СНиП РК 1.01-35-2005 Құрылыс терминологиясы. ІІ бөлім Негізгі комплекстері. Инженерлік ізденістер Строительная терминология. II часть Основные комплексы. Инженерные изыскания BUILDING TERMINOLOGY

1. РАЗРАБОТАНЫ: ТОО «Геотехстройинновация» (исполнители: Бакенов Б.Б. - руководитель работ; Станбаева С.О.; Бакенова А.Б.) 
2. ПРЕДСТАВЛЕНЫ: Управлением технического нормирования и новых технологий Комитета по делам строительства и жилищно-коммунального хозяйства Министерства индустрии и торговли Республики Казахстан (МИТ РК). 
3. ПРИНЯТЫ И ВВЕДЕНЫ В ДЕЙСТВИЕ:Приказом Комитета по делам строительства и жилищно-коммунального хозяйства МИТ РК от 29 декабря 2005 года № 423 с 1 июня 2006 года. 
4. В РАЗВИТИЕ: СНиП РК 1.01-32-2005
5. ПОДГОТОВЛЕНЫ: ПА «КАЗГОР» в соответствии с требованиями СНиП РК 1.01-01-2001 на русском языке.

	

		

			
Абразия - процесс механического разрушения волнами и течениями коренных пород. [77]
			
 
			
Жемірілу - түпкілікті тау жыныстарының толқындармен және ағыстармен механикалық бұзылу процессі.
		
		

			
Абрис - сделанный от руки схематический план участка местности, на котором показываются контуры угодий, местные предметы, результаты измерений, приводятся названия и другие сведения, необходимые для составления точного плана при теодолитной съемке. [84]
			
 
			
Абрис - жер учаскесінің қолдан жасалған сұлбалық жоспары, онда жер-су контурлары, жергілікті заттар, өлшем нәтижелері көрсетіледі, теодолитпен түсіру кезінде нақты жоспарды жасауға қажетті атаулар мен басқа да мәліметтер келтіріледі.
		
		

			
Абсолютная высотная отметка - высота точки над уровнем моря. Абсолютными считаются отметки, приведенные к уровню Балтийского моря. [79]
			
 
			
Абсолюттік биіктік белгісі - нүктенің теңіз деңгейінен биіктігі. Балтық теңізінің деңгейіне келтірілген белгі абсолюттік болып саналады.
		
		

			
Абсолютное суффозионное сжатие - максимальное уменьшение первоначальной высоты образца грунта в результате сжатия при постоянном вертикальном давлении и непрерывной фильтрации жидкости, вызывающей суффозию. [38]
			
 
			
Абсолюттік суффозиялық сығылу - топырақ үлгісінің бастапқы биіктігінің суффозия тудыратын сұйықтықтың үздіксіз сүзілуі және тұрақты тік қысым кезінде сығылу нәтижесінде барынша кішіреюі.
		
		

			
Абсолютные ( навигационные ) определения - спутниковые определения системы координат, задаваемой системой спутников. [86]
			
Абсолюттік (навигациялық) анықтамалар - спутниктер жүйесі арқылы берілетін координаталар жүйесінің спутниктік анықтамалары.
		
		

			
Агрессивная среда - среда, взаимодействие с которой вызывает коррозию вмещаемого строительного материала изделия или конструкции. [76]
			
 
			
Жеміргіш орта - онымен ә рекеттесу салынған құрылыс материалының, бұйымның немесе құралымның тоттануын тудыратын орта.
		
		

			
Агрессивное воздействие - воздействие агрессивной среды, вызывающей коррозию строительного материала. [76]
			
 
			
Жеміргіш әсер - құрылыс материалының тоттануын тудыратын ортаның жеміргіш әсері.
		
		

			
Агрессивное действие воды на бетон - действие воды, разрушающее бетон путем химического воздействия на него содержащимися в природной воде солями и газами. Различают агрессивность углекислотную, выщелачивающую, общекислотную, сульфатную и магнезиальную. [79]
			
 
			
Судың бетонға жеміргіш әсері - табиғи су құрамындағы тұздармен және газдармен химиялық әрекеттесуі арқылы бетонды бұзу әсері. Көмірқышқылдық, шаймалаушы, жалпықышқылдық, сульфатты және магнезиялы жеміргіш болып ажыратылады.
		
		

			
Азимут геодезический - двугранный угол, образованный плоскостью геодезического меридиана точки наблюдения и плоскости, проходящей через нормаль к поверхности референц-эллипсоида в точке наблюдения и данное направление; отсчитывается от северного направления меридиана по ходу часовой стрелки от 0 до 360 °. [84]
			
 
			
Геодезиялық азимут - бақылау нүктесінің геодезиялық меридиан жазықтығы мен бақылау нүктесінде және берілген бағытта референц-эллипсоид бетіне қатысты нормаль арқылы өтетін жазықтықпен жасалатын екі қырлы бұрыш; сағат тілі жүрісімен меридианның солтүстік бағытынан бастап 0-ден 360° дейін есептеледі.
		
		

			
Азимут магнитный - горизонтальный угол, отсчитываемый от северного направления магнитного меридиана до данного направления по ходу часовой стрелки от 0 до 360 °. [84]
			
 
			
Магниттік азимут - магниттік меридианның солтүстік бағытынан берілген бағытқа дейін сағат тілінің жүрісімен 0-ден 360° дейін есептелетін көлбеу бұрыш.
		
		

			
Азимут падения - угол между меридианом, на котором находится точка наблюдения, и линией падения пласта (слоя, толщи, крыла складки, плоскости трещины, жилы). [77]
			
 
			
Еңістену азимуты - бақылау нүктесі орналасқан меридианның және қабаттың (қабаттың, қалыңдықтың, қатпар қанатының, жарықшақ жазықтығының, өзектің) құлау сызығы арасындағы бұрыш.
		
		

			
Азимут простирания - угол между меридианом, на котором находится точка наблюдения, и линией простирания пласта любого геологического тела. [77]
			
 
			
Созылу азимуты - бақылау нүктесі орналасқан меридианның және кез-келген геологиялық дене қабатының созылу сызығы арасындағы бұрыш.
		
		

			
Азимут прямого нормального сечения - двугранный угол, образованный плоскостью геодезического меридиана исходной точки и плоскостью, проходящей через нормаль к поверхности эллипсоида в этой точке и заданную вторую точку; отсчитывается от северного направления меридиана по ходу часовой стрелки от 0 до 360 °. [84]
			
 
			
Тура қалыпты қиманың азимуты - бастапқы нүктенің геодезиялық меридианының жазықтығы мен осы нүктеде және берілген екінші нүктеде эллипсоид бетіне қатысты нормаль арқылы өтетін жазықтықпен жасалатын екі қырлы бұрыш; сағат тілі жүрісімен меридианның солтүстік бағытынан бастап 0-ден 360° дейін есептеледі.
		
		

			
Акватория - участок водной поверхности естественного или искусственного водоема или водотока. [79]
			
 
			
Айдын - табиғи немесе жасанды су қоймасы немесе ағын су бетінің учаскесі .
		
		

			
Аккумуляция - 1) в геологии - накопление на поверхности суши или на дне водного бассейна минеральных веществ или органических остатков. Различают эоловую, речную, ледниковую, флювиогляциальную, вулканическую, морскую и пр.; 2) в гидрогеологии - аккумуляция подземных вод (накопление подземных вод). [79]
			
 
			
Жинақталу - 1) геологияда -минералды қ заттардың немесе органикалық қалдықтардың құрлық бетінде немесе су бассейнінің түбінде жиналуы. Эолдық, өзендік, мұздық, флювиогляциалды, жанартаулық, теңіздік және басқа да түрлері ажыратылады.; 2) гидрогеологияда - жерасты суларының жиналуы (жерасты суларының толығуы).
		
		

			
Активная зона основания - часть толщи горных пород, воспринимающая нагрузки от сооружения, в пределах которой возникают деформации.
			
 
			
Негіздің белсенді зонасы - деформация туындайтын шектерде имараттардан түсетін жүктемені қабылдайтын тау жыныстары қабаттарының бір бөлігі.
		
		

			
Активная пористость - совокупность пор и других пустот, по которым подземная вода может свободно передвигаться в горных породах, не испытывая заметного притяжения и трения со стороны стенок, т.к. эти стенки покрыты гигроскопической и пленочной водой. [79]
			
 
			
Белсенді кеуектілік - кеуектер және басқа да бос қуыстар жиынтығы, онда жерасты сулары тау жыныстарында қабырғалар тарабынан тартылуға және үйкелуге ұшырамай еркін қозғалады, өйткені бұл қабырғалар гигроскопиялық және үлдірлік сулармен жабылған.
		
		

			
Активное давление породы - давление породы на подпорную стенку, находящуюся в покое. [79]
			
 
			
Жыныстың белсенді қысымы - жыныстың тыныштық күйдегі сүйеу қабырғасына түсіретін қысымы.
		
		

			
Активность (интенсивность) карста - относительная скорость карстового процесса. [79]
			
 
			
Карстың белсенділігі (қарқындылығы) - карстық процесстің салыстырмалы жылдамдығы.
		
		

			
Алевролит - сцементированная осадочная порода, сложенная более чем на 50% частицами алевритовой размерности (0,01 - 0,1 мм). [77]
			
 
			
Алевролит - кемінде 50% алевритті өлшемдегі (0,01-0,1мм) бөлшектерден құралған цементтелген шөгінді жыныс.
		
		

			
Аллювий, аллювиальные отложения - отложения, формирующиеся постоянными водными потоками в речных долинах. [77]
			
 
			
Аллювий, аллювийлі шөгінділер - өзен аңғарларында тұрақты су ағындары қалыптастыратын шөгінділер.
		
		

			
Алмазное бурение - механическое вращательное бурение породоразрушающим инструментом, армированным мелкими алмазами, с удалением буровой мелочи водой. [81]
			
 
			
Алмаспен бұрғылау - бұрғылау қалдықтарын сумен әкетілетін, ұсақ алмастармен арматураланған жыныс бұзатын құралмен механикалық айналдыра бұрғылау.
		
		

			
Алюмосиликаты - группа породообразующих минералов класса силикатов, которые содержат в составе комплексных ионов алюминий и кремний. К алюмосиликатам относятся полевые шпаты, глины, слюды. [81]
			
 
			
Алюмосиликаттар - силикаттар класына жататын жыныс құрушы минералдар тобы, оларда комплексті иондар құрамында алюминий және кремний болады. Алюмосиликаттарға далалық шпат, саз, слюда жатады.
		
		

			
Аммонийная коррозия бетона - коррозия бетона в результате его взаимодействия с растворами солей аммония. [76]
			
 
			
Бетонның аммониялы тоттануы - бетонның аммоний тұздары ерітінділерімен өзара әрекеті нәтижесінде тоттануы.
		
		

			
Амплитуда - наибольшее отклонение колеблющейся по определенному закону величины от среднего значения или от некоторого значения, условно принятого за нулевое. [81]
			
 
			
Амплитуда - белгілі бір заң бойынша тербелетін шаманың орташа м ә нінен немесе шартты түрде ноль ретінде қабылданған кейбір м ә ннен барынша ауытқуы.
		
		

			
Амфотерность - способность некоторых химических соединений проявлять как кислотные, так и основные свойства. [79]
			
 
			
Амфотералық - кейбір химиялық қосылыстардың қышқылдық және басқа да негізгі қасиеттер көрсету қабілеті.
		
		

			
Аналитическая инженерно-геологическая информация - аналитические выражения взаимосвязи свойств горных пород и подземных вод, экзогенных геологических процессов, функции и поля геологических параметров по координатам пространства и по времени . [80 ]
			
 
			
Аналитикалық инженерлік-геологиялық ақпарат - тау жыныстары мен жерасты суларының қасиеттерінің, экзогендік геологиялық процестердің, кеңістік координаталары және уақыт бойынша геологиялық параметрлердің функциялары мен өрістерінің өзара байланысының талдамалық көрінісі.
		
		

			
Аналитическая проба — проба материала, приготовленная из лабораторной пробы и предназначенная для нескольких видов испытаний. Из аналитической пробы отбирают отдельные навески в соответствии с методикой испытаний. Допускается использование одной аналитической пробы для проведения нескольких видов испытаний, если в процессе предшествующих испытаний другие свойства материала не подвергаются изменению. [46]
			
 
			
Аналитикалық сынама - зертханалық сынамадан дайындалған және бірнеше сынаққа арналған материал сынамасы. Аналитикалық сынамадан сынақ әдістемесіне сәйкес жекелеген өлшемдер іріктеп алынады. Егер алдыңғы сынақтар процессінде материалдың басқа қасиеттері өзгеріске ұшырамайтын болса, бір аналитикалық сынаманы бірнеше сынақ түрлері үшін пайдалануға болады.
		
		

			
Ангидрит - 1) минерал CaSO 4  . Белый, серый, голубоватый. Твердость 3,5 - 4, плотность 2900 - 3000 кг/м 3  . При поглощении воды переходит в гипс; 2) осадочная порода, состоящая в основном из минерала ангидрит; образуется преимущественно путем химического осаждения в озерах, лагунах и т.п. [81]
			
 
			
Ангидрит - 1) CaSO 4  минералы. Ақ, сұр, көкшіл. Қаттылығы - 3,5 - 4, тығыздығы 2900 - 3000 кг/м 3  . Суды сіңірген кезде гипске айналады; 2) негізінен ангидрит минералынан тұратын шөгінді жыныс; негізінен көлдерде, лагуналарда және т.с.с. химиялық тұну жолымен түзіледі.
		
		

			
Анизотропная порода - горная порода, у которой водопроницаемость, сопротивление сдвигу, сопротивление сжатию, оптические и другие свойства не одинаковы в различных направлениях. [79]
			
 
			
Анизотроптық жыныс - түрлі бағыттарда су өткізгіштігі, жылжуға кедергісі, сығылуға кедергісі, оптикалық және басқа қасиеттері бірдей болмайтын тау жынысы.
		
		

			
Антропогенные образования — твердые отходы производственной и хозяйственной деятельности человека, в результате которой произошло коренное изменение состава, структуры и текстуры природного минерального или органического сырья. [22]
			
 
			
Антропогендік жаралымдар - табиғи минералдық немесе органикалық шикізаттың құрамын, құрылымын және бітімін түбегейлі өзгеріске ұшырататын адамның өндірістік және шаруашылық қызметінің қатты қалдықтары.
		
		

			
Аргиллит - осадочная горная порода, образовавшаяся в результате уплотнения, обезвоживания и цементации глин. [66]
			
 
			
Аргиллит - саздың тығыздалуы, сусыздануы және цементтелуі нәтижесінде түзілетін шөгінді тау жынысы.
		
		

			
Ареометр - прибор для измерения плотности жидкости. Ареометры широко используются для гранулометрического анализа рыхлых пород. [79]
			
 
			
Ареометр - сұйықтың тығыздығын өлшеуге арналған аспап. Ареометрлер борпылдақ жыныстарды түйірөлшемдік талдау үшін кеңінен қолданылады.
		
		

			
Аридная (засушливая) область - территория с сухим (аридным) климатом, где испарение преобладает над осадками. [79]
			
 
			
Қуаң аймақ - жауын-шашын мөлшерінен булану жоғары болатын құрғақ (аридті) климатты аумақ.
		
		

			
Асбест - обобщенное название минералов класса силикатов, образующих волокнистые агрегаты, способные расщепляться на гибкие и тонкие волокна (толщиной до 0,5 мкм). Применяется в качестве наполнителей пластмасс, асбестоцементов, материалов для огнестойких и теплоизоляционных изделий. [66]
			
 
			
Асбест - иілгіш және жіңішке талшықтарға (жуандығы 0,5мкм-ге дейін) ыдырайтын талшық агрегаттар түзетін силикаттар тобына жататын минералдардың жалпы атауы. Пластмассалардың, асбестоцементтердің толтырғыштары, отқа төзімді және жылуоқшаулағыш бұйымдар үшін материалдар ретінде қолданылады.
		
		

			
Асеквентные оползни - оползание однородных пород, происходящее по поверхности, имеющей цилиндрическую форму. [77]
			
 
			
Асеквентті көшкіндер - цилиндр пішінді бетте орын алатын біртекті жыныстардың жылжуы.
		
		

			
Астрономическая долгота - двугранный угол между плоскостями астрономического меридиана данной точки и начального астрономического меридиана. [14]
			
 
			
Астрономиялық бойлық - берілген нүктенің астрономиялық меридианы мен бастапқы астрономиялық меридиан жазықтықтары арасындағы екі қырлы бұрыш.
		
		

			
Астрономическая широта - угол, образованный отвесной линией в данной точке и плоскостью, перпендикулярной к оси вращения Земли. [14]
			
 
			
Астрономиялық ендік - берілген нүктеде тіктеу сызығы мен Жердің айналу осіне перпендикуляр жазықтық құрайтын бұрыш.
		
		

			
Астрономические координаты - компоненты направления отвесной линии в данной точке пространства относительно плоскости, перпендикулярной к оси вращения Земли, и плоскости начального астрономического меридиана. [14]
			
 
			
Астрономиялық координаталар - Жердің айналу осіне перпендикуляр жазықтыққа ж ә не бастапқы астрономиялық меридиан жазықтығына қатысты кеңістіктің берілген нүктесіндегі тіктеу сызығы бағыттарының компоненттері.
		
		

			
Астрономический азимут - двугранный угол между плоскостью астрономического меридиана данной точки и вертикальной плоскостью, проходящей в данном направлении, отсчитываемый от направления на север по ходу часовой стрелки. [14]
			
 
			
Астрономиялық азимут - берілген нүктенің астрономиялық меридиан жазықтығы және берілген бағытта өтетін тік жазықтық арасындағы солтүстікке қарай сағат тілінің жүрісімен есептелетін екі қырлы бұрыш.
		
		

			
Астрономический зенит - точка пересечения отвесной линии с небесной сферой. [14]
			
 
			
Астрономиялық зенит - тіктеу сызығының аспан сферасымен қиылысу нүктесі.
		
		

			
Астрономический способ определения координат точек - способ, который дает возможность определить местоположение точек земной поверхности из наблюдений за небесными светилами. [83]
			
 
			
Нүктелер координаталарын анықтаудың астрономиялық тәсілі - аспан шырақтарын бақылау арқылы жер беті нүктелерінің орнын анықтауға мүмкіндік беретін тәсіл.
		
		

			
Астрономическое зенитное расстояние - угол между направлениями на астрономический зенит данной точки и на другую точку. [ 14]
			
 
			
Астрономиялық зенит қашықтығы - берілген нүктенің астрономиялық зенитінің және басқа нүкте бағыттары арасындағы бұрыш.
		
