әлсіз) 
			
			

			
2 (орташа) 
			
			

			
3 (көтерілген) 
			
			

			
4 (жоғары) 
			
		
		

			

			
1 
			
			

			
2 
			
			

			
3 
			
			

			
4 
			
			

			
5 
			
			

			
6 
			
		
		

			

			
Абиотикалық үйіндінің қуаты, см 
			
			

			
<2 
			
			

			
2-10 
			
			

			
11-20 
			
			

			
21-40 
			
			

			
>40 
			
		
		

			

			
Беткі қабатына қатысты (тұтастығы бұзылмаған) ойылу тереңдігі (см) 
			
			

			
<20 
			
			

			
20-40 
			
			

			
41-100 
			
			

			
101-200 
			
			

			
>200 
			
		
		

			

			
Физикалық саз өлшерінің шамаға азаюы, бастапқыдан %* 
			
			

			
<5 
			
			

			
5-15 
			
			

			
16-25 
			
			

			
26-32 
			
			

			
>32 
			
		
		

			

			
Топырақтың жыртылатын қабаты тұтастығының тең салмақты тығыздығының артуы, бастапқы мөлшерден %* 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-20 
			
			

			
21-30 
			
			

			
31-40 
			
			

			
>40 
			
		
		

			

			
Тұрақты құрылымдық (жарылуды есепке алмағанда, агрегатаралық) кеуектілік, см3/г 
			
			

			
>0,2 
			
			

			
0,2-0,11 
			
			

			
0,1-0,06 
			
			

			
0,05-0,02 
			
			

			
<0,02 
			
		
		

			

			
Текстуралық кеуектілік (агрегатішілік), см3/г 
			
			

			
>0,3 
			
			

			
0,3-0,26 
			
			

			
0,25-0,2 
			
			

			
0,19-0,17 
			
			

			
<0,17 
			
		
		

			

			
Сүзу коэффиценті, м/тәулік 
			
			

			
>1,0 
			
			

			
1,0-0,3 
			
			

			
0,29-0,1 
			
			

			
0,09-0,01 
			
			

			
<0,01 
			
		
		

			

			
Тастақтылығы, жамылғының %-ы 
			
			

			
<5 
			
			

			
5-15 
			
			

			
16-35 
			
			

			
36-70 
			
			

			
>70 
			
		
		

			

			
Топырақтық бейіні қуатының төмендеуі (А+В), бастапқыдан %* 
			
			

			
<3 
			
			

			
3-25 
			
			

			
26-50 
			
			

			
51-60 
			
			

			
>60 
			
		
		

			

			
Топырақ бейінінде қарашірінді шегі қуатының азаюы (А+В), бастапқыдан %* 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-20 
			
			

			
21-40 
			
			

			
41-60 
			
			

			
>60 
			
		
		

			

			
Микроэлементтер (Мn, Со, Мо, В, Сu, Fе, Zn) құрамының азаюы, қамтамасыз етілуінің орташа дәрежесінен % 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-20 
			
			

			
21-40 
			
			

			
41-80 
			
			

			
>80 
			
		
		

			

			
Жылжымалы фосфор құрамының азаюы, қамтамасыз етілуінің орташа дәрежесінен % 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-20 
			
			

			
21-40 
			
			

			
41-80 
			
			

			
>80 
			
		
		

			

			
Алмасатын калий құрамының азаюы, қамтамасыз етілуінің орташа дәрежесінен % 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-20 
			
			

			
21-40 
			
			

			
41-80 
			
			

			
>80 
			
		
		

			

			
Топырақ ортасындағы РН-тың өзгеруі, орташа көрсеткіштен % 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-15 
			
			

			
16-20 
			
			

			
21-25 
			
			

			
>25 
			
		
		

			

			
Топырақ массасының шығыны т/га/жыл 
			
			

			
<5 
			
			

			
5-25 
			
			

			
26-100 
			
			

			
101-200 
			
			

			
>200 
			
		
		

			

			
Ашылған топырақ түзетін жыныстың (С) немесе төсеме жыныстың (D) алаңы, жалпы алаңнан % 
			
			

			
0-2 
			
			

			
3-5 
			
			

			
6-10 
			
			

			
11-25 
			
			

			
>25 
			
		
		

			

			
Эрозияға ұшыраған топырақ алаңының ұлғаюы, жылына % 
			
			

			
<0,5 
			
			

			
0,5-1,0 
			
			

			
1,1-2,0 
			
			

			
2,1-5,0 
			
			

			
>5,0 
			
		
		

			

			
Беткі қабатқа қатысты шайылу және су қазуының тереңдігі, см 
			
			

			
<20 
			
			

			
20-40 
			
			

			
41-100 
			
			

			
101-200 
			
			

			
>200 
			
		
		

			

			
Аумақтың жыралармен бөлінуі, км/км2 
			
			

			
<0,1 
			
			

			
0,1-0,3 
			
			

			
0,4-0,7 
			
			

			
0,8-2,5 
			
			

			
>2,5 
			
		
		

			

			
Құнарсыз қабаттың дефляциялық үйіндісі, см 
			
			

			
<2 
			
			

			
2-10 
			
			

			
11-20 
			
			

			
21-40 
			
			

			
>40 
			
		
		

			

			
Жерді пайдаланудан шығарылған табиғи алқаптардың алаңы (өсімдік өспеген), жалпы алаңнан % 
			
			

			
<10 
			
			

			
10-30 
			
			