		

			
Астрономическое нивелирование поверхности геоида - метод определения высоты геоида по астрономо-геодезическим данным. [14]
			
 
			
Геоид бетін астрономиялық нивелирлеу - астрономиялық-геодезиялық деректер бойынша геоид биіктігін анықтау әдісі.
		
		

			
Астрономо-геодезическая сеть - геодезическая сеть, на части пунктов, которой определены астрономические координаты и азимуты. [14]
			
 
			
Астрономиялық-геодезиялық желі - пункт бөліктерінде астрономиялық координаталар және азимуттар анықталған геодезиялық желі.
		
		

			
Астрономо-гравиметрическое нивелирование - метод определения высоты геоида путем совместного использования астрономо-геодезических и гравиметрических данных. [14]
			
 
			
Астрономиялық-гравиметрлік нивелирлеу - астрономиялық-геодезиялық және гравиметрлік деректерді бірге пайдалану арқылы геоид биіктігін анықтау әдісі .
		
		

			
Атмосфера - газовая оболочка, окружающая Землю. [81]
			
 
			
Атмосфера - жердің айналасындағы газ қабықшасы.
		
		

			
Атмосферное давление - сила, с которой давит на единицу площади столб атмосферного воздуха, расположенный над этой площадью. [84]
			
 
			
Атмосфералық қысым - аудан үстінде орналасқан атмосфералық ауа бағанының осы аудан бірлігіне түсіретін күші .
		
		

			
Атмосферные осадки - роса, дождь, снег, иней, град и др. осадки, выпадающие из атмосферы (тропосферы) на земную или водную поверхность. [79]
			
 
			
Атмосфералық жауын-шашын - жер немесе су бетіне атмосферадан (тропосферадан) түсетін шық, жаңбыр, қар, қырау, бұршақ және басқа да жауын-шашын .
		
		

			
Атмосферный воздух - жизненно важный компонент окружающей природной среды, представляющий собой естественную смесь газов атмосферы, находящуюся за пределами жилых, производственных и иных помещений. [68]
			
 
			
Атмосфералық ауа - қоршаған табиғи ортаның аса маңызды компоненті, тұрғын үй, өндірістік және басқа да имараттардан тысқары жерде орналасқан жерлердегі, атмосфера газдарының табиғи қоспасы болып табылады.
		
		

			
Аэрогидрогеологическое дешифрирование - чтение, расшифровка аэрофотоснимков с целью изучения или уточнения района развития подземных вод по геоморфологическим особенностям рельефа, по характеру и окраске растительности или почвенного слоя и т.п. [79]
			
 
			
Аэрогидрогеологиялық айқындау - жер бедерінің геоморфологиялық ерекшеліктері, өсімдік немесе топырақ қабатының сипаты және түсі және т.с . с. бойынша жер асты сулары дамитын ауданды нақтылау немесе зерттеу мақсатында аэрофотосуреттерді оқу, талқылау (расшифровка).
		
		

			
Аэрозоли - дисперсные системы, состоящие из жидких либо твердых частиц, взвешенных в воздухе (или ином газе). В зависимости от размера частиц и их физической природы аэрозоли подразделяют на пыли, дымы и туманы. Пыли содержат твердые частицы размером 10-100 мкм, дымы - 0,5-5 мкм, туманы (иногда их называют спреями) - капельки жидкости более 10 мкм. [66]
			
 
			
Аэрозольдар - ауада (немесе басқа газда) қалқыған күйде болатын сұйық болмаса қатты бөлшектерден тұратын дисперсті жүйелер. Бөлшектердің өлшемдеріне және олардың физикалық табиғатына байланысты аэрозольдар шаңдар, түтіндер және тұмандар болып бөлінеді. Өлшемдері 10-100 мкм қатты бөлшектер - шаңдарды, 0,5-5 мкм - түтіндерді, 10 мкм үлкен сұйықтың тамшылары тұмандарды (кейде оларды спрейлер деп атайды) құрайды.
		
		

			
Аэронивелирование - способ определения высот точек местности с помощью радиовысотомера и статоскопа при производстве аэрофотосъемки. [84]
			
 
			
Аэронивелирлеу - аэрофотосуретке түсіру кезінде жер беті нүктелерінің биіктігін радиобиіктік өлшегіш және статоскоп арқылы анықтау тәсілі.
		
		

			
Аэрофотоснимок - фотографическое изображение местности, полученное с самолета или другого летательного аппарата. [84]
			
 
			
Аэрофотосурет - ұшақтан немесе басқа ұшу аппаратынан түсірілген жер бетінің фотографиялық көрінісі.
		
		

			
Аэрофотосъемка - фотографирование местности с самолета или какого-либо другого летательного аппарата. [84]
			
 
			
Аэрофотосуретке түсіру - жер бетін ұшақтан немесе басқа ұшу аппаратынан суретке түсіру.
		
		

			
Аэрофототопографическая съемка - вид топографической съемки, основанной на использовании аэрофотоснимков. Аэрофототопографическая съемка может производиться двумя методами: комбинированным и стереотопографическим. [84]
			
 
			
Аэрофототопографиялық түсіру - аэрофотосуреттерді пайдалануға негізделген топографиялық түсірудің бір түрі. Аэрофототопографиялық түсіру екі әдіспен: құрама және стереотопографиялық әдістермен жүзеге асырылады.
		
		

			
Аэрофототопография - раздел топографии, изучающий и разрабатывающий методы и средства создания топографических карт по материалам аэрофотосъемки. [84]
			
 
			
Аэрофототопография - топографияның аэрофотосуретке түсіру материалдары бойынша топографиялық карталар құрастыру әдістері мен құралдарын зерттейтін және ә зірлейтін бөлімі.
		
		

			
База измерительного преобразователя (длина зонда) - середина расстояния между центрами источника и детектора излучения. [15]
			
 
			
Өлшеу түрлендіргішінің базасы (зонд ұзындығы) - сәуле шығару орталығы мен детекторының центрлері арасындағы арақашықтықтың ортасы.
		
		

			
Базис аккумуляции - точка, выше которой аккумуляция не может происходить и сменяется денудацией. Горизонтальная плоскость, проходящая через базис аккумуляции, называется уровнем базиса аккумуляции. На уровне базиса аккумуляции происходит аккумулятивное выравнивание рельефа и образование аккумулятивных равнин. Различаются базисы подводной и наземной (или субаквальной и субаэральной) аккумуляции. [77]
			
 
			
Жинақталу базисі - одан жоғарыда жинақталу жүрмейтін және денудациямен алмасатын нүкте. Жинақталу базисі арқылы өтетін көлбеу жазықтық аккумуляция базисінің деңгейі деп аталады. Жинақталу базисі деңгейінде жер бедерінің жинақтала тегістелуі және жинақталу жазықтың пайда болуы орын алады. Су асты және жер үсті (немесе субаквальді және субаэральді) жинақталулары болып ажыратылады.
		
		

			
Базис денудации - уровень, соответствующий перелому профиля склона, разделяющий участки более крутого и более пологого падения, где прекращается движение масс по склону. [77]
			
 
			
Денудация базисі - беткей бойымен массалардың жылжуы тоқталатынған тік және жазықтау құлау учаскелерін бөліп тұратын, беткей кескінінің сынығына сәйкес келетін деңгей.
		
		

			
Базис карста - уровень, по отношению к которому развивается карст. [77]
			
 
			
Карст базисі - карстың дамуына ықпал ететін деңгей .
		
		

			
Базис оползня - подошва склона (откоса) или отдельный выполаживающийся участок склона, где движение оползневых масс прекращается под влиянием факторов сопротивления и происходит аккумуляция оползневых масс. [77]
			
 
			
Көшкін базисі - беткейдің (еңістің) табаны немесе беткейдің тегістелген жеке учаскесі, онда кедергі факторларының ә серінен көшкін массалары тұрақталады ж ә не көшкін массалары жинақталады.
		
		

			
Базис эрозии - поверхность, на уровне которой водный поток (река, ручей) теряет свою живую силу и ниже которой он не может углубить свое ложе. [77]
			
 
			
Эрозия базисі - су ағыны (өзен, жылға) өзінің әрекет ету күшін жоғалтатын және одан төмен өзінің арнасын тереңдете алмайтын деңгейдегі бет .
		
		

			
Базисная плоскость - всякая плоскость, проходящая через базис фотографирования. [84]
			
 
			
Базис жазықтығы - суретке түсіру базисі арқылы өтетін кез-келген жазықтық.
		
		

			
Базисная сеть - система треугольников, служащая для перехода от длины геодезического базиса к длине стороны триангуляции тригонометрическим способом. [14]
			
 
			
Базис торабы - геодезиялық базис ұзындығынан триангуляция қабырғасының ұзындығына тригонометриялық т ә сілмен көшуге арналған үшбұрыштар жүйесі.
		
		

			
Базисная сторона - сторона треугольника триангуляции, длина которой определена из непосредственных измерений и служит исходной для определения длин других сторон. [14]
			
 
			
Базис қабырға - триангуляция үшбұрышының қабырғасы, оның ұзындығы тікелей өлшемдер арқылы анықталған және басқа қабырғалардың ұзындығын анықтау үшін бастапқы болып табылады .
		
		

			
Балка - вытянутое углубление с пологими задернованными или покрытыми растительностью склонами, открытое в сторону общего уклона местности; бровка склона не всегда выражена отчетливо, длина может достигать нескольких километров. [82]
			
 
			
Арқалық - жазық шым басқан немесе өсімдік жамылғысы бар беткейлі, жердің жалпы еңісіне қарай ашық созылған шұңқыр ; көп жағдайда айқын байқалмайтын беткей жарқабағы, оның ұзындығы бірнеше километрге жетуі мүмкін.
		
		

			
Барометр - прибор для измерения атмосферного давления. [84]
			
 
			
Барометр - атмосфералық қысымды өлшеуге арналған аспап .
		
		

			
Барометрическое нивелирование - нивелирование, основанное на зависимости между высотой и атмосферным давлением. [14]
			
 
			
Барометрлік нивелирлеу - биіктік және атмосфералық қысым арасындағы тәуелділікке негізделген нивелирлеу.
		
		

			
Бассейн - 1) в гидрологии - часть земной поверхности, откуда происходит сток воды в реку, речную систему, озеро или море; 2) в геологии - область залегания определенных геологических пород или полезных ископаемых; 3) в строительстве - искусственный водоем. [ 79] [66]
			
 
			
Бассейн- 1) гидрологияда - жер бетінің өзенге, өзен жүйесіне, көлге немесе теңізге су қйылатын бөлігі; 2) геологияда - белгілі бір геологиялық жыныстардың немесе пайдалы қазбалардың орналасқан аймағы; 3) құрылыста - жасанды су қоймасы.
		
		

			
Башмак (в геометрическом нивелировании) - металлическая подставка в виде диска для установки на нее нивелирной рейки. Вместо башмаков иногда применяют забиваемые в землю костыли. [84]
			
 
			
Башмак (геометриялық нивелирлеуде) - нивелирлік рейканы орнатуға арналған диск түріндегі металл тұғырық. Кейде башмак орнына жерге қадалатын қадалар қолданылады.
		
		

			
Безнапорные подземные воды - воды водоносных пластов, имеющие свободную поверхность, давление на которой равно атмосферному. [18]
			
 
			
Қысымсыз жерасты сулары - қысымы атмосфералық қысымға тең болатын бос беттері бар сулы қабаттың сулары
		
		

			
Бентонит - коллоидная глина, состоящая не менее чем на 60% из минералов группы монтмориллонита. [81]
			
 
			
Бентонит - кемінде 60% монтмориллонит тобының минералдарынан тұратын коллоидты саз.
		
		

			
Берег - полоса суши, примыкающая к современной береговой линии. [77]
			
 
			
Жаға - қазіргі жағалау сызығымен шектесетін құрлықтың бөлігі.
		
		

			
Береговой вал - вал, вытянутый вдоль реки и сформировавшийся за счет отложения у берегов наносов, при котором существенную роль играет растительность, способствующая закреплению поверхности вала и усиливающая отложения наносов. [79]
			
 
			
Жағалық жал - өзен бойымен созылған және жағалауда тасындылардың шөгуі нәтижесінде қалыптасқан жал , бұл ретте бел бетінің бекуіне ықпал ететін ж ә не тасындылардың шөгуін күшейтетін өсімдік жамылғысы маңызды роль атқарады.
		
		

			
Бессточная область - область внутриматерикового стока, лишенная связи через речные системы с океаном. Бессточные области обычно приурочены к аридным зонам, а также к местностям с плоским, слабо выраженным рельефом. [79]
			
 
			
Ағынсыз аймақ - өзен жүйелері арқылы мұхитпен байланысы жоқ материк ішілік ағын аймағы. Ағынсыз аймақтар әдетте қуан зоналарға, сондай-ақ жазық, әлсіз бедерлі алқаптарға тән болады.
		
		

			
Бессточный бассейн - бассейн реки или озера, главный водоприемник в котором не имеет постоянного стока в море. [79]
			
 
			
Ағынсыз бассейн - негізгі су қабылдаушысы теңізге тұрақты түрде құймайтын өзеннің немесе көлдің бассейні.
		
		

			
Биологическая коррозия строительного материала - коррозия строительного материала в изделии или конструкции, вызываемая жизнедеятельностью биоорганизмов. [76]
			
 
			
Құрылыс материалының биологиялық тоттануы - бұйымдардағы немесе құрылымдардағы құрылыс материалының биоағзалардың тіршілігі нәтижесінде тоттануы.
		
		

			
Биологический анализ воды - определение содержания в воде растительных и животных микроорганизмов. [79]
			
 
			
Суды биологиялық талдау - судағы өсімдік және жануар микроағзаларының мөлшерін анықтау.
		
		

			
Биосфера - сложная наружная оболочка Земли, населенная организмами, составляющими в совокупности живое вещество планеты. [77]
			
 
			
Биосфера - жиынтығында планетаның тірі заттарын құрайтын организмдер қоныстанған Жердің күрделі сыртқы қабықшасы.
		
		

			
Биссектриса кривой - отрезок прямой, соединяющий вершину угла поворота трассы с серединой кривой. [14]
			
 
			
Қисықтың биссектрисасы - трасса бұрылысы бұрышының төбесін қисықтың ортасымен қосатын түзудің бөлігі.
		
		

			
Битуминозные породы - осадочные породы, содержащие битумы, которые заполняют поры, трещины и другие пустоты (битуминозные известняки и доломиты) или пропитывают породу равномерно (битуминозные глины, песчаники и пески). [79]
			
 
			
Битумды жыныстар - кеуектерді, жарықшақтарды және басқа бос қуыстарды (битумды әктастар және доломиттар) толтыратын немесе жынысқа біркелкі сіңетін (битуминозды саздар, құмтастар және құмдар) битумдардан тұратын шөгінді жыныстар.
		
		

			
Блеск - характерное физическое свойство минералов, зависящее, в основном, от показателей светопреломления и агрегатов. Геодезический словарь. Т.1.
			
 
			
Жалтырау - минералдардың негізінен жарық сыну көрсеткіштеріне және агрегаттарына байланысты болатын өзіне тән физикалық қасиеті.
		
		

			
Блок обработки и управления (плотномера, влагомера, влагоплотномера) - составная часть прибора, управляющая приемом сигнала и выполняющая его обработку для вычисления плотности и влажности. [15]
			
 
			
(Тығыздық өлшегішті, ылғалөлшегішті, ылғалтығыздықөлшегішті) өңдеу және басқару блогы - тығыздықты және ылғалдылықты анықтау үшін белгі қабылдауды басқаратын және оны өңдейтін аспаптың құрамдас бөлігі.
		
		

			
Блюдца (западины, степные блюдца) - мелкие округлые замкнутые плоские котловины, широко распространенные в лесных, степных и полупустынных областях. Образование блюдец происходит вследствие различных процессов: просадки, карста, термокарста, суффозии и др. [79]
			
 
			
Көлдеулер (ойыстар, дала көлдеулері ) - орманды, далалы және шөлейт аймақтарда кеңінен таралған, ұсақ дөңгелек тұйық тегіс шұңқырлар. Көлдеулер: отыру, карст, термокарст, суффозия және тағы сол сияқты әр түрлі процесстер нәтижесінде түзіледі.
		
		

			
Боковое давление - давление, возникающее под действием вертикальной нагрузки, вызывающей стремление частиц грунта к боковому перемещению. [79]
			
 
			
Бүйірлік қысым - топырақ бөлшектерінің бүйірлік орын ауыстыруына ықпал ететін тік жүктеме әсерінен туындайтын қысым.
		
		

			
Болотные воды - воды, связанные с болотными отложениями. Для болотных вод характерно сравнительно высокое содержание железа и органических веществ. Вследствие неполного разложения растительных остатков болотные воды имеют обычно кислую (реже нейтральную) реакцию и агрессивны по отношению к бетону. [79]
			
 
			
Батпақ сулары - батпақ шөгінділеріне байланысты болатын сулар. Батпақ суларында темірдің және органикалық заттардың салыстырмалы түрде жоғары мөлшерде болады. Өсімдік қалдықтарының толық ыдырамауы салдарынан батпақ сулары әдетте қышқыл (өте сирек жағдайда - бейтарап) реакциялы болады және бетонға қатысты жеміргіш болып келеді.
		
		

			
Болото - территория, характеризующаяся избыточным увлажнением верхних слоев грунта в течение большей части года, наличием процесса торфообразования и специфической болотной растительностью. Различают: собственно болота - территорию, на которой мощность торфа такова, что корни основной массы растений не достигают минерального грунта; заболоченные земли - территорию суши с избыточным увлажнением, на которой корни основной массы растений достигают минерального грунта. Болотом (в техническом отношении) называются территории, перекрытые с поверхности слоем торфа мощностью в неосушенном состоянии не менее 30 см. [79]
			
 
			
Батпақ - жылдың басым бөлігі ішінде топырақтың жоғары қабаттарының шектен тыс ылғалдануымен, шымтезек түзілу процесінің жүруімен және батпаққа тән өсімдік жамылғысының болуымен сипатталатын аумақ. Олар төмендегідей болып бөлінеді: нағыз батпақтар - онда шымтезек қалыңдығы өсімдіктердің басым бөлігінің тамырлары минералдық топыраққа жетпейтіндей мөлшерде болатын аумақ; батпақтанған жерлер - құрлықтың шекті ылғалданған аумағы, онда өсімдіктердің басым бөлігінің тамырлары минералдық топыраққа жетеді. Беті құрғамаған күйдегі қалыңдығы 30 см кем болмайтын шымтезек қабатымен жабылған аумақтар батпақтар (техникалық тұрғыдан) деп аталады.
		
		

			
Болотова способ - графический способ определения местоположения на карте четвертой точки по имеющимся на ней трем другим. [84]
			
 
			
Болотов тәсілі - картада төртінші нүктенің орналасқан жерін ондағы басқа үш нүкте бойынша анықтаудың графикалық тәсілі.
		
		

			
Бороздовый метод отбора образцов грунта — отбор образцов грунта нарушенного сложения, устойчивого в стенках горных выработок, посредством проходки борозды, как правило, шириной 10-20 см и глубиной 5-10 см с целью получения необходимой массы образца. [3]
			
 
			
Топырақ үлгілерін алудың атыздық әдісі - үлгінің қажетті массасын алу мақсатында әдетте ені 10-20 см және тереңдігі 5-10 см атыздың өтуі арқылы құрылымы бұзылған, тау қазбаларының қабырғаларында берік орналасқан топырақ үлгілерін іріктеп алу.
		
		

			
Бурение - проходка буровых скважин. Существуют следующие виды бурения: колонковое, безкерновое, ударное, шарошечное, шнековое, вибробурение, термическое и др. [77]
			
 
			
Бұрғылау - бұрғылау ұңғымаларының өтуі. Бұрғылаудың мынадай түрлері болады: бағаналы, кернсіз, соққылы, шарқашаулы, иірлік, дірілді бұрғылау, термикалық және т.б.
		
		

			
Бурильный молоток, перфоратор - машина ударного действия для бурения в массиве горных пород, бетоне, кирпичной кладке и т.д. [66]
			
 
			
Бұрғылау балғасы, перфоратор - тау жыныстары сілемінде, бетонда, кірпіш қалауында және т.с.с. бұрғылауға арналған соққылағыш машина.
		
		

			
Буровая вышка - сооружение, устанавливаемое над скважиной для спуска и подъема бурового инструмента, забойных двигателей, обсадных труб. [66]
			
 
			
Бұрғылау мұнарасы - ұңғыманың үстіне бұрғылау құралын, забойлар қозғалтқыштарын, қаптау құбырларын түсіру және көтеру үшін орнатылатын имарат.
		
		

			
Буровая скважина - цилиндрическая вертикальная, наклонная или горизонтальная горная выработка, выполненная бурением. Начало скважины у земной поверхности называется устьем, дно - забоем, а внутренняя боковая поверхность - стенками. По своему назначению скважины бывают картировочные, опорные, структурные, разведочные, опытные, эксплуатационные и наблюдательные. [79]
			
 
			
Бұрғылау ұнғымасы - бұрғылаумен орындалған цилиндрлік тік, еңіс немесе көлбеу тау қазбасы. Жер бетіндегі ұнғыма басталатын орын - саға, түбі - забой, ал ішкі бүйір беті - қабырғалары деп аталады. Қолданылуына қарай картирлеуші, тірек, құрылымдық, барлау, тәжірибелік, іске қосу және бақылау ұңғымалары болып бөлінеді.
		
		

			
Буровая установка - комплекс оборудования для бурения и крепления скважин, а также шахтных стволов. [81]
			
 
			
Бұрғылау қондырғысы - ұнғымаларды, сондай-ақ шахта оқпанын бұрғылауға және бекітуге арналған жабдықтар кешені.
		
		

			
Буровой журнал - основной документ, в котором отмечается весь ход бурения с указанием используемых наконечников, диаметра, крепления скважины, аварий, трудностей проходки, количества промывных вод, проходимых горных пород, мощности, водоносности пород, выхода газа и т.п. [79]
			
 
			
Бұрғылау журналы - негізгі құжат, онда пайдаланылатын ұштықтар, ұңғымалардың диаметрі, бекітілуі, апаттар, өту қиыншылықтары, шаятын су мөлшері, өтетін тау жыныстары, жыныстардың қалыңдықтары, сулылығы, газдың шығуы және т.с.с. көрсету арқылы бұрғылау барысы толықтай жазылады .
		
		

			
Буровой инструмент - общее название механизмов и приспособлений, применяемых для бурения шпуров, скважин. [66]
			
 
			
Бұрғылау құралы - шпурларды, ұңғымаларды бұрғылау үшін пайдаланылатын тетіктер мен құралдардың жалпы атауы.
		
		

			
Буровой насос - гидравлическая машина для подачи промывочной жидкости в буровую скважину с целью очистки ее от выбуренной породы (шлама). [81]
			
 
			
Бұрғылау сорғысы - бұрғылау ұңғымасын бұрғыланған жыныстан (шламнан) тазалау үшін оған тазарту сұйықтығын беруге арналған гидравликалық машина.
		
		

			
Буровой станок - машина для бурения вертикальных и наклонных взрывных и горно-технических скважин, а также шпуров. [81]
			
 
			
Бұрғылау станогі - тік және еңісті жару және кен-техникалық ұңғымаларды, сондай-ақ шпурларды бұрғылауға арналған машина.
		
		

			
Буссоль - прибор для измерения на местности магнитных азимутов или румбов. [84]
			
 
			
Буссоль - алқапта магниттік азимуттерді және румбтерді өлшеуге арналған аспап.
		
		

			
Быстрый статический метод - метод относительных спутниковых определений, при котором наблюдения подвижной станцией на точке выполняют одним приемом продолжительностью 5-20 минут. [86]
			
Жедел статикалық әдіс - салыстырмалы спутниктік анықтау әдісі, бұл кезде нүктеде қозғалмалы станциямен бақылау 5-20 минутқа созылатын бір қабылдау арқылы орындалады.
		
		

			
Валуны - крупные окатанные обломки и глыбы горных пород, имеющие в поперечнике 10 см и больше. По происхождению подразделяются на ледниковые, делювиальные, пролювиальные и аллювиальные. [77]
			
 
			
Қойтастар - көлденеңінде 10 см және одан үлкен болатын тау жыныстарының ірі жұмырланған сынықтары және шойтастар. Шығу тегіне қарай мұздықты, делювийлі, пролювийлі және аллювийлі болып бөлінеді.
		
		

			
Величины независимые и зависимые - независимой в теории ошибок измерений считается такая величина, неизбежная малая ошибка которой образуется независимо от ошибок других величин, участвующих в данной обработке измерений. Величина будет зависимой, если ее ошибка является функцией ошибок других величин, участвующих в данных вычислениях. Результат любого измерения - независимая величина. [84]
			
 
			
Тәуелсіз және тәуелді шамалар - өлшеулер қатесі теориясында өлшеулерді өңдеуге қатысатын басқа шамалардың қатесіне қарамастан сөзсіз шағын қате шығатын шама тәуелсіз шама деп аталады. Осы есептеулерге қатысатын басқа шамалар қателерінің функциялары болып табылатын қате тәуелді шама болып табылады. Кез-келген өлшемнің нәтижесі - тәуелсіз шама.
		
		

			
Величины необходимые и избыточные - необходимыми называют величины, которые нужно знать (измерить), чтобы однократно найти значения искомых величин. Избыточными называют величины, измеренные сверх необходимых. [84]
			
 
			
Қажетті және артық шамалар - іздеп отырған шаманың мәнін бір рет табу үшін білуге тиіс шамалар қажетті шамалар деп аталады. Қажетті шамадан артық өлшенген шамалар артық шамалар деп аталады .
		
		

			
Вероятность − числовая характеристика степени возможности появления какого-либо определенного события в тех или иных определенных условиях, которые могут повторяться неограниченное число раз, выражается в долях единицы или процентах. Вероятности, с которыми характеристики грунтов, трактуемые как случайные величины, принимают те или иные значения, образуют распределение вероятностей, для установления которого по выборочным данным оценивают один или несколько параметров распределения. [10]
			
 
			
Ықтималдық - қандай да бір оқиғаның осындай немесе өзге жағдайларда туындау мүмкіндігінің сандық сипаттамасы, ол бірлік немесе пайыз үлесінде көрсетіледі, шексіз рет қайталануы мүмкін. Кездейсоқ шамалар ретінде түсіндірілетін топырақ сипаттамаларының белгілі бір мәндерді қабылдау ықтималдықтары ықтималдықтың таралуын түзеді, оны анықтау үшін таңдап алынған деректер бойынша бір немесе бірнеше тарату параметрлері бағаланады.
		
		

			
Вертикальная кривая трассы - часть оси трассы проектируемого сооружения, представляющая собой кривую, лежащую в вертикальной плоскости. [14]
			
 
			
Трассаның тік қисығы - жобаланып отырған имарат трассасы осінің бір бөлігі, ол тік жазықтықта орналасқан қисық түрінде болады.
		
		

			
Вертикальная плоскость - плоскость, проходящая через отвесную линию данной точки. [14]
			
 
			
Тік жазықтық - берілген нүктенің тіктеу сызығы арқылы өтетін жазықтық.
		
		

			
Вертикальное давление на образец грунта - отношение вертикальной нагрузки, приложенной к образцу, к площади его поперечного сечения. [38]
			
 
			
Топырақ үлгісіне тік түсірілетін қысым - тік түсірілген жүктеменің үлгінің көлденең қимасының ауданына қатынасы.
		
		

			
Вертикальные деформации земной поверхности (наклоны, кривизна ) — деформации земной поверхности в вертикальной плоскости, вызванные неравномерностью вертикальных сдвижений. [55]
			
 
			
Жер бетінің тік деформациялары (еңістігі, қисықтығы) - жер бетінің тік ысырылуларының біркелкі болмауынан пайда болатын тік жазықтықтағы деформациялары.
		
		

			
Вертикальные перемещения основания фундамента - осадки, происходящие в результате уплотнения грунта под воздействием внешних нагрузок и в отдельных случаях собственной массы грунта; просадки, происходящие в результате уплотнения под воздействием как внешних нагрузок и собственной массы грунта, так и дополнительно с ними действующих факторов (замачивание просадочного грунта, оттаивание ледовых прослоек в замерзше грунте и т. п.); набухания и усадки, связанные с изменением объема некоторых видов глинистых грунтов при изменении их влажности, температуры (морозное пучение) или воздействии химических веществ. [21]
			
 
			
Іргетас негізінің тігінен орын ауыстыруы - топырақтың сыртқы жүктемелер және кей жағдайларда өз салмағы әсерінен тығыздалуы нәтижесінде шөгуі ; топырақтың сыртқы жүктемелер және өз салмағы, сондай-ақ олармен қатар қосымша әсер ететін (отырымды топырақтың сулануы, қатқан қабатта мұз қабықшаларының еруі және т.с.с) факторлар әсерінен топырақтың тығыздалуы нәтижесінде отыруы; сазды топырақтардың кейбір түрлерінің ылғалдылығының, температурасының өзгеруі (аяздан ісіну) немесе химиялық заттардың әсер етуі кезінде көлемінің өзгеруіне байланысты ісінуі мен шөгіп отыруы.
		
		

			
Вертикальный угол - угол, лежащий в вертикальной плоскости. [14]
			
 
			
Тік бұрыш - тік жазықтықта орналасқан бұрыш.
		
		

			
Верхний предел пластичности - граница текучести грунтов. [79]
			
 
			
Илемділіктің жоғар ғ ы шегі - топырақтың аққыштық шекарасы.
		
		

			
Верховодка - ближайшие к поверхности воды, не отличающиеся постоянством во времени и не имеющие сплошного распространения. [79]
			
 
			
Қалқыма су - уақыт ішінде тұрақтылықпен ерекшеленбейтін және тұтастай таралмайтын жер бетіне жақын сулар.
		
		

			
Вершина волны - наивысшая точка гребня волны. [59]
			
 
			
Толқынның шыңы - толқын адырының ең биік нүктесі.
		
		

			
Вершины и пики - наиболее возвышенные точки горных хребтов и нагорий; вершины гор могут быть плоские, куполообразные, пирамидальные, конические и т.д. [82]
			
 
			
Шыңдар және құздар - тау жоталарының және таулы өлкелердің ең биік нүктелері: тау шыңдары жазық, күмбез тәрізді, пирамидалы, конус тәрізді және т.с.с. болады.
		
		

			
Весовая влажность - отношение массы воды к массе скелета породы в данном объеме. [82].
			
 
			
Салмақты ылғалдылық - су массасының осы көлемдегі жыныс қаңқасының массасына қатынасы.
		
		

			
Взвеси (суспензия) - жидкости, содержащие мелкораздробленные, чрезвычайно медленно оседающие частицы твердых тел. [79]
			
 
			
Жүзгіндер (жүзгін) - құрамында майда ұсақталған, қатты денелердің өте баяу тұнатын бөлшектері бар сұйықтықтар.
		
		

			
Взвешенные вещества - взвешенные в воде минеральные или органические вещества, частицы которых крупнее частиц коллоидов. [79]
			
 
			
Жүзгін заттар - бөлшектері коллоид бөлшектерінен ірілеу болатын суда қалқып жүретін минералдық немесе органикалық заттар.
		
		

			
Виброграф - виброметр с записывающим устройством. [81]
			
 
			
Виброграф - жазу құрылғысы бар виброметр .
		
		

			
Видимость геодезическая - 1) отсутствие препятствий, закрывающих визирный луч; 2) состояние атмосферных условий, влияющих на качество изображений визирных целей при рассматривании их в зрительную трубу прибора. [84]
			
 
			
Геодезиялық көрінушілік - 1) көздеу сәулесін жабатын бөгеттердің болмауы; 2) аспаптың көру дүрбісімен көзделетін нәрселерді қарау кезінде олардың бейнелену сапасына әсер ететін атмосфералық жағдайлардың күйі.
		
		

			
Визирная цель - предмет, на который наводится визирное устройство геодезического прибора. [14]
			
 
			
Көздеу мақсаты - геодезиялық аспаптың көздеу қондырғысы бағытталатын зат.
		
		

			
Визуальное наблюдение - наблюдение природного образования или явления невооруженным глазом. [79]
			
 
			
Көзбен көріп бақылау - табиғи құрылымдар мен құбылыстарды жай көзбен бақылау.
		
		

			
Вкус воды - свойство воды, зависящее от растворенных в ней солей и газов. [77]
			
 
			
Судың дәмі - судың құрамындағы еріген тұздар мен газдарға байланысты болатын қасиеті.
		
		

			
Влагоемкость - способность вещества поглощать и удерживать определенное количество влаги, выражаемое в весовых или объемных единицах. Различают влагоемкость: гигроскопическую, максимальную молекулярную, капиллярную, полную. [77]
			
 
			
Ылғал сыйымдылық - заттың белгілі бір ылғал мөлшерін сіңіру және өзінде ұстап тұру қабілеті, ол салмақ немесе көлем бірліктерінде көрсетіледі. Гигроскопиялық, ең жоғары молекулярлық, капиллярлық, толық ылғал сыйымдылық болып ажыратылады.
		
		

			
Влагомер - прибор для определения влажности газов, жидкостей и твердых тел, в т.ч. сыпучих. [66]
			
 
			
Ылғалөлшегіш - газдардың, сұйықтықтардың, қатты, оның ішінде сусымалы денелердің ылғалдылығын анықтауға арналған аспап.
		
		

			
Влажность - содержание влаги в твердом теле, порошке или газе. [66]
			
 
			
Ылғалдылық - қатты дене, ұнтақ немесе газ құрамындағы ылғалдың мөлшері.
		
		

			
Влажность воздуха - содержание водяного пара в воздухе. [79]
			
 
			
Ауаның ылғалдылығы - ауа құрамында су буының мөлшері.
		
		

			
Влажность воздуха абсолютная - количество водяного пара, содержащегося в единице объема воздуха. [82]
			
 
			
Ауаның абсолюттік ылғалдылығы - ауа көлемі бірлігіндегі су буының мөлшері.
		
		

			
Влажность воздуха относительная - влажность, определяемая отношением упругости пара в воздухе к упругости насыщенного пара при той же температуре. [82]
			
 
			
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы - ауадағы бу серпімділігінің осындай температурадағы қаныққан бу серпімділігіне қатынасымен анықталатын ылғалдылық.
		
		

			
Влажность горных пород - количество воды, содержащееся в данный момент в порах, трещинах и других пустотах пород в естественных условиях. Определяется разностью веса образца влажной породы и веса того же образца после высушивания при 105°С. Различают весовую влажность - процентное отношение веса воды к весу образца породы после его высушивания; объемную влажность - отношение объема воды к объему породы; приведенную влажность - процентное отношение объема воды, заключенной в породе, к объему всей породы, и другие формы выражения влажности. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының ылғалдылығы - табиғи жағдайларда жыныстардың кеуектерінде, жарықшақтарында және басқа бос қуыстарында болатын судың мөлшері. Ол ылғал жыныс үлгісінің салмағы мен 105°С кезінде кептірілгеннен кейінгі осы үлгі салмағының айырмасымен анықталады. Мынадай ылғалдылық түрлері болады: салмақтық ылғалдылық - су салмағының құрғатудан кейінгі жыныс үлгісінің салмағына пайыздық қатынасы; көлемдік ылғалдылық - су көлемінің жыныс көлеміне қатынасы; келтірілген ылғалдылық - жыныстағы су көлемінің барлық жыныс мөлшеріне пайыздық қатынасы және ылғалдылықтың басқа да түрлері.
		
		

			
Влажность грунта - отношение массы воды в объеме грунта к массе этого грунта, высушенного до постоянной массы. [38]
			
 
			
Топырақтың ылғалдылығы - топырақ көлеміндегі су массасының осы топырақтың тұрақты массаға дейін құрғатылған массасына қатынасы .
		
		

			
Влажность на границе раскатывания - влажность грунта, при которой грунт находится на границе между твердым и пластичным состояниями. [38]
			
 
			
Иленгіштік шегіндегі ылғалдылық - қатты және илемгіш күйлер аралығындағы шекарадағы топырақтың ылғалдылығы .
		
		

			
Влажность на границе текучести - влажность грунта, при которой грунт находится на границе между пластичным и текучим состояниями. [38]
			
 
			
Аққыштық шегіндегі ылғалдылық - иленгіш және аққыш күйлер аралығындағы шекарадағы орналасқан топырақтың ылғалдылығы .
		
		

			
Влажность на пределе усадки - влажность грунта в момент резкого уменьшения усадки, определяемая по точке перегиба кривой графика зависимости изменения объема образца грунта от изменения влажности при высыхании. [20]
			
 
			
Семуі шегіндегі ылғалдылық - топырақ үлгісі көлемінің өзгеруінің кебу кезіндегі ыдғалдылық өзгерісіне тәуелділік графигі қисығының иілу нүктесі арқылы анықталатын семудің шұғыл кішіреюі кезіндегі топырақтың ылғалдылығы.
		
		

			
Влажность набухания - влажность, полученная после завершения набухания образца грунта, обжимаемого в условиях, исключающих возможность бокового расширения, заданным давлением. [20]
			
 
			
Ісіну ылғалдылығы - берілген қысыммен бүйірлік кеңеюді болдырмайтын жағдайларда топырақ үлгісінің ісінуі аяқталғаннан кейін алынған ылғалдылығы.
		