			
31-50 
			
			

			
51-70 
			
			

			
>70 
			
		
		

			

			
Жайылымдық өсімдіктің жобалық жамылғысы, аймақтықтан % 
			
			

			
>90 
			
			

			
90-71 
			
			

			
70-51 
			
			

			
50-10 
			
			

			
<10 
			
		
		

			

			
Тозған жайылымдар алаңының ұлғаю жылдамдығы, жылына % 
			
			

			
<0,25 
			
			

			
0,25-1,0 
			
			

			
1,1-3,0 
			
			

			
3,1-5,0 
			
			

			
>5 
			
		
		

			

			
Жылжымалы құмдар алаңы, жалпы алаңнан % 
			
			

			
0-2 
			
			

			
3-5 
			
			

			
6-15 
			
			

			
16-25 
			
			

			
>25 
			
		
		

			

			
Жылжымалы құмдар алаңының ұлғаюы, жылына % 
			
			

			
<0,25 
			
			

			
0,25-1,0 
			
			

			
1,1-2,0 
			
			

			
2,1-4,0 
			
			

			
>4 
			
		
		

			

			
Жоғарғы құнарлы қабаттағы уытты тұздар сомасының құрамы (%): 

			
- соданың қатысуымен 
			
			

			
<0,1 
			
			

			
0,1-0,2 
			
			

			
0,21-0,3 
			
			

			
0,31-0,5 
			
			

			
>0,5 
			
		
		

			

			
- тұзданудың сульфатты, хлоридті-сульфатты типі кезінде 
			
			

			
<0,3 
			
			

			
0,3-0,6 
			
			

			
0,61-1,0 
			
			

			
1,1-2,0 
			
			

			
>2,0 
			
		
		

			

			
- тұзданудың хлоридті, сульфатты-хлоридті типі кезінде 
			
			

			
<0,2 
			
			

			
0,2-0,5 
			
			

			
0,51-0,7 
			
			

			
0,71-1,0 
			
			

			
>1,0 
			
		
		

			

			
- тұзданудың содалы, хлоридті-содалы, сульфатты-содалы, содалы-сульфатты, содалы-хлоридті типі кезінде 
			
			

			
<0,1 
			
			

			
0,1-0,4 
			
			

			
0,41-0,6 
			
			

			
0,61-0,8 
			
			

			
>0,8 
			
		
		

			

			
- тұзданудың басқа түрлері үшін 
			
			

			
<0,1 
			
			

			
0,1-0,25 
			
			

			
0,26-0,5 
			
			

			
0,51-0,8 
			
			

			
>0,8 
			
		
		

			

			
Уытты сілтіліктің артуы (тұзданудың бейтарап типінен сілті типіне ауысқан кезде), мг-экв/100 г топыраққа 
			
			

			
<0,7 
			
			

			
0,7-1,0 
			
			

			
1,1-1,6 
			
			

			
1,7-2,0 
			
			

			
>2,0 
			
		
		

			

			
Тұзданған топырақ алаңының артуы, жылына % 
			
			

			
0-0,5 
			
			

			
0,51-1,0 
			
			

			
1,1-2,0 
			
			

			
2,1-5,0 
			
			

			
>5,0 
			
		
		

			

			
Алмасу натрий құрамының артуы (КАС-тан %-бен): 

			
- құрамында < 1% натрийі бар топырақ үшін 

			
- басқа топырақ үшін 
			
			

			
<1,0 

			
<5,0 
			
			

			
1,0-3,0 

			
5,0-10,0 
			
			

			
3,1-7,0 

			
10,1-15,0 
			
			

			
7,1-10,0 

			
15,1-20,0 
			
			

			
>10,0 

			
>20,0 
			
		
		

			

			
Алмасатын магний құрамының артуы (КАС-тан %) 
			
			

			
<40 
			
			

			
40-50 
			
			

			
51-60 
			
			

			
61-70 
			
			

			
>70 
			
		
		

			

			
3 г/дм3 дейін минералданумен жер асты сулары деңгейінің жиналу тереңдігі, м: 

			
- гумидті аймақта 
			
			

			
>1,0 
			
			

			
1,0-0,81 
			
			

			
0,80-0,61 
			
			

			
0,60-0,30 
			
			

			
<0,30 
			
		
		

			

			
- жартылай шөлейтті, шөлейтті аймақтарда 
			
			

			
>3,0 
			
			

			
3,0-2,0 
			
			

			
1,99-1,5 
			
			

			
1,49-1,0 
			
			

			
<1,0 
			
		
		

			

			
- далалық аймақта 
			
			

			
>4,0 
			
			

			
4,0-3,1 
			
			

			
3,0-2,1 
			
			

			
2,0-1,0 
			
			

			
<1,0 
			
		
		

			

			
Минералданған (>3 г/ дм3) жер астындағы сулар деңгейінің жату тереңдігі, м 
			
			

			
>7,0 
			
			

			
7,0-5,1 
			
			

			
5,0-3,1 
			
			

			
3,0-2,0 
			
			

			
<2,0 
			
		
		

			

			
Су басу ұзақтығы (беткі ылғалдану), ай 
			
			

			
<3 
			
			

			
3-6 
			
			

			
6-12 
			
			

			
12-18 
			
			

			
>18 
			
		
	

Ескертпе:

* бастапқы ретінде жұтаңданбаған ұқсас жердің жай-күйі (нөлдік жұтаңдану дәрежесі) қабылданады.