		

			
Внешние условия территории - условия, влияющие на состояние и использование территории: экологические, инфраструктурные и ресурсные факторы ее окружения. [82]
			
 
			
Аумақтың сыртқы жағдайлары - аумақтың жай-күйіне және оны пайдалануға әсер ететін жағдайлар: оның айналасындағы экологиялық, инфрақұрылымдық және ресурстық факторлар .
		
		

			
Внутренние связи породы - связи различного происхождения, действующие между отдельными элементами породы. [79]
			
 
			
Жыныстардың ішкі байланыстары - жыныстың жеке элементтері арасында болатын әр текті байланыстар.
		
		

			
Вода - химическое соединение водорода и кислорода. [79]
			
 
			
Су - сутегі мен оттегінің химиялық қосылысы .
		
		

			
Вода в минералах - вода, входящая в той или иной форме в состав минералов. По расположению в кристаллической решетке различают воду: 1) конституционную, находящуюся в кристаллической решетке минерала в виде ионов ОН 1-  , гораздо реже Н 1+  ; может быть выделена из минералов только при разрушении кристаллической решетки при очень высоких температурах (несколько сотен градусов); 2) кристаллизационную, которая находится в решетке в виде нейтральных молекул Н 2  О, занимающих определенные места; может быть выделена из минерала без разрушения кристаллической решетки, но при этом происходит перестройка решетки, изменяются физические и оптические свойства минералов (гипс, ангидрит); 3) цеолитную, находящуюся в решетке минералов; легко выделяется из минералов при нагревании до сравнительно невысоких температур (80-400°С). Содержание цеолитной воды в минерале может колебаться в значительных пределах, при этом однородность минерала не нарушается. Типичным минералом, содержащим цеолитную воду, является опал ( SiO 2  · n Н 2  О). [79]
			
 
			
Минералдардағы су - минералдар құрамына белгілі бір түрде кіретін су. Кристалл торында орналасуы бойынша сулар төмендегідей болып жіктеледі: 1) минералдың кристалл торында ОН 1-  , өте сирек жағдайда Н 1+  иондары түрінде болатын конституциялық су; минералдардан өте жоғары температурада (бірнеше жүз градус) кристалл тордың бұзылуы кезінде бөліп шығарылуы мүмкін; 2) торда Н 2  О бейтарап молекулалары түрінде болатын, белгілі бір жерлерді алып тұратын кристаллдық су; минералдарда кристалл торын бұзбай бөліп алуға болады, алайда бұл кезде тор қайта құрылады, минералдардың (гипс, ангидрит) физикалық және оптикалық қасиеттері өзгереді; 3), минералдар торында болатын цеолиттік су; аса жоғары емес температураға (80-400°С) дейін қыздыру кезінде минералдардан оңай бөлінеді. Минерал құрамындағы цеолиттік судың мөлшері едәуір шектерде ауытқиды, бұл ретте минералдың біртектілігі бұзылмайды. Опал (SiO 2  · n Н 2  О) құрамында цеолиттік суы бар минерал болып табылады.
		
		

			
Вода осмотическая (вода диффузных оболочек, физически связанная вода) - вода, связанная с поверхностью минералов в породах и почвах. Вода осмотическая подразделяется на рыхло связанную, или слабо связанную воду (или осмотически впитанную), и прочно связанную. При поглощении рыхло связанной воды выделение тепла не происходит; поглощение прочно связанной воды сопровождается выделением тепла (теплота смачивания). [79]
			
 
			
Осмотикалық су (диффуздық қабықшалар суы, физикалық байланысқан су) - жыныстар мен топырақтарда минералдар бетімен байланысқан су. Осмотикалық су борпылдақ байланысқан, немесе әлсіз байланысқан (немесе осмотикалық түрде сіңірілген) және берік байланысқан болып бөлінеді. Борпылдақ байланысқан суды сіңіру кезінде жылу бөлінбейді; берік байланысқан суды сіңіру жылу бөлінумен (сулау жылуы) қатар жүреді.
		
		

			
Вода со свободной поверхностью - подземная вода, давление на поверхности которой равно атмосферному. [79]
			
 
			
Беткі қабаты бос су - беткі қысымы атмосфералық қысымға тең болатын жерасты суы.
		
		

			
Водные свойства - свойства, характеризующие способность взаимодействия с водой, поглощать и удерживать воду, фильтровать ее. [78]
			
 
			
Суға қатысты қасиеттері - сумен өзара әрекеттесу қабілетін сипаттайтын, суды сіңіру ж ә не ұстау, оны сүзу қасиеттері .
		
		

			
Водный кадастр - свод гидрогеологических сведений о водах (реках, озерах, болотах, морях, ледниках и подземных водах). [79]
			
 
			
Су кадастры - сулар (өзендер, көлдер, батпақтар, теңіздер, мұздықтар және жерасты сулары) туралы гидрогеологиялық мәліметтер жинағы.
		
		

			
Водный объект - сосредоточение вод на поверхности суши в формах ее рельефа либо в недрах, имеющее границы, объем и черты водного режима. [68]
			
 
			
Су объектісі - судың құрлық бетінде жер бедері пішіндерінде немесе жер қойнауында су режимінің шекаралары, көлемі және ерекшеліктері айқындала отырып шоғырлануы.
		
		

			
Водный режим - изменения цвета, вкуса, прозрачности, запаха, температуры, радиоактивности, минерализации, химических свойств, дебита, уровня и других свойств подземных вод. [79]
			
 
			
Су режимі - жерасты суларының түсінің, дәмінің, мөлдірлілігінің, иісінің, температурасының, радиоактивтілігінің, минералдануының, химиялық қасиеттерінің, дебитінің, деңгейінің және басқа да қасиеттерінің өзгеруі.
		
		

			
Водозабор - комплекс сооружений и устройств для забора воды из водных объектов. [68]
			
 
			
Сутартқы - су объектілерінен су алуға арналған имараттар мен қондырғылар кешені.
		
		

			
Водозаборная скважина - скважина для забора подземных вод, оборудованная, как правило, обсадными трубами и фильтром. [24]
			
 
			
Сутартқыш ұңғыма - әдетте қаптама құбырлармен және сүзгішпен жабдықталған жерасты суларын тартып алуға арналған ұңғыма.
		
		

			
Водозаборный шахтный колодец - колодец с закрепленными стенками для забора подземных вод через дно и стенки. [24]
			
 
			
Сутартқыш шахталық құды қ - түбі және қабырғалары арқылы жерасты суларын алуға арналған бекітілген қабырғалары бар құдық.
		
		

			
Водонасыщение - способность горной породы поглощать (впитывать) воду при погружении ее в воду в особых условиях - под вакуумом, при повышенном давлении или при кипячении, т.е. способность породы впитывать максимальное количество воды. [78]
			
 
			
Сумен қ аны ғ у - тау жынысының ерекше жағдайларда - вакууммен, жоғары қысыммен немесе қайнату кезінде суға салу кезіндегі суды сіңіру (сору) қабілеті, яғни жыныстың судың ең жоғары мөлшерін сіңіру қабілеті.
		
		

			
Водонасыщение породы полное - заполнение всех пустот породы водой. [79]
			
 
			
Жынысты ң сумен толық қанығуы - жыныстың барлық қуыстарының сумен толуы .
		
		

			
Водонасыщенное состояние грунта - состояние грунта при практически полном заполнении пор грунта водой. [38]
			
 
			
Топырақтың сумен қаныққан күйі - топырақ кеуектерінің сумен толықтай толуы кезіндегі топырақтың күйі .
		
		

			
Водонепроницаемость - способность материала пропускать воду под давлением; характеризуется количеством воды, прошедшей за 1 час через 1 см поверхности материала. [66]
			
 
			
Су өткізбеушілік - материалдың қ ысым түсіру кезінде су ө ткізу қабілеті; 1 см материал бетінен 1 сағат ішінде өтетін су мөлшерімен сипатталады.
		
		

			
Водоносный горизонт - однородные или близкие по фациально-литологическому составу и гидрогеологическим свойствам пласты горных пород в пределах гидрогеологических бассейнов. [79]
			
 
			
Сулы горизонт - гидрогеологиялық бассейндер шегіндегі тау жыныстарының фациалды-литологиялық құрамы және гидрогеологиялық қасиеттері бойынша ұқсас немесе біртекті қабаттары .
		
		

			
Водоносный пласт - содержащий свободную (гравитационную) воду пласт горной породы однородного литологического состава с более или менее одинаковой скважностью (пористостью) и величиной водопроницаемости. [79]
			
 
			
Сулы қабат - кеуектілігі және су өткізгіштік шамасы барынша немесе шамамен бірдей литилогиялық құрамы біртекті тау жынысының құрамында бос (гравитациялық) суы бар қабаты.
		
		

			
Водоотводные и дренажные системы — система сооружений, предназначенных для отвода воды с поверхности покрытий и понижения уровня подземных вод с целью обеспечения необходимой устойчивости грунтового основания и слоев аэродромного покрытия при восприятии нагрузок в расчетный период наибольшего увлажнения грунтов, а также исключения аквапланирования колес самолетов при движении по искусственной взлетно-посадочной полосе . [66]
			
 
			
Су әкету және құрғату жүйелері - топырақтың барынша ылғалданатын есептік кезеңде жүктемені қабылдау кезінде аэродромдық жабын қабаттарының және топырақ негізінің қажетті беріктігін қамтамасыз ету, сондай-ақ ұшақтардың жасанды ұшу-қону жолағымен қозғалуы кезінде дөңгелектерінің акважоспарлануын болдырмау мақсатында жабын бетінен суды бұрып әкетуге және жерасты суларының деңгейін төмендетуге арналған имараттар жүйесі.
		
		

			
Водопоглощение - способность горной породы поглощать (впитывать) воду при погружении ее в воду в обычных условиях, т.е. при атмосферном давлении и комнатной температуре. [78]
			
 
			
Су сіңіргіштік - тау жынысының әдеттегі жағдайларда, яғни атмосфералық қысым кезінде және бөлме температурасында суға салу кезінде суды сіңіру (сору) қабілеті.
		
		

			
Водоподъемная способность почво-грунтов - подъем воды по капиллярам от уровня грунтовых вод. [79]
			
 
			
Топырақ-грунттардың суды көтеру қабілеті - суды ң топырақ сулары деңгейінен капиллярлар бойымен көтерілуі .
		
		

			
Водопонижение - временное искусственное понижение уровней или напоров подземных вод при сооружении котлованов, туннелей, проходки горных выработок и т.п. [66]
			
 
			
Су деңгейін төмендету - қазаншұңқырлар, туннельдер, кен өңдеу жолдарын және т.б. салу кезінде жерасты суларының деңгейлері мен тегеуріндерін уақытша жасанды жолмен төмендету.
		
		

			
Водопроницаемость - свойство горной породы пропускать через себя воду при наличии напора. [78]
			
 
			
Су өткізгіштік - тау жынысының қысым түсірілген жағдайда өзі арқылы су өткізу қабілеті.
		
		

			
Водопрочность - способность горных пород сохранять свою механическую прочность и устойчивость в водной среде. [80]
			
 
			
Суға беріктік - тау жыныстарының сулы орта механикалық беріктігін және орнықтылығын сақтау қабілеті .
		
		

			
Водорастворимые соединения (минералы) - соединения (минералы), химические элементы которых переходят в воду в результате простого растворения. К этим соединениям относятся простые соли (минералы) типа NaCl, CaSO 4  , MgSO 4  и т.п. Простые соли типа CaCO 3  являются переходными от водорастворимых к труднорастворимым соединениям. [79]
			
 
			
Суда ерігіш қосылыстар (минералдар) - жай еру нәтижесінде химиялық элементтері суға айналатын қосылыстар (минералдар). Мұнай қосылыстарға NaCl, CaSO 4  , MgSO 4  сияқты қарапайым тұздар (минералдар) және т.б. жатады. CaCO 3  сияқты қарапайым тұздар суда ерігіш қосылыстардан қиын еритін қосылыстарға дейінгі өтпелі қосылыс болып табылады.  
		
		

			
Водородный показатель (рН) - величина, характеризующая активность или концентрацию ионов водорода в растворах, численно равна отрицательному десятичному логарифму концентрации, выраженной в грамм-ионах на литр. [77]
			
 
			
Сутектік көрсеткіш (рН) - ерітінділердегі сутегі иондарының белсенділігін немесе концентрациясын сипаттайтын шама , ол литрге шаққанда грамм-иондар түрінде берілген концентрацияның теріс ондық логарифміне тең.
		
		

			
Водосборная плошадь - территория, сток с которой формирует водный объект. [68]
			
 
			
Су жинау ауданы - ағыны су объектісін қалыптастыратын аумақ.
		
		

			
Водосборный бассейн - площадь, с которой поверхностные подземные воды стекают в данную реку, озеро, море. [79]
			
 
			
Су жинау бассейні - беткі жерасты сулары осы өзенге, көлге, теңізге құятын аудан.
		
		

			
Водостойкость - независимость механических свойств породы от степени ее увлажнения. [79]
			
 
			
Суға төзімділік - жыныстың механикалық қасиеттерінің оның ылғылдану дәрежесіне тәуелсіздігі.
		
		

			
Водоупорное ложе - водоупорная порода, подстилающая водоносный горизонт. [79]
			
 
			
Су өткізбейтін табан - сулы горизонттың астындағы су өткізбейтін жыныс .
		
		

			
Водоупорный пласт (водоупор) - относительно (по сравнению с водонепроницаемыми слоями) водонепроницаемый пласт горной породы. [79]
			
 
			
Су өткізбейтін қабат (сутірек ) - тау жынысының (су өткізбейтін қабаттарымен салыстырғанда) салыстырмалы су өткізбейтін қабаты .
		
		

			
Водоустойчивость - способность горной породы, характеризующая ее размягчаемость при насыщении водой. [78]
			
 
			
Суға тұрақтылы қ - тау жынысының сумен қанығуы кезіндегі жұмсарғыштығымен сипатталатын қабілеті.
		
		

			
Водохранилище - искусственный водоем, образованный водоподпорным сооружением на водотоке с целью хранения воды и регулирования стока. [29]
			
 
			
Су қоймасы - суды сақтау және ағынды реттеу мақсатында ағын суда суды ұстап қалу имаратымен түзілген жасанды су қоймасы.
		
		

			
Возвышение над горизонтом - угол между горизонтальной плоскостью, проходящей через точку антенны, являющуюся центром относимости выполняемых приемником измерений, и направлением из этой точки на предмет. [86]
			
Горизонттан көтерілу - қабылдағыш орындайтын өлшемдерге қатысты центр болып табылатын антенна нүктесі арқылы өтетін горизонталь жазықтық және осы нүктеден затқа дейінгі бағыт арасындағы бұрыш.
		
		

			
Воздух защемленный - воздух, находящийся в пустотах породы в виде пузырьков, изолированных друг от друга водой, заполняющей основную часть пустот породы. [79]
			
 
			
Қысылған ауа - жыныс қуыстарының басым бөлігін толтырып тұрған сумен бір-бірінен бөлінген көбіктер түріндегі жыныс қуыстарындағы ауа.
		
		

			
Воздушно-сухое состояние грунта - состояние грунта, высушенного на воздухе. [38], [25]
			
 
			
Топырақтың ауалық-құрғақ күйі - ауада құрғатылған топырақтың күйі .
		
		

			
Воздушносухой грунт - грунт, полностью лишенный гравитационной воды и содержащий лишь физически связанную воду (гигроскопическую, пленочную). [79]
			
 
			
Ауалы қ- құрғақ топырақ - гравитациялық судан толық тазартылған және құрамында физикалық байланысқан (гигроскопиялық, пленкалы) су ғана болатын топырақ.
		
		

			
Волны - направленные возмущения в какой-либо среде, движущиеся с конечной скоростью и переносящие энергию. [77]
			
 
			
Толқындар - қандай да бір ортада соңғы жылдамдықпен қозғалатын және энергия тасылмайтын бағытталған ұйытқулар.
		
		

			
Волны акустические - механические колебания, распространяющиеся в твердой, жидкой и газообразной средах; упругие волны малой интенсивности. [81]
			
 
			
Акустикалық толқындар - қатты, сұйық және газ тәрізді орталарда таралатын механикалық тербелістер; кіші қарқынды серпімді толқындар.
		
		

			
Волны акустические поверхностные - упругие волны, распространяющиеся вдоль свободной поверхности твердого тела или вдоль границы твердого тела с другими средами и затухающие при удалении от границ. [81]
			
 
			
Акустикалық беттік толқындар - қатты дененің бос беті бойымен немесе қатты дененің басқа орталармен шекарасы бойымен таралатын және шекарадан қашықтағанда жоғалатын серпімді толқындар.
		
		

			
Волны сейсмические - упругие волны, возникающие в результате землетрясения, взрывов, ударов, распространяющиеся в виде затухающих колебаний в земле. [77]
			
 
			
Сейсмикалық толқындар - жер сілкіну, жарылыс, соққылар нәтижесінде пайда болатын, жерде сөнетін тербелістер түрінде таралатын серпімді толқындар.
		
		

			
Волны упругие - упругие возмущения (деформации), распространяющиеся в твердой, жидкой и газообразной средах. [81]
			
 
			
Серпімді толқындар - қатты, сұйық және газ тәрізді орталарда таралатын серпімді ұйытқулар (деформациялар).
		
		

			
Волны электромагнитные - электромагнитные колебания, распространяющиеся в пространстве с конечной скоростью, зависящей от свойств среды. [81]
			
 
			
Электромагниттік толқындар - кеңістікте орта қасиеттеріне байланысты соңғы жылдамдықпен таралатын электромагниттік тербелістер.
		
		

			
Воронка - конусообразное углубление разного генезиса на относительно выровненной поверхности. [77]
			
 
			
Шұңқыр - салыстырмалы түрде тегіс жерлерде болатын түрлі генезисті конус тәрізді ойыстар .
		
		

			
Воронка депрессии - понижение уровня грунтовых вод или напора артезианских вод при откачке воды из выработки (колодца, карьера и т.п.). [79]
			
 
			
Депрессия шұңқыры - тау қазбасынан (құдықтан, карьерден және т.б.) су тарту кезінде грунт сулары деңгейінің немесе артезиан сулары арынының төмендеуі.
		
		

			
Воронка суффозионная - воронкообразная отрицательная форма земной поверхности, образованная в результате суффозии. [79]
			
 
			
Суффозиялық шұңқыр - суффозия нәтижесінде түзілген жер бетінің воронка тәрізді шұңқырлы формасы .
		
		

			
Воронки карстовые - замкнутые впадины различной величины и формы, обязательно расширяющиеся кверху, чем отличаются от шахт и колодцев. Образуются вследствие растворения и выщелачивания известняков, гипсов, каменной соли. Различают воронки поверхностного выщелачивания, провальные и воронки просасывания (карстово-суффозионные). [79]
			
 
			
Карстық шұңқырлар - шахталар және құдықтардан міндетті түрде жоғарыға қарай кеңейетіндігімен ерекшеленетін, түрлі өлшемді және формадағы түйық ойыстар. Әктастардың, гипстердің, тас тұзының ерітуі және шаймалануы нәтижесінде түзіледі. Беткі шаймалану, ойылып түскен және сорылу (карстық-суффозиялық) воронкалары болып бөлінеді.
		
		

			
Впадина - 1) в тектонике - опущенные или прогнутые участки земной коры, выполненные осадочными, осадочно-вулканогенными или вулканогенными толщами; 2) в геоморфологии - понижения разной формы и различного происхождения. [77]
			
 
			
Ойпат - 1) тектоникада - жер қыртысының шөгінді, шөгінді-жанартаутекті және жанартаутекті қабаттарынан түзілген төмен түскен немесе иілген учаскелері; 2) геоморфологияда - түрлі формадағы және түзілу тегі әртүрлі ойыстар .
		
		

			
Вскрышные породы (вскрыша) - часть геологической среды или (и) техногенных образований, перекрывающая полезную толщу сверху, подлежащая удалению в отвалы при разработке. [75]
			
 
			
Аршылымды жыныстар (аршылым ) - геологиялық ортаның немесе (және) техногендік түзілімдердің игеру кезінде үйіндіге шығарылып тасталатын, пайдалы қабатты ң үстін жауып жататын бөлігі .
		
		

			
Вторичная защита от коррозии - защита от коррозии, достигаемая ограничением или исключением действия среды на конструкцию после изготовления. [76]
			
 
			
Тоттанудан екіншілік қорғау - дайындалғаннан кейін құрылымға ортаның әсерін шектеу немесе болдырмау арқылы тоттанудан қорғау.
		
		

			
Вторичные минералы - минералы, образовавшиеся в результате процессов метаморфизма. [49]
			
 
			
Екіншілік минералдар - метаморфизм процессі нәтижесінде түзілген минералдар.
		
		

			
Вулканические горные породы, вулканиты - горные породы, образовавшиеся в результате вулканической деятельности. Различают излившиеся, или эффузивные (базальты, андезиты, диабазы и др.), и вулкано-обломочные, или пирокластические (вулканические пеплы, туфы, брекчии и др.). [77]
			
 
			
Жанартаулық тау жыныстары, вулканиттер - вулкандық әрекет нәтижесінде түзілген тау жыныстары. Ағылған, немесе эффузивті (базальт, андезит, диабаз және т.б.) және жанартау-сыну, немесе пирокластық (жанартау күлдері, туфтар, брекчиялар) жыныстар болып ажыратылады.
		
		

			
Вулканический пепел - рыхлая тонкообломочная порода (размер зерен 0,05-2 мм), в состав которой входят частицы вулканического стекла, кристаллики породообразующих минералов и обломки различных горных пород, выброшенных из жерла вулкана. [66]
			
 
			
Жанартау күлі - құрамына жанартау шыныларының қалдықтары, жыныстүзуші минералдардың кристалдары, жанартау аузынан шығарылған әр түрлі тау жыныстарының сынықтары болатын борпылдақ ұсақ (микротүйіршіктерінің өлшемі 0,05-2 мм) тау жынысы.
		
		

			
Входной контроль — контроль поступающих материалов, изделий, конструкций, грунта и т.п., а также технической документации. Контроль осуществляется преимущественно регистрационным методом (по сертификатам, накладным, паспортам и т.п.), а при необходимости — измерительным методом. [65]
			
 
			
Кіруді бақылау - келіп түсетін материалдарды, бұйымдарды, құрылымдарды, топырақты және т.б., сондай-ақ техникалық құжаттарды бақылау. Бақылау негізінен тіркеу әдісімен (сертификаттар, жөнелтпе құжаттар, паспорттар және т.б. бойынша), қажет болған жағдайда - өлшеу әдісімен жүзеге асырылады.
		
		

			
Выборочный контроль - контроль, при котором проверяется какая-то часть количества (выборка) контролируемой продукции. Объем выборки устанавливается строительными нормами и правилами, проектом или другим документом. Если строительные нормы требуют случайного размещения точек контроля, выборка устанавливается по ГОСТ 18321—73 как для продукции, представляемой на контроль способом «россыпь». [65]
			
 
			
Ішінара бақылау - бақыланатын өнім мөлшерінің бір бөлігі тексерілетін (таңдау) бақылау. Іріктеліп алынатын көлем құрылыс нормаларымен және ережелерімен, жобамен немесе басқа құжатпен белгіленеді. Егер құрылыс нормалары бақылау нүктелерінің кездейсоқ орналасуын талап етсе, онда іріктеу «бос салу» тәсілімен бақылауға ұсынылатын өнім сияқты 18321-73 МСТ бойынша белгіленеді.
		
		

			
Выветривание - совокупность процессов физического, химического и биологического разрушения минералов и горных пород на месте их залегания под влиянием колебаний температуры; замерзания и оттаивания воды; газов, находящихся в атмосфере и растворенных в воде; деятельности растительных и животных организмов и т.п. [79]
			
 
			
Үгілу - минералдардың және тау жыныстарының орналасқан жерлерінде температура тербелістері; судың қатуы және еруі; атмосферада және суда еріген газдардың; өсімдік және жануарлар ағзаларының әрекеті әсерінен физикалық, химиялық және биологиялық бұзылу процесстерінің жиынтығы.
		
		

			
Вынос трассы в натуру - комплекс полевых изыскательских работ в составе инженерно-геодезических изысканий по проложению (трассированию) и закреплению на местности проектного положения оси линейного сооружения. [71]
			
 
			
Трассаны жергілікті жерде орналастыру - инженерлік-геодезиялық зерттеулер құрамындағы жергілікті жерде сызықтық ғимарат осінің жобалық орнын салу (трассалау) және бекіту жөніндегі далалық зерттеу жұмыстарының кешені.
		
		

			
Выработка горная - полость в земной коре, образуемая в результате осуществления горных работ с целью разведки и добычи полезных ископаемых, проведения инженерно-геологических изысканий и строительства подземных сооружений. [66]
			
 
			
Тау-кен қазбасы - пайдалы қазбаларды барлау және алу, инженерлік-геологиялық зерттеулер жүргізу және жерасты құралымдарын салу мақсатында жасалған тау-кен жұмыстарын жүзеге асыру нәтижесінде пайда болған жер қыртысындағы жолақ.
		
		

			
Высота геодезическая - высота точки земной поверхности над поверхностью референц-эллипсоида, отсчитанная по нормали к эллипсоиду. [84]
			
 
			
Геодезиялық биіктік - эллипсоидқа қатысты нормаль бойынша есептелген жер беті нүктесінің референц-эллипсоид бетінен биіктігі.
		
		

			
Высота геоида - высота поверхности геоида над поверхностью земного эллипсоида по нормали к нему в данной точке. [14]
			
 
			
Геоидтің биіктігі - геоид бетінің осы нүктедегі нормаль бойынша жер эллипсоиды бетінен биіктігі.
		
		

			
Высота капиллярного поднятия в горной породе - высота столба воды, который могут удерживать капиллярные силы (поверхностное натяжение, развивающееся в порах горной породы на границе раздела вода-воздух). Высота капиллярного поднятия пропорциональна диаметру капилляров. [79]
			
 
			
Тау жынысындағы капиллярлық көтерілу биіктігі - капиллярлық күштер (тау жынысының кеуектерінде су-ауа бөліну шекарасында дамитын беттік керілу) ұстап тұратын су бағанасының биіктігі. Капиллярлық көтерілу биіктігі капиллярлардың диаметріне пропорционал болады.
		
		

			
Высота сечения рельефа - разность значений высот двух последовательных основных горизонталей на карте. [84]
			
 
			
Жер бедері қимасының биіктігі - картадағы екі кезекті негізгі горизонтальдар биіктігі мәндерінің айырмасы .
		
		

			
Высота точки земной поверхности - расстояние от этой точки по отвесной линии до уровенной поверхности, принятой в государственной геодезической сети за исходную (нулевую). [84]
			
 
			
Жер беті нүктесінің биіктігі - тіктеу сызығы бойынша осы нүктеден мемлекеттік геодезиялық желіде бастапқы (нөлдік) нүкте ретінде қабылданған деңгейлік бетке дейінгі арақашықтық .
		
		

			
Высота фотографирования - высота полета самолета над некоторой средней уровенной поверхностью снимаемого района. [84]
			
 
			
Суретке түсіру биіктігі - түсірілетін ауданның кейбір орташа деңгейлік бетінің үстінен ұшақтың ұшу биіктігі.
		
		

			
Высотные геодезические измерения (нивелирование) - измерения, в результате которых определяются разности высот отдельных точек. [85]
			
 
			
Биіктік геодезиялық өлшемдер (нивелирлеу) - жекелеген нүктелер биіктігінің айырмасы анықталатын өлшеулер.
		
		

			
Высотомер (в аэрофотосъемке) - прибор, применяемый при аэрофотосъемке для определения высот точек фотографирования. [84]
			
 
			
Биіктік өлшегіш (аэрофотосуретке түсіруде) - аэрофотосуретке түсіру кезінде суретке түсіру нүктелерінің биіктігін анықтау үшін қолданылатын аспап.
		
		

			
Выцветы солей - налеты солей (обычно белого цвета), покрывающие куски сохнущей соленосной породы, берег и дно высыхающих соленых озер или участки поверхности земли, где вследствие неглубокого залегания соленых вод происходит их испарение. [79]
			
 
			
Тұздардың өзгеруі - кеуіп қалған тұзды жыныс кесектерін , құрғап қалған тұзды көлдердің жағасы мен түбін немесе тұзды сулардың таяз орналасуы салдарынан олардың булануы орын алатын жер беті учаскелерін жауып жатқан (әдетте ақ түсті) тұз дақтары.
		
		

			
Выщелачивание - растворение и вынос какого-либо вещества из минерала без нарушения цельности его кристаллической решетки, тогда как при растворении кристалл разрушается полностью. [79]
			
 
			
Шаймалау - минералдың кристалл торының тұтастығы бұзылмастан одан кандай да бір заттың ерітілуі және шығарылуы, ал еріту кезінде кристалл толығымен бұзылады.
		
		

			
Выщелачивание горных пород - процесс избирательного растворения и выноса подземными водами отдельных компонентов горных пород. [77]
			
 
			
Тау жыныстарын шаймалау - тау жыныстарының жекелеген компоненттерінің жер асты суларымен ішінара еру және сыртқа шығарылу процессі.
		
		

			
Газообразная агрессивная среда - среда, агрессивное воздействие которой определяется составом и свойствами ее газообразной фазы. [76]
			
 
			
Газ тәрізді жеміргіш орта - газ тәрізді фазасының құрамы және қасиеттері арқылы жеміргіш әсері анықталатын орта.
		
		

			
Газопроницаемость горных пород - свойство пористых и трещиноватых горных пород пропускать газ. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының газ өткізгіштігі - кеуекті және жарықшақты тау жыныстарының газ өткізу қасиеті.
		
		

			
Галечник - рыхлая крупнообломочная осадочная порода, состоящая преимущественно из гальки с примесью гравия, песка, иногда глинистого материала. [66]
			
 
			
Жұмыртас - көбінесе майдатастан, малтатастан, құм, кейде саз материалдар коспасынан тұратын борпылдақ ірі кесекті шөгінді жыныс.
		
		

			
Галогенез - процесс осаждения солей в порядке, строго подчиняющемся законам физико-химического равновесия. [79]
			
 
			
Галогенез - тұздарды ң физика-химиялық тепе-теңдік заңдарына қатаң бағынатын тәртіппен шөгу процессі.
		
		

			
Галогенные породы (галонды, галолиты) - осадочные породы, возникшие химическим путем в результате выпадения осадка различных солей из насыщенных соляных растворов в озерах и лагунных бассейнах. К галогенным породам относятся: галит, различные калийные и магниевые соли (сильвин, карналлит, каннит и др.), сульфатные соли натрия (мирабилит, тепардит), сульфаты кальция (гипс и ангидрит) и др. [79]
			
 
			
Галоген жыныстар (галондалар, галолиттер) - көлдер және лагуналық бассейндерде қаныққан тұз ерітінділерінен түрлі тұздардың тұнбаға шөгуі нәтижесінде химиялық жолмен пайда болған шөгінді жыныстар. Галоген жыныстарға: галит, түрлі калий және магний тұздары (сильвин, карналлит, каннит және т.б.), натрийдің сульфат тұздары (мирабилит, тепардит), кальций сульфаты (гипс және ангидрит) және т.б. жатады.
		
		

			
Галофиты - растения, живущие на засоленной почве; принадлежат к различным семействам. Общие признаки галофитов - мясистый (суккулентный) стебель и листья (например, солянки). [79]
			
 
			
Галофиттер - тұзды топырақтарда өсетін өсімдіктер ; түрлі тұқымдастарға жатады. Галофиттердің жалпы белгілері -сабағы және жапырақтары етті (суккулентті) болады (мысалы, сораң).
		
		

			
Гальки - окатанные обломки горных пород размером от 10 до 100 мм. Форма галек может быть различной, она зависит главным образом от вещественного состава, текстурных и структурных особенностей породы, от первоначальной формы обломков, а также от характера среды переноса. [77]
			
 
			
Малтатас - тау жыныстарының өлшемі 10-ден 100 мм-ге дейінгі жұмырланған сынықтары. Малтатастардың формасы әртүрлі болады, ол негізінен жыныстың заттық құрамына, текстуралық және құрылымдық ерекшеліктеріне, сынықтардың бастапқы формаларына, сондай-ақ тасымалдау ортасының сипатына байланысты.
		
		

			
Гели - образования, получившиеся при коагуляции золей. При коагуляции лиофобных золей образуются хлопьевидные или порошковатые осадки агрегатов частиц. В случае коагуляции лиофильных золей возникают студенистые осадки, содержащие увлеченную жидкую фазу. [79]
			
 
			
Гельдер - күлдің коагуляциясы кезінде алынған түзілімдер. Лиофобты күлдердің коагуляциясы кезінде бөлшектер агрегаттарының мақта тәрізді немесе ұнтақ шөгінділері түзіледі. Лиофильді күлдер коагуляциясы кезінде құрамында құштар сұйық фазасы бар мұзды шөгінділер пайда болады.
		
		

			
Генезис - происхождение каких-либо геологических образований: горных пород, месторождений полезных ископаемых, минералов, подземных вод, пластов, складов, рельефа и т.п., возникших в определенных условиях и из определенного вещества при воздействии на него геологических процессов. Выявление генезиса имеет основное значение для познания различных геологических образований. [79]
			
 
			
Генезис - белгілі бір жағдайларда және геологиялық процесстердің әсері етуі кезінде нақты заттан пайда болған геологиялық құрылымдардың: тау жыныстарының, пайдалы қазбалар кен орындарының, минералдардың, жерасты суларының, қабаттардың, қоймалардың, жер бедерінің және т.б. шығу тегі. Генезисті анықтаудың түрлі геологиялық түзілімдерді білу үшін маңызы зор.
		
		

			
Генезис подземных вод - процессы формирования подземных вод под влиянием естественноисторических факторов, а также производственной деятельности человека. [79]
			
 
			
Жерасты суларының генезисі - табиғи-тарихи факторлардың, сондай-ақ адамның өндірістік қызметінің әсерінен жерасты суларының қалыптасу процесстері.
		
		

			
Географические координаты - обобщенное понятие об астрономических и геодезических координатах, когда уклонения отвесных линий не учитывают. [14]
			
 
			
Географиялық координаталар - тіктеу сызығының ауытқулары есептелмейтін кезде, астрономиялық және геодезиялық координаталар туралы жалпы түсінік.
		
		

			
Геодезическая долгота - двугранный угол между плоскостями геодезического меридиана данной точки и начального геодезического меридиана. [14]
			
 
			
Геодезиялық бойлық - берілген нүктенің геодезиялық меридианы және бастапқы геодезиялық меридиан жазықтықтары арасындағы екі қырлы бұрыш.
		
		

			
Геодезическая задача прямая - задача, в которой по данным координатам одной точки, азимуту или дирекционному углу направления с нее на вторую точку и расстоянию между ними требуется найти координаты второй точки и направление с нее на первую. [84]
			
 
			
Геодезиялық тура есеп - бір нүктенің берілген координаталары, азимуты немесе одан екінші нүктеге бағытының дирекциялық бұрышы және олардың арасындағы арақашықтық бойынша екінші нүктенің координаталарын және одан бірінші нүктеге бағытты табуды көздейтін есеп .
		
		

			
Геодезическая контрольно-измерительная аппаратура (КИА) - комплекс геодезических приборов и оборудования, используемых при проведении натурных геодезических наблюдений за деформациями зданий, сооружений, земной поверхности и толщи горных пород. [71]
			
 
			
Геодезиялық бақылау-өлшеу аппаратурасы (БӨА) - ғимараттардың, имараттардың, жер бетінің және тау жыныстары қалыңдығының деформацияларына табиғи геодезиялық бақылау жүргізу кезінде пайдаланылатын геодезиялық аспаптар және жабдықтар кешені.
		
		

			
Геодезическая линия - линия кратчайшего расстояния на какой-либо поверхности. [84]
			
 
			
Геодезиялық сызық - қандай да бір беттегі ең жақын арақашықтық сызығы.
		
		

			
Геодезическая основа для строительства - совокупность пунктов (точек) геодезических сетей на территории изысканий (районе, площадке, участке, трассе), используемых при осуществлении строительной деятельности и включающих государственные, опорные и съемочные геодезические сети, а также пункты геодезической разбивочной основы. [71]
			
 
			
Құрылыс үшін геодезиялық негіз - ізденіс жүргізу аумағындағы (ауданындағы, алаңындағы, учаскесіндегі, трассасындағы) құрылыс жүргізу кезінде пайдаланылатын және мемлекеттік, тірек және түсіру геодезиялық желілерінен, сондай-ақ геодезиялық бөлу негізінің пунктерінен тұратын геодезиялық желілер пункттерінің (нүктелерінің) жиынтығы.
		
		

			
Геодезическая привязка - определение положения закрепленных на местности точек, зданий и сооружений и их элементов в принятых системах координат и высот. [71]
			
 
			
Геодезиялық байланыстыру - жергілікті жерде белгіленген нүктелердің, ғимараттар мен имараттардың және олардың элементтерінің орнын координаталар мен биіктердің қабылданған жүйесінде анықтау.
		
		

			
Геодезическая сеть - сеть закрепленных точек земной поверхности, положение которых определено в общей для них системе геодезических координат. [14]
			
 
			
Геодезиялық желі - барлығына ортақ геодезиялық координаталар жүйесіндегі орны анықталған жер бетінің белгіленген нүктелер желісі.
		
		

			
Геодезическая сеть сгущения - геодезическая сеть, создаваемая в развитие геодезической сети более высокого порядка. Частным случаем геодезических сетей сгущения являются сети, представляющие собой связующее звено между государственной геодезической сетью и съемочными сетями. [14]
			
 
			
Жиілетуді ң геодезиялық желісі - жоғары деңгейдегі геодезиялық желіні дамыту үшін жасалатын геодезиялық желі. Мемлекеттік геодезиялық желі және түсіру желісі арасындағы байланыстырғыш тізбек болып табылатын желілер геодезиялық желіні жиілетудің жекелеген мысалы болып табылады.
		
		

			
Геодезическая сеть специального назначения (специальная геодезическая сеть) - разновидность опорных геодезических сетей, в которой плотность, точность определения положения и условия закрепления на местности геодезических пунктов устанавливаются в программе инженерных изысканий на основании расчетов для конкретных объектов строительства. [71]
			
 
			
Арнайы мақсаттағы геодезиялық желі (арнайы геодезиялық желі ) - геодезиялық тірек желілерінің бір түрі, онда геодезиялық пунктердің тығыздығы , орналасқан жерін анықтау дәлдігі және жергілікті жерде бекіту шарттары құрылыстың нақты объектілеріне арналған есептеулер негізінде инженерлік ізденістер бағдарламасында белгіленеді.
		
		

			
Геодезическая широта - угол, образованный нормалью к поверхности земного эллипсоида в данной точке и плоскостью его экватора. [14]
			
 
			
Геодезиялық ендік - берілген нүктеде жер эллипсоидінің бетіне қатысты нормальмен және оның экваторының жазықтығымен жасалатын бұрыш.
		
		

			
Геодезические координаты - три величины, две из которых характеризуют направление нормали к поверхности земного эллипсоида в данной точке пространства относительно плоскостей его экватора и начального меридиана, а третья является высотой точки над поверхностью земного эллипсоида. [14]
			
 
			
Геодезиялық координаталар - үш шама, оның екеуі кеңістікте берілген нүктеде оның экваторының жазықтықтарына және бастапқы меридианға қатысты жер эллипсоиды бетінің нормалінің бағытын сипаттайды, ал үшіншісі нүктенің жер эллипсоиді бетінен биіктігі болып табылады.
		
		

			
Геодезический базис - линия, длина которой получена из непосредственных измерений и служит для определения длины стороны геодезической сети. [14]
			
 
			
Геодезиялық базис - тікелей өлшеулер нәтижесінде ұзындығы анықталған және геодезиялық желі тарабының ұзындығын анықтау үшін қолданылатын сызық.
		
		

			
Геодезический космический комплекс (ГКК) - система наземных и космических средств, предназначенных для создания геодезических сетей, уточнения параметров земного эллипсоида и гравитационного поля Земли. [84]
			
 
			
Геодезиялық ғарыш кешені (ГҒК) - геодезиялық желі жасауға, жер эллипсоидінің параметрлерін және Жердің гравитациялық өрісін нақтылауға арналған жерүстілік және ғарыштық құралдар жүйесі.
		
		

			
Геодезический пункт - точка на земной поверхности, положение которой в известной системе координат и высот определено геодезическими методами (триангуляция, полигонометрия) и закреплено на местности геодезическим знаком. [66]
			
 
			
Геодезиялық пункт - координалар жүйесіндегі орны және биіктіктері геодезиялық әдістермен (триангуляция, полигонометрия) анықталған және жергілікті жерде геодезиялық белгілермен бекітілген жер бетінің нүктесі.
		
		

			
Геодезический способ определения координат точек - способ, который дает возможность определять координаты точек земной поверхности с помощью угловых и линейных измерений на местности. [83]
			
 
			
Нүктелердің координаталарын анықтаудың геодезиялық тәсілі - жер беті нүктелерінің координаталарын жергілікті жерде бұрыштық және сызықтық өлшеулер көмегімен анықтауға мүмкіндік беретін тәсіл.
		
		

			
Геодезический ход - геодезическое построение в виде ломаной линии. Геодезические ходы классифицируют по виду применяемых приборов (например, тахеометрический ход, нивелирный ход); по геометрическим особенностям (например, замкнутый ход). [14]
			
 
			
Геодезиялық жүріс - сынған сызық түріндегі геодезиялық сызба . Геодезиялық жүрістер қолданылатын аспаптар (мысалы, тахеометрлік жүріс, нивелирлік жүріс); геометриялық ерекшеліктері (мысалы, тұйық жүріс) бойынша жіктеледі.
		
		

			
Геодезическое зенитное расстояние - угол между направлениями на геодезический зенит данной точки и на другую точку. [14]
			
 
			
Геодезиялық зенит арақашықтығы - берілген нүктенің геодезиялық зенитіне және басқа нүктеге бағыттары арасындағы бұрыш.
		
		

			
Геодезия - наука, изучающая вопросы определения формы и размеров Земли, проведения измерений на земной поверхности для отображения ее на планах и картах. [66]
			
 
			
Геодезия - Жердің пішіні мен өлшемдерін анықтау, планға және картаға түсіру үшін жер бетінде өлшеулер жүргізу мәселелерін зерттейтін ғылым.
		
		

			
Геодезия инженерная - раздел геодезии, рассматривающий вопросы геодезического обеспечения плановой и высотной основой объектов промышленного, гидротехнического и других видов строительства, а также вопросы средств и способов производства инженерных съемок. [84]
			
 
			
Инженерлік геодезия - геодезияның өнеркісіптік, гидротехникалық және басқа да құрылыс түрлерінің жоспарлық және биіктік негіздерін геодезиялық қамтамасыз ету мәселелерін, сондай-ақ инженерлік тусіру құралдары мен тәсілдері мәселелерін қарастыратын бөлімі.
		
		

			
Геоид - фигура Земли, образованная уровенной поверхностью, совпадающей в открытых морях и океанах с их спокойной поверхностью (без волн, приливов и течений) и продолженной под материками. [84]
			
 
			
Геоид - ашық теңіздерде және мұхиттарда олардың тыныш бетімен (толқынсыз, судың көтерілуінсіз және ағыссыз) сәйкес келетін және материк астында жалғасатын деңгейлік бетімен жасалған Жердің фигурасы.
		
		

			
Геокриология (мерзлотоведение) - учение о закономерностях промерзания и протаивания земной коры, развития и распространения зон мерзлых почв, грунтов, горных пород, об особенностях их состава, строения и свойств, сопутствующих процессам промерзания, а также влиянии производственной деятельности человека. [79]
			
 
			
Геокриология (тоңтану ) - жер қыртысының қату және еру, тоң топырақтар, грунттар, таужыныстары зоналарының таралу заңдылықтары, қату процессімен бірге жүретін олардың құрамының, құрылымының және қасиеттерінің ерекшеліктері, сондай-ақ адамның өндірістік қызметінің ықпалы туралы ілім.
		
		

			
Геологическая и гидрогеологическая документация - систематическое и всестороннее описание и графическое изображение геологических и гидрогеологических элементов, наблюдаемых при геолого-гидрогеологических съемочных, поисковых и разведочных работах с отбором характерных образцов и проб горных пород, подземных вод и полезных ископаемых. [79]
			
 
			
Геологиялық және гидрогеологиялық құжаттар - тау жыныстарының, жерасты суларының және пайдалы қазбалардың үлгілерін ала отырып, геологиялық-гидрогеологиялық түсіру, іздеу және барлау жұмыстары кезінде бақыланатын геологиялық және гидрогеологиялық элементтердің жүйелі және жан-жақты сипаттамасы және графикалық көрінісі .
		
		

			
Геологическая среда - 1) многокомпонентная дискретная динамическая природная система, разнообразно и энергично взаимодействующая с сооружениями. Состоит из системы геологических тел разных уровней, различного состава, тектонической нарушенности, выветрелости, обводненности и т. п., которые разделяются на формации, субформации, стратиграфо-литологические комплексы, петрографические типы (пачки, толщи) и монопородные элементы. [56]; 2) верхняя часть литосферы, представляющая собой многокомпонентную динамическую систему (горные породы, подземные воды, газы, физические поля - тепловые, гравитационные, электромагнитные и др.), в пределах которой осуществляется инженерно-хозяйственная (в том числе инженерно-строительная) деятельность. [72]
			
 
			
Геологиялық орта - 1) имараттармен әр алуан және белсенді түрде әрекеттесетін көп компонентті дискреттік динамикалық табиғи жүйе. Формацияларға, қосалқы формацияларға, стратиграфо-литологиялық кешендерге, петрографикалық типтерге (бір буда, қалыңдық) және біртекті элементтерге бөлінетін әр алуан деңгейлі, түрлі құрамды, тектоникалық бұзылғыштығы, желге мүжілгіштігі, сулануы әртүрлі және т.б. геологиялық денелер жүйесінен тұрады; 2) литосфераның жоғары бөлігі, ол инженерлік-шаруашылық (соның ішінде инженерлік құрылыс) қызмет жүзеге асырылатын көп компонентті динамикалық жүйе (тау жыныстары, жерасты сулары, газдар, физикалық - жылулық, гравитациялық, электромагниттік өрістер) болып табылады.
		
		

			
Геологическая съемка - комплекс полевых геологических исследований, проводимых с целью всестороннего изучения геологического строения какой-либо территории и составления ее геологической карты. [66]
			
 
			
Геологиялық түсіру - кез келген аумақтағы геологиялық құрылысты жан-жақты зерттеу және оның геологиялық картасын құрастыру мақсатында өткізілетін далалық геологиялық зерттеулер кешені.
		
		

			
Геологические и инженерно-геологические процессы и явления - эндогенные и экзогенные геологические процессы, возникающие под воздействием разных природных факторов ( и их сочетаний) как вне влияния деятельности человека (геологические) , так и под ее влиянием (инженерно-геологические) . Характеризуются взаимообусловленностью, нестационарностью и унаследованностью развития, а также детер - минированностью. Явления — результат деятельности одного или группы процессов. [56], [66]
			
 
			
Геологиялық және инженерлік-геологиялық процестер мен құбылыстар - адам іс әрекетінен тыс түрлі табиғи факторлардың (және олардың бірлігінің) әсерінен, сонымен бірге оның (инженерлік-геологиялық) әсерінен пайда болатын эндогендік және экзогендік геологиялық процестер. Олар өзара байланысты, тұрақсыз түрде және жалғаспалы дамитындығымен ерекшеленеді. Құбылыс - бір немесе бірнеше процестер іс-әрекетінің нәтижесі.
		
		

			
Геологические процессы - изменения, произошедшие и происходящие как в строении, так и в составе земной коры. Все геологические процессы делятся на эндогенные, связанные с внутренней энергией, выделяемой Землей, и экзогенные, возникающие от воздействия внешней энергии. Эндогенные процессы создают основные формы рельефа. Экзогенные процессы действуют в противоположном направлении: деформируют рельеф и способствуют выравниванию земной коры. [79]
			
 
			
Геологиялық процестер - жер қыртысының құрылысында, сондай-ақ құрамында болып жатқан және болатын өзгерістер. Барлық геологиялық процесстер Жерден бөлінетін ішкі энергияға байланысты туындайтын эндогендік және сыртқы энергия әсерінен пайда болатын экзогендік болып бөлінеді. Эндогендік процесстер бедердің негізгі пішінін құрады. Экзогендік процесстер кері бағытта әрекет етеді: жер бедерін деформациялайды және жер қыртысының тегістелуіне ықпал етеді.
		
		

			
Геологическое тело - объем геологического пространства, внутри которого остаются неизменными те свойства (геологические параметры), на основании которых выделена геологическая граница, выделяющая этот объем. [80]
			
 
			
Геологиялық дене - геологиялық кеңістік көлемі, оның ішінде осы көлемді шектеп тұратын геологиялық шекараны белгілейтін қасиеттер (геологиялық параметрлер) өзгеріссіз қалады .
		
		

			
Геология - комплекс наук о вещественном составе, строении и истории развития Земли, особенно земной коры, и размещении в ней полезных ископаемых. [66 ]
			
 
			
Геология - жердің заттық құрамы мен құрылымы, даму тарихы, әсіресе жер қыртысы және ондағы пайдалы қазбалар туралы ғылымдар кешені.
		
	

	

		

			
Геолого-гидрогеологическая съемка - совокупность исследований, имеющих целью всестороннее изучение геологического строения и гидрогеологических условий территории и составление геологической и гидрогеологической карт того или иного масштаба. [79]
			
 
			
Геология-гидрогеологиялық түсіру - мақсаты аумақтың геологиялық құрылымын және геологиялық жағдайын жан-жақты зерттеу және бір немесе басқа масштабтағы геологиялық және гидрогеологиялық карта жасау болып табылатын зерттеулер жиынтығы.
		
		

			
Геометрическое нивелирование - нивелирование при помощи геодезического прибора с горизонтальной визирной осью. [14]
			
 
			
Геометриялық нивелирлеу - көлденең көздеуіш осі бар геодезиялық аспап көмегімен нивелирлеу.
		
		

			
Геопотенциальная величина - разность значений потенциала силы тяжести в данной точке земной поверхности и на поверхности геоида. [14]
			
 
			
Геопотенциалдық шама - жер бетінің берілген нүктесінде және геоид бетіндегі ауырлық күшінің потенциалы мәндерінің айырмасы .
		
		

			
Геотермическая ступень - расстояние по вертикали в земной коре (ниже зоны постоянной температуры), на котором температура повышается на 1°С. [79]
			
 
			
Геотермиялы қ саты - жер қыртысындағы тігінен арақашықтық (тұрақты температура зонасынан төмен), онда температура 1°С көтеріледі.
		
		

			
Геотермический градиент - повышение температуры на каждые 100 м  углубления от зоны постоянной температуры. Геотермический градиент в разных местах и на разных глубинах имеет величину неодинаковую. [79]
			
 
			
Геотермиялық градиент - тұрақты температура аумағынан әрбір 100 м тереңдікте температураның көтерілуі. Т үрлі жерлерде және түрлі тереңдіктерде геотермиялық градиенттің шамасы бірдей болмайды.
		
		

			
Геофизика - комплекс наук, изучающих физические поля Земли и природные процессы, происходящие в литосфере, гидросфере и атмосфере. [67], [66], [63]
			
 
			
Геофизика - жердің физикалық өрістері мен литосфера, гидросфера және атмосферада болатын табиғи процестерді зерттейтін ғылымдар кешені.
		
		

			
Геофизические воздействия - часть опасных природных воздействий, вызванных геофизическими полями. [67], [66], [63]
			
 
			
Геофизикалық әсерлер - геофизикалық өрістер туғызатын қауіпті табиғи әсерлердің бір бөлігі.
		
		

			
Геофизические поля - различные физические поля (естественные и искусственные), обусловленные взаимодействием нейтральных или заряженных материальных тел, элементарных частиц и квантов энергии. К геофизическим полям относятся: гравитационные, магнитные, поля сейсмических волн, электрические, температурные, радиационные, электромагнитные, параметры которых изменяются во времени и пространстве и многие из которых могут вызываться техногенными источниками. [67], [66], [63]
			
 
			
Геофизикалық өрістер -- бейтарап немесе зарядталған материалдық денелердің, қарапайым бөлшектер мен энергия кванттарының өзара әрекетінен пайда болатын әр түрлі (табиғи және жасанды) физикалық өрістер. Геофизикалық өрістерге параметрлері уақыт пен кеңістік бойынша өзгеретін және олардың көбі техногендік бастаулардан туындайтын сейсмикалық толқындардың өрістері, гравитациялық, магниттік, электрлік, температуралық, радиациялық, электромагниттік өрістер жатады.
		
		

			
Геохимия - наука о распределении (концентрации и рассеянии) и процессах миграции химических элементов в земной коре и в Земле. [77]
			
 
			
Геохимия - жер қыртысында және Жерде химиялық элементтердің таралуы (шоғырлануы және шашырауы) және көшу процессі туралы ғылым.
		
		

			
Геохимия подземных вод - отрасль гидрогеологии, изучающая закономерности формирования и распространения химического состава подземных вод на фоне общих условий миграции химических элементов в земной коре. Задачи геохимии подземных вод: 1) выявление закономерностей всех этапов процесса формирования и минерализации подземных вод, геологической истории их развития и проявления в различных геолого-гидрогеологических условиях; 2) изучение особенностей геохимии подземных вод различных типов (грунтовых, межпластовых, глубоких высокотемпературных, вод тектонических зон, районов рудных или нефтяных месторождений и т.п.); 3) установление закономерностей пространственного распределения химического состава подземных вод. [79]
			
 
			
Жерасты суларының геохимиясы - жер қыртысында химиялық элементтердің жалпы көшу жағдайында жерасты суларының химиялық құрамының қалыптасу және таралу заңдылықтарын зерттейтін гидрогеологияның саласы. Жерасты сулары геохимиясының міндеттері мыналар болып табылады: 1) жерасты суларының қалыптасу және минералдану процессінің барлық кезеңдерінің заңдылықтарын, олардың дамуының геологиялық тарихын және түрлі геологиялық-гидрогеологиялық жағдайларда көрініс беруін анықтау; 2) түрлі типті (топырақты, қабатаралық, терең жоғары температуралы, тектоникалық аймақ сулары, кен және мұнай кен орындары аудандары және т.б.) жерасты суларының геохимиясы ерекшеліктерін зерттеу; 3) жерасты суларының химиялық құрамының кеңістікте таралу заңдылықтарын анықтау.
		
		

			
Геохронология - раздел геологии, изучающий время и последовательность геологических событий, устанавливающий возраст геологических образований. [82]
			
 
			
Геохронология - геологиялық оқиғалардың уақытын және кезектілігін зерттейтін, геологиялық құрылымдардың жасын анықтайтын геология бөлімі.
		
		

			
Геоцентрическая долгота - двугранный угол между плоскостями геоцентрического меридиана данной точки и начального геоцентрического меридиана. [14]
			
 
			
Геоцентрлік бойлық - берілген нүктенің геоцентрлік меридианының және бастапқы геоцентрлік меридиан жазықтықтары арасындағы екі қырлы бұрыш.
		
		

			
Геоцентрическая широта - угол, образованный геоцентрическим радиус-вектором и плоскостью, перпендикулярной к оси вращения Земли. [14]
			
 
			
Геоцентрлік ендік - геоорталық радиус-вектормен және Жердің айналу осіне перпендикуляр жақзықтықпен жасалатын бұрыш.
		
		

			
Геоцентрические координаты - величины, определяющие положение точки в системе координат, у которой начало совпадает с центром масс Земли. [14]
			
 
			
Геоцентрлік координаталар - басы Жер массасының центрімен сәйкес келетін координаталар жүйесінде нүктелердің орнын анықтайтын шамалар .
		
		

			
Геоцентрический радиус-вектор - линия, соединяющая центр масс Земли с данной точкой. [14]
			
 
			
Геоцентрлік радиус-вектор - Жер массасының центрін берілген нүктемен жалғастыратын сызық.
		
		

			
Гигроскопическая влажность - влажность грунта в воздушно-сухом состоянии, т.е. в состоянии равновесия с влажностью и температурой окружающего воздуха. [38]
			
 
			
Гигроскопиялық ылғалдылық - топырақтың ауалық-құрғақ күйдегі, яғни қоршаған ауаның ылғалдылығымен және температурасымен тепе-тең күйдегі ылғалдылығы.
		
		

			
Гигроскопичность - свойство материалов (или веществ) поглощать влагу из окружающей среды (обычно паров воды из воздуха) за счет образования химических соединений с водой или за счет конденсации влаги в капиллярах, порах, микротрещинах. [66]
			
 
			
Гигроскопиялылы қ - материалдардың (немесе заттардың) капиллярларда, кеуектерде, микросызаттарда ылғалды ң конденсациялануы есебінен немесе сумен химиялық қосылыстар түзу есебінен қоршаған ортадан (әдетте ауадан су буларын) ылғалды сіңіру қасиеті .
		
		

			
Гидрогеологическая карта - карта, на которой показаны условия распространения, залегания подземных вод в горных породах, признаки или свойства подземных вод, их химическая характеристика и т.п. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық карта - жерасты суларының таралу, тау жыныстарында орналасу жағдайлары, жерасты суларының белгілері және қасиеттері, олардың химиялық сипаттамасы және т.б. көрсетілетін карта.
		
		

			
Гидрогеологическая съемка - комплекс полевых исследований на значительных территориях и картирование общих гидрогеологических условий: гидрогеологического разреза, закономерностей распределения и распространения водоносных толщ и различного типа подземных вод, их качества и ресурсов в тесной связи с геологическим строением, тектоникой, палеогеографией, геоморфологией, гидрогеологическими, климатическими и другими факторами, существенно влияющими на формирование подземных вод, а также изучение состояния существующего водоснабжения и возможностей его развития за счет подземных вод. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық түсіру - ауқымды аумақтарда жүргізілетін далалық зерттеулер кешені және жалпы гидрогеологиялық жағдайларды: гидрогеологиялық қималарды, сулы қабаттардың және түрлі типті жерасты суларының таралу және бөліну заңдылықтарын, жерасты суларының қалыптасуына едәуір әсерін тигізетін олардың геологиялық құрылыстармен, тектоникамен, палеогеографиямен, геоморфологиямен, гидрогеологиялық, климаттық және басқа да факторлармен тығыз байланыста олардың сапасын және қорларын картаға түсіру, сондай-ақ қолданыстағы сумен қамтамасыз ету жағдайын және оны жер асты сулары есебінен дамыту мүмкіндіктерін зерттеу.
		
		

			
Гидрогеологические изыскания - процесс сбора и получения гидрогеологических данных, необходимых для проектирования сооружений, связанных с использованием подземных вод или борьбой с ними. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық ізденістер - жерасты суларын пайдалануға және олармен күресуге байланысты имараттарды жобалауға қажетті гидрогеологиялық мәліметтер жинау және оларды алу процессі.
		
		

			
Гидрогеологические исследования - выяснение в натуре условий залегания, распространения, накопления, разгрузки и состава подземных вод, а также условий и свойств, определяющих мероприятия по использованию подземных вод, регулированию их или удалению. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық зерттеулер - табиғаттағы жерасты суларының орналасу жағдайларын, таралуын, жиналуын , пайдаланылуын және құрамын, сондай-ақ жерасты суларын пайдалану, оларды реттеу немесе жою жөніндегі іс-шараларды белгілейтін шарттар мен қасиеттерді анықтау.
		
		

			
Гидрогеологические условия - совокупность признаков, характеризующих условия залегания подземных вод, литологический состав и водные свойства водоносных пород, движение, качество и количество подземных вод, особенности их режима в природной обстановке и под влиянием искусственных факторов. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық жағдайлар - жерасты суларының орналасу жағдайларын, сулы жыныстардың литологиялық құрамын және сулы қасиеттерін, жерасты суларының қозғалысын, сапасын және көлемін, табиғи ортадағы және жасанды факторлар әсерінен олардың режимінің ерекшеліктерін сипаттайтын белгілердің жиынтығы.
		
		

			
Гидрогеологический разрез - геологический разрез, на котором показаны водоносные породы, свободные поверхности грунтовых и напорные поверхности артезианских вод, уровни воды в скважинах, колодцах и т.п. выработках и другие гидрогеологические данные. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық қима - сулы жыныстар, топырақ суларының бос беттері және артезиан суларының қысымды беттері, ұңғымалардағы, құдықтардағы және т.б. қазбалардағы судың деңгейі және басқа да гидрогеологиялық мәліметтер көрсетілетін геологиялық қима.
		
		

			
Гидрогеология - наука, предметом изучения которой являются состав и свойства подземных вод, их происхождение, закономерности распространения и движения, условия залегания и выхода на поверхность, взаимодействие с горными породами. [81]
			
 
			
Гидрогеология - жерасты суларының құрамы және қасиеттері, олардың шығу тегі, таралу және қозғалу заңдылықтары, орналасу және жер бетіне шығу жағдайлары, тау жыныстарымен өзара қарым-қатынасы зерттеу нысаны болып табылатын ғылым.
		
		

			
Гидрографическая сеть - совокупность рек и других постоянно и временно действующих водотоков, а также водоемов на какой-либо территории. [61]
			
 
			
Гидрогеологиялық желі - өзендердің және басқа тұрақты және уақытша әрекет ететін су ағындарының, сондай-ақ кез-келген аумақтағы су қоймаларының жиынтығы.
		
		

			
Гидрографические объекты - моря, озера, водохранилища, реки, каналы, колодцы и родники. Гидрографические объекты являются обязательным элементом содержания карт всех видов, масштабов и назначений. [84]
			
 
			
Гидрографиялық объектілер - теңіздер, көлдер, су қоймалары, өзендер, каналдар, құдықтар және бөгендер. Гидрогеографиялық объектілер барлық түрлі, масштабтағы және мақсаттағы карталар мазмұнының міндетті элементі болып табылады.
		
		

			
Гидродинамика - раздел гидромеханики, в котором изучается движение несжимаемых жидкостей и их взаимодействие с твердыми телами. [66]
			
 
			
Гидродинамика - гидромеханиканың сығылмайтын сұйықтықтардың қозғалысын және олардың қатты денелермен әрекеттесуін зерттейтін бөлімі.
		
		

			
Гидроизобаты - линии, соединяющие на плане (карте) точки зеркала подземных вод, расположенные на одинаковой глубине от земной поверхности. [77]
			
 
			
Гидроизобаттар - планда (картада) жер бетінен бірдей тереңдікте орналасқан жерасты сулары айналарының нүктелерін қосатын сызықтар.
		
		

			
Гидроизогипсы - линии, соединяющие на плане (карте) точки зеркала грунтовых вод с одинаковыми абсолютными или относительными отметками относительно нулевой поверхности. [77]
			
 
			
Гидроизогипстер - планда (картада) топырақ сулары айналарының нүктелерін нольдік бедерге қатысты бірдей абсолюттік немесе салыстырмалы белгілермен қосатын сызықтар.
		
		

			
Гидроизопьезы (пьезоизогипсы) - линии на карте (плане), соединяющие точки одинаковых напоров напорных вод над условной нулевой поверхностью. [77]
			
 
			
Гидроизопьездер (пьезоизогипстер) - картада (планда) шартты нольдік бедер үстіндегі арынды сулардың бірдей нүктелерін қосатын сызықтар.
		
		

			
Гидрокарбонатные воды - природные воды, преобладающим анионом химического состава которых является гидрокарбонат-ион. [79]
			
 
			
Гидрокарбонатты сулар - химиялық құрамының басым анионы гидрокарбонат-ионы болып табылатын табиғи сулар.
		
		

			
Гидрометеорологическая служба - система функционально объединенных физических и юридических лиц, в том числе органов исполнительной власти, осуществляющих деятельность в области гидрометеорологии и смежных с ней областях (метеорологии, климатологии, агрометеорологии, гидрологии, океанологии, гелиогеофизики), мониторинг окружающей природной среды, ее загрязнения, в том числе ионосферы и околоземного космического пространства, предоставляющих информацию о состоянии окружающей природной среды, ее загрязнении, об опасных природных явлениях. [68]
			
 
			
Гидрометеорологиялық қызмет - гидрометеорология және онымен қатысты салаларда (метеорология, климатология, агрометеорология, гидрология, мұхиттану, гелиогеофизика) қызметті, қоршаған ортаның жағдайы, оның ластануы, қауіпті табиғи құбылыстар туралы ақпарат беретін қоршаған табиғи орта, оның ластануы, соның ішінде ионосфера және жер айналасындағы ғарыш кеңістігі мониторингін жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде атқарушы билік органдарының функциональды біріккен жүйесі.
		
		

			
Гидрометеорологические наблюдения - комплекс работ по изучению элементов гидрометеорологического режима, включающий в себя как собственно наблюдения, выполняемые без каких-либо измерений (визуально), так и действия, связанные с производством количественных оценок (измерений) характеристик гидрометеорологических явлений и процессов. [70]
			
 
			
Гидрометеорологиялық бақылаулар - қандай да бір өлшеулерсіз (көру) орындалатын бақылаулардан және гидрометеорологиялық құбылыстар мен процесстер сипаттамаларын сандық бағалауға (өлшеуге) байланысты іс-әрекеттерден тұратын гидрометеорологиялық режим элементтерін зерттеу жөніндегі жұмыстар кешені.
		
		

			
Гидрометеорологические характеристики - количественные оценки элементов гидрометеорологического режима, устанавливаемые по данным наблюдений путем их анализа и расчетов. [70]
			
 
			
Гидрометеорологиялық сипаттамалар - бақылау мәліметтерін талдау және есептеу арқылы анықталатын гидрометеорологиялық режим элементтерін сандық бағалау.
		
		

			
Гидромеханика - раздел механики, изучающий движение и равновесие жидкостей, а также взаимодействие между жидкостями и твердыми телами, полностью или частично погруженными в жидкость. [66]
			
 
			
Гидромеханика - сұйықтықтардың қозғалысы мен тепе-теңдігін, сондай-ақ сұйықтыққа толық немесе ішінара батырылған қатты денелер мен сұйықтықтар арасындағы өзара әрекетін зерттейтін механика бөлімі.
		
		

			
Гидростатический (пьезометрический) уровень - уровень, до которого поднимается подземная вода в скважине или колодце. Гидростатический уровень измеряют от принятой плоскости сравнения, например от уровня моря, поверхности земли, поверхности водоупорного пласта и т.п. [79]
			
 
			
Гидростатикалық (пьезометрлік) деңгей - ұңғымадағы немесе құдықтағы жерасты суы көтерілетін деңгей. Гидростатикалық деңгей қабылданған салыстыру жазықтығынан, мысалы теңіз деңгейінен, жер бетінен, су өткізбейтін қабат бетінен және т.б. өлшенеді.
		
		

			
Гидростатическое давление - давление столба жидкости над условным уровнем, слагающееся из давления на свободные поверхности жидкости и избыточного давления (произведение глубины погружения рассматриваемой точки на объемный вес жидкости). Измеряется в единицах высоты столба жидкости или в атмосферах. [79]
			
 
			
Гидростатикалық қысым - сұйықтықтың бос бетіндегі қысымнан және артық қысымнан (қарастырылатын нүктенің сұйықтықтың көлемді салмағына бату тереңдігінің туындысы ) құралатын шартты деңгей үстіндегі сұйықтық бағанасының қысымы. Сұйықтық бағанасы биіктігінің бірлігінде немесе атмосферада өлшенеді.
		
		

			
Гидростатическое нивелирование - метод определения разности высот наблюдаемых точек посредством разностей уровней жидкости в сообщающихся сосудах. [21]
			
 
			
Гидростатикалық нивелирлеу - бақыланатын нүктелер биіктігінің айырмасын өзара байланысқан ыдыстағы сұйықтық деңгейлерінің айырмасы арқылы анықтау әдісі.
		
		

			
Гидрохимическая карта - карта, на которой показан химический состав подземных вод или закономерности распространения каких-либо компонентов химического состава подземных вод. [79]
			
 
			
Геохимиялық карта - жерасты суларының химиялық құрамы немесе жерасты суларының химиялық құрамының қандай да бір компоненттерінің таралу заңдылығы көрсетілетін карта.
		
		

			
Гидрохимические условия подземных вод - характеристика формирования и распространения химического состава подземных вод в плане и по разрезу и их изменений во времени под воздействием природных и техногенных факторов. [74]
			
 
			
Жерасты суларының гидрохимиялық жағдайлары - планда және қима бойынша жерасты суларының қалыптасу және таралу , олардың табиғи ж ә не техногендік факторлар әсерінен уақыт ішінде өзгеру сипаттамалары.
		
		

			
Гидрохимический анализ - совокупность методов, применяемых для определения химического состава, физических свойств, РН и ЕН природных вод. [79]
			
 
			
Гидрохимиялық талдау - табиғи сулардың химиялық құрамын, физикалық қасиетін және РН және ЕН анықтау үшін пайдаланылатын әдістер жиынтығы.
		
		

			
Гипс - 1) гипс природный - минерал CaSO 4  *2H 2  O ; 2) гипс строительный CaSO 4  *0.5 H 2  O (алебастр) - быстротвердеющее воздушное вяжущее вещество, получаемое обжигом природного гипса при температуре 140-190 °  С. [66]
			
 
			
Гипс - 1) CaSO 4  *2H 2  O минералы - табиғи гипс; 2) CaSO 4  *0.5 H 2  O (алебастр) құрылыс гипсі - 140-190 о  С температурада табиғи гипсті күйдіру арқылы алынатын, ауада тез қатаятын тұтқыр зат.
		
		

			
Гироскопическое ориентирование - метод определения астрономических азимутов направлений на земной поверхности, в котором измерения производятся гиротеодолитом. [84]
			
 
			
Гироскопиялық бағдарлау - жер бетінде бағыттардың астрономиялық азимуттарын анықтау әдісі, онда өлшеулер гиротеодолитпен жүзеге асырылады.
		
		

			
Гиротеодолит - геодезический прибор, предназначенный для автономного определения азимутов направлений. [84]
			
 
			
Гиротеодолит - бағыттың азимуттарын бөлек анықтауға арналған геодезиялық аспап.
		
		

			
Главные точки кривой - точки начала, конца и середины кривой трассы. [14]
			
 
			
Қисықтың негізгі нүктелері - трасса қисығының бастапқы, соңғы және орта нүктелері.
		
		

			
Глазомерная съемка - упрощенный способ топографической съемки с целью быстрого получения наглядного и выразительного, но приближенного по точности схематического плана участка местности. [84]
			
 
			
Көзбен өлшеп түсіру - жер учаскесінің көрнекі және анық, бірақ нақтылығы бойынша жақындатылған нобайлық жоспарын жылдам алу мақсатында топографиялық суретке түсірудің оңайлатылған тәсілі
		
		

			
Глауконит - минерал из группы гидрослюд, основной алюмосиликат железа, калия и др. [66]
			
 
			
Глауконит - негізгі алюмосиликат темір , калий және т.б. болып табылатын гидрослюдалар тобындағы минерал.
		
		

			
Глинистая паста - образец глинистой породы, высушенный, растертый в порошок, просеянный и увлажненный до нужной консистенции. [79]
			
 
			
Сазды паста - сазды жыныстың кептірілген, ұнтақ етіп үгітілген, еленген және қажетті консистенцияға дейін ылғалдандырылған үлгісі.
		
		

			
Глинистая суспензия - дисперсная система, в которой дисперсная фаза представлена глинистыми частицами, а дисперсная среда - водой. [79]
			
 
			
Сазды жүзгін - дисперстік жүйе, онда дисперстік фаза - сазды бөлшектерден, ал дисперсті орта судан тұрады .
		
		

			
Глинистая фракция - входящая в состав рыхлых горных пород группа частиц размером меньше 0,005 мм. Количественно выражается в процентах к общему весу всех фракций грунта. Глинистая фракция обычно представлена глинистыми минералами. [79]
			
 
			
Сазды фракция - борпылдақ тау жыныстарының құрамына кіретін өлшемі 0,005 мм кем бөлшектер тобы. Сандық тұрғыдан топырақтың барлық фракциясының жалпы салмағына қатысты пайызбен көрсетіледі. Сазды фракция ретінде әдетте сазды минералдарды алуға болады.
		
		

			
Глинистые минералы - вторичные водные силикаты, алюмосиликаты и ферросиликаты, а также простые окислы и гидраты окислов кремния, железа и алюминия, слагающие основную массу глин, аргиллитов и тонких (меньше 0,005 мм) фракций некоторых других осадочных пород. Наиболее распространенные глинистые минералы каолинит, монтмориллонит, бейделлит, галлуазит, иллит и др. [79]
			
 
			
Сазды минералдар - саздардың, аргилиттердің және басқа кейбір шөгінді жыныстардың жұқа фракцияларын (0,005 мм кем) құрайтын екіншілік су силикаттары, алюмосиликаттар және ферросиликаттар, сондай-ақ кремний, темір мен алюминийдің қарапайым тотықтары және олардың гидраттары. Ең көп таралған сазды минералдарға каолинит, монтмориллонит, бейделлит, галлуазит, иллит және т.б. жатады
		
		

			
Глинистый (пустынно-глинистый) карст - комплекс суффозионно-карстовых явлений, связанных с карбонатными и гипсоносными глинами, суглинками и мергелями. Особенно характерен для предгорных районов Средней Азии. [79]
			
 
			
Сазды (шөлді-сазды) карст - карбонатты және гипсті сазбен, саздақпен және мергельмен байланысты суффозиялық-карсты қ құбылыстар кешені. Әсіресе Орта Азияның таулы аудандарына тән.
		
		

			
Глины - тонкодисперсные несцементированные, но связные осадочные горные породы, состоящие , в основном , из глинистых минералов - водных силикатов со слоистой структурой. [66]
			
 
			
Саздар - негізінен сазды минералдардан -қабатты құрылымды су силикаттарынан тұратын цементтелмеген ұсақ дисперсті, бірақ байланысқан шөгінді тау жыныстары
		
		

			
Глубина нулевых годовых колебаний температуры грунтов - глубина, на которой температура грунта не изменяется в течение одного года (при заданной точности измерений (0,1 °С). [72]
			
 
			
Топырақ температураларының нольдік жылдық тербелістерінің тереңдігі - бір жыл ішінде топырақтың температурасы өзгермейтін (өлшеудің берілген дәлдігі 0,1 °С болғанда) тереңдік.
		
		

			
Глубина оттаивания - глубина слоя сезонного оттаивания в момент измерений. [26]
			
 
			
Еру тереңдігі - өлшеу сәтіндегі маусымдық еру қабатының тереңдігі.
		
		

			
Глубина промерзания - глубина, до которой в данной местности промерзает грунт. [79]
			
 
			
Қату тереңдігі - жергілікті жерде топырақ қататын тереңдік.
		
		

			
Глубина сезонного оттаивания - наибольшая глубина слоя сезонного оттаивания за год. [26]
			
 
			
Маусымдық еру тереңдігі - маусымдық еру қабатының бір жыл ішіндегі ең үлкен тереңдігі.
		
		

			
Глубинная эрозия - эрозия, в результате которой происходит углубление овражного и речного дна, и врезание реки в долину. Наиболее интенсивно проявляется в горных реках. [79]
			
 
			
Тереңдік эрозия - жыра және өзен табанының тереңдеуін және өзеннің аңғармен ағуын туғызатын эрозия. Таулы өзендерде қарқынды түрде байқалады.
		
		

			
Глубинный дебитомер - прибор, измеряющий расход жидкости в стволе скважины на различных глубинах от забоя. Основное назначение глубинного дебитометра - определение дебита отдельных водоносных слоев, вскрываемых скважинами. [79]
			
 
			
Тереңдік дебитөлшегіш - забойдан әр түрлі тереңдікте ұңғыма діңгегіндегі сұйықтың шығынын өлшейтін аспап. Тереңдік дебитөлшегіштің негізгі мақсаты - ұңғымалармен ашылатын жекелеген сулы қабаттардың дебитін анықтау.
		
		

			
Глубинный репер - нивелирный репер специальной конструкции (основание которого устанавливается на плотные, динамически устойчивые грунты), служащий высотной геодезической основой для выполнения геодезических наблюдений за деформациями зданий, сооружений и земной поверхности. [71]
			
 
			
Тереңдік репер - ғимараттар, имараттар мен жер бетінің деформацияларына геодезиялық бақылау жасау үшін биіктік геодезиялық негіз ретінде қызмет ететін арнайы құрылымды нивелирлік репер (оның негізі тығыз, динамикалық тұрақты топырақтарға бекітіледі).
		
		

			
Гора - положительная форма рельефа с относительной высотой более 200 м и крутыми склонами. [82]
			
 
			
Тау - салыстырмалы биіктігі 200 м жоғары және тік беткейлері бар жер бедердің көтеріңкі пішіні .
		
		

			
Горизонтали (изогипсы) - линии на карте, соединяющие точки земной поверхности с одинаковой высотой. [84]
			
 
			
Горизонтальдар (изогипстер) - картада жер бедерінің биіктігі бірдей нүктелерін қосатын сызықтар.
		
		

			
Горизонталь аэрофотоснимка - любая прямая линия на аэрофотоснимке, перпендикулярная к главной вертикали. [84]
			
 
			
Аэрофотосуреттің горизонталі - аэрофотосуреттегі басты вертикальға перпендикуляр болатын кез-келген тік сызық.
		
		

			
Горизонтальная плоскость - плоскость, перпендикулярная к отвесной линии, проходящей через данную точку. [14]
			
 
			
Көлденең жазықтық - берілген нүкте арқылы өтетін тіктеу сызығына перпендикуляр жазықтық.
		
		

			
Горизонтальное проложение - длина проекции линии на горизонтальную плоскость. [14]
			
 
			
Көлденең орналасу - сызық проекциясының горизонталь жазықтықтағы ұзындығы.
		
		

			
Горизонтальное сдвижение — горизонтальная составляющая вектора сдвижения точки земной поверхности в мульде сдвижения. [55]
			
 
			
Көлденең ығысу - ығысу мульдасындағы жер беті нүктесінің ығысу векторының көлденең құраушысы .
		
		

			
Горизонтальные координаты - топоцентрические координаты, одной из осей системы которых является отвесная линия или нормаль к поверхности земного эллипсоида, проходящие через данную точку. [14]
			
 
			
Көлденең координаталар - жүйе остерінің бірі тіктеу сызығы немесе берілген нүкте арқылы өтетін жер эллипсоиді бетіне нормаль болып табылатын топоцентрлік координаталар .
		
		

			
Горизонтальный барический градиент - наибольшее изменение атмосферного давления на единицу расстояния для одной и той же уровенной поверхности. [14]
			
 
			
Көлденең барийлік градиент - бір деңгейлік бет үшін атмосфералық қысымның қашықтық бірлігіне қатысты ең үлкен өзгерісі
		
		

			
Горизонтальный угол - двугранный угол, ребро которого образовано отвесной линией, проходящей через данную точку. [14]
			
 
			
Көлденең бұрыш - қабырғасы берілген нүкте арқылы өтетін аспа сызығымен жасалған екі қырлы бұрыш.
		
		

			
Горизонтирование геодезического прибора - совмещение вертикальной оси геодезического прибора с отвесной линией и приведение его горизонтальной оси в горизонтальное положение. [14]
			
 
			
Геодезиялы қ аспапты көлденең орналастыру - геодезиялық аспаптың тік осін тіктеусызығымен беттестіру және оның көлденең осін көлденең орналастыру.
		
		

			
Горное давление (давление горных пород) - давление горных пород, окружающих горные выработки, на стенки и крепь этих выработок. [79]
			
 
			
Тау қысымы (тау жынысының қысымы) - тау-кен қазбасы айналасындағы тау жыныстарының осы қазбаның қабырғалары мен бекітпесіне түсіретін қысымы.
		
		

			
Горные породы - природные минеральные агрегаты, возникшие в результате геологических процессов и слагающие земную кору в виде самостоятельного геологического тела. [66]
			
 
			
Тау жыныстары - геологиялық процестер нәтижесінде пайда болатын және жер қыртысын құрайтын дербес геологиялық дене түріндегі табиғи минералды агрегаттар.
		
		

			
Горный кряж - невысокий горный хребет с пологими склонами и плоской или слабовыпуклой вершинной поверхностью. [82]
			
 
			
Таулы бұйрат - беткейлері жазық және төбесі жатық немесе әлсіз дөңес аласа таулы жота.
		
		

			
Горный хребет - вытянутая возвышенность с относительной высотой 200 м и более, с крутыми склонами. [82]
			
 
			
Таулы жота - салыстырмалы биіктігі 200 м және одан биік , тік беткейлі созылған қырат .
		
		

			
Государственная геодезическая сеть - геодезическая сеть, обеспечивающая распространение координат на территорию государства и являющаяся исходной для построения других геодезических сетей. [14]
			
 
			
Мемлекеттік геодезиялық желі - мемлекет аумағына координаталардың таралуын қамтамасыз ететін және басқа геодезиялық желілерді құру үшін бастапқы болып табылатын геодезиялық желі .
		
		

			
Гравий - рыхлая крупнообломочная осадочная порода, состоящая, в основном, из окатанных обломков горных пород размером 2 -10 мм в поперечнике. [66]
			
 
			
Майдатас - негізінен кесе-көлденеңі 2-10мм мөлшеріндегі тау жыныстарының майдаланған сынықтарынан құралатын борпылдақ ірі сынықты шөгінді жыныс.
		
		

			
Гравитационная вода - вода, передвигающаяся под влиянием силы тяжести; в ней действует гидродинамическое давление. [79]
			
 
			
Гравитациялы қ су - ауырлық күші әсерінен жылжитын су; онда гидродинамикалық қысым әрекет етеді.
		
		

			
Гравитационное уплотнение горных пород - уплотнение горных осадочных пород в процессе их литификации, сопровождающееся уменьшением пористости и увеличением объемного веса. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының гравитациялық тығыздалуы - шөгінді тау жыныстарының кеуектілігінің азаюы және көлемдік салмағының артуы арқылы жүретін литификациясы процессінде олардың тығыздалуы.
		
		

			
Гравитация - явление взаимодействия любых материальных масс. [77]
			
 
			
Гравитация - кез-келген материалдық массалардың өзара әрекеттесу құбылысы.
		
		

			
Градиент - векторная величина, характеризующая скорость изменения физического поля по направлению. [77]
			
 
			
Градиент - физикалық өрістің бағыт бойынша өзгеру жылдамдығын сипаттайтын векторлық шама .
		
		

			
Градиент напора - отношение разности гидростатических напоров воды (потери напора) к длине пути фильтрации. [38]
			
 
			
Арынның градиенті - судың гидростатикалық арындары айырмасының (арынды жоғалту) сүзілу жолының ұзындығына қатынасы.
		
		

			
Градиент температуры земной атмосферы - мера изменения температуры воздуха с увеличением высоты над земной поверхностью на 1 м. [84]
			
 
			
Жер атмосферасы температурасының градиенті - жер бетінен биіктіктің 1м жоғарылауына байланысты ауа температурасы өзгеруінің өлшемі.
		
		

			
Градостроительная ценность территории - мера способности территории удовлетворять определенные общественные требования к ее состоянию и использованию. [82]
			
 
			
Аумақтың қала салудағы құндылығы - аумақтың жай-күйі мен пайдаланылуына қойылатын белгілі бір қоғамдық талаптарды қанағаттандыруының өлшемі.
		
		

			
Граница раскатывания (пластичности) — влажность грунта, при которой грунт находится на границе твердого и пластичного состояний. [43]
			
 
			
Илемдік шекарасы - топырақтың қатты және илемді күйлер шекарасындағы ылғалдылығы.
		
		

			
Граница текучести — влажность грунта, при которой грунт находится на границе пластичного и текучего состояний. [43]
			
 
			
Аққыштық шекарасы - топырақтың қатты және аққыштық күйлер шекараларында болғандағы ылғалдылығы.
		
		

			
Граничные условия водоносного горизонта (пласта) - гидродинамические условия на границах пласта (в вертикальном разрезе и в плане), отражающие взаимодействие с поверхностными водами и другими водоносными горизонтами, питание и разгрузку подземных вод и др. [74]
			
 
			
Сулы горизонттың (қабаттың) шекаралық жағдайлары - беткі сулармен және басқа сулы горизонттармен әрекеттесуін, жерасты суларының қоректенуін және азаюын көрсететін қабат (тік қимада және планда) шекарасындағы гидродинамикалық жағдайлар .
		
		

			
Гранулометрический (механический) анализ - определение размеров и количественного соотношения частиц, слагающих рыхлую горную породу. Самым простым видом гранулометрического анализа является ситовый анализ. Разделение на фракции частиц породы, прошедших через сито с отверстиями 0,25 мм, проводят методом отмучивания. Для гранулометрического анализа глинистых грунтов применяют ареометрический метод. [79]
			
 
			
Түйірөлшемдік (механикалық) талдау - борпылдақ тау жынысын құрайтын бөлшектердің өлшемін және сандық қатынасын анықтау. Елеуіштік талдау түйірөлшемдік талдаудың ең қарапайым түрі болып табылады. Тесіктері 0,25 мм елеуіштен өткен жыныс бөлшектерін фракцияларға бөлу тұндыру әдісімен жүзеге асырылады. Сазды топырақтарға түйірөлшемдік талдау жасау үшін ареометриялық тәсіл қолданылады.
		
		

			
Гранулометрический состав грунта — содержание по массе групп частиц (фракций) грунта различной крупности по отношению к общей массе абсолютно сухого грунта. [25]
			
 
			
Топырақтың түйірөлшемдік құрамы - нақты құрғақ топырақтың жалпы массасына қатысты ірілігі әр түрлі топырақ бөлшектерінің массасы бойынша мөлшері .
		
		

			
Графическая инженерно-геологическая информация - карты, разрезы, графики, номограммы и т.п. [80]
			
 
			
Графикалық инженерлік-геологиялық ақпарат - карталар, қималар, графиктер, номограммалар және т.б.
		
		

			
Графическая точность - точность измерения расстояний между двумя точками на бумаге при помощи циркуля и масштабной линейки. [84]
			
 
			
Графикалық дәлдік - циркуль және масштабты сызғыш көмегімен қағазда екі нүкте арасындағы қашықтықты өлшеу дәлдігі.
		
		

			
Гребень волны - часть волны, расположенная выше средней волновой линии. [59]
			
 
			
Толқынның жотасы - орташа толқындық сызықтан биік орналасқан толқын бөлігі.
		
		

			
Гринвичский меридиан - астрономический меридиан, проходящий через Гринвичскую обсерваторию в Англии. [84]
			
 
			
Гринвич меридианы - Англияда Гринвич обсерваториясы арқылы өтетін астрономиялық меридиан.
		
		

			
Грунт - обобщенное наименование всех видов горных пород, являющихся объектом инженерно-строительной деятельности человека. [66]
			
 
			
Топырақ - адамның инженерлік-құрылыс қызметінің нысаны болып табылатын барлық тау жыныстарының жалпылама атауы.
		
		

			
Грунт глинистый — связный минеральный грунт, обладающий числом пластичности I p  ≥ 1. [22]
			
 
			
Сазды топырақ - иленгіштік саны I p  ≥ 1 тең болатын байланысқан минералды топырақ.
		
		

			
Грунт дисперсный — грунт, состоящий из отдельных минеральных частиц (зерен) разного размера, слабосвязанных друг с другом; образуется в результате выветривания скальных грунтов с последующей транспортировкой продуктов выветривания водным или эоловым путем и их отложения. [22]
			
 
			
Түйіршікті топырақ - бір-бірімен әлсіз байланысқан, түрлі өлшемді жекеленген минералды қ бөлшектерден (түйіршіктерден) тұратын топырақ; жартасты топырақтың үгілуі нәтижесінде түзілген өнімдерді ң су немесе эолды жолмен тасымалдануы арқылы түзіледі .
		
		

			
Грунт заторфованный — песок и глинистый грунт, содержащий в своем составе в сухой навеске от 10 до 50% (по массе) торфа. [22]
			
 
			
Шымтезекті топырақ - құрғақ салмағында құрамында (массасы бойынша) 10 -нан 50%- ға дейін шымтезек болатын құм және сазды топырақ.
		
		

			
Грунт крупнообломочный — несвязный минеральный грунт, в котором масса частиц размером крупнее 2 мм составляет более 50 %. [22]
			
 
			
Ірі-кесекті топырақ - массасының 50% астамы өлшемі 2 мм-ден ірі бөлшектерден тұратын байланыспаған минералды топырақ.
		
		

			
Грунт мерзлый — грунт, имеющий отрицательную или нулевую температуру, содержащий в своем составе видимые ледяные включения и (или) лед-цемент и характеризующийся криогенными структурными связями. [22]
			
 
			
Тоң топырақ - теріс немесе нольдік температурамен сипатталатын, құрамында көзге көрінетін мұз қоспалары және (немесе) мұз-цемент болатын және криогендік құрылымдық байланыстармен сипатталатын топырақ.
		
		

			
Грунт мерзлый распученный — дисперсный грунт, который при оттаивании уменьшает свой объем. [22]
			
 
			
Ісінген тоң топырақ - еріген кезде көлемін кішірейтетін түйіршікті топырақ.
		
		

			
Грунт многолетнемерзлый (синоним — грунт вечномерзлый ) — грунт, находящийся в мерзлом состоянии постоянно в течение трех и более лет. [22]
			
 
			
Көп жылдық тоң топырақ ( синонимі - мәңгі тоң топыра қ) - үш немесе одан да көп жыл бойы тоң күйінде болатын топырақ.
		
		

			
Грунт морозный — скальный грунт, имеющий отрицательную температуру и не содержащий в своем составе лед и незамерзшую воду. [22]
			
 
			
Аязды топырақ - теріс температуралы және құрамында мұз және қатпаған су болмайтын жартасты топырақ.
		
		

			
Грунт набухающий — грунт, который при замачивании водой или другой жидкостью увеличивается в объеме и имеет относительную деформацию набухания (в условиях свободного набухания) ε sw  ≥ 0,04. [22]
			
 
			
Білеуленгіш топырақ - суға немесе басқа сұйықтыққа жібіту кезінде көлемі ұлғаятын және (еркін ісіну жағдайында) салыстырмалы ісіну деформациясы ε sw  ≥ 0,04 болатын топырақ.
		
		

			
Грунт охлажденный — засоленный крупнообломочный, песчаный или глинистый грунт, отрицательная температура которого выше температуры начала его замерзания. [22]
			
 
			
Салқындатылған топырақ - тұзды ірі-кесекті, құмды немесе сазды топырақ, оның теріс температурасы қату температурасынан жоғары болады .
		
		

			
Грунт пластичномерзлый — дисперсный грунт, сцементированный льдом, обладающий вязкими свойствами и сжимаемостью под внешней нагрузкой. [22]
			
 
			
Илемді тоң топырақ - сыртқы жүктеме әсерінен тұтқыр және сығылғыш қасиеттері болатын және сығылатын мұзбен цементтелген дисперстік топырақ.
		
		

			
Грунт полускальный — грунт, состоящий из одного или нескольких минералов, имеющих жесткие структурные связи цементационного типа. Условная граница прочности полускальных грунтов на одноосное сжатие R c   5 МПа. [22]
			
 
			
Жартылай жартасты топырақ - цементтелген типті тығыз құрылымдық байланыстары болатын бір немесе бірнеше минералдардан тұратын топырақ. Жартылай жартасты топырақтардың бір осьті сығылуға беріктілігінің шартты шекарасы - R c   5 МПа.
		
		

			
Грунт просадочный — грунт, который под действием внешней нагрузки и собственного веса или только от собственного веса при замачивании водой или другой жидкостью претерпевает вертикальную деформацию (просадку) и имеет относительную деформацию просадки ε sl  ≥ 0,01. [22]
			
 
			
Отыратын топырақ - суға немесе басқа сұйықтыққа жібіту кезінде сыртқы жүктеме және өз салмағының немесе тек өз салмағының әсерінен тік түсетін деформацияға ұшырайтын топырақ, оны ң салыстырмалы шөгу деформациясы ε sl  ≥ 0,01.
		
		

			
Грунт пучинистый — дисперсный грунт, который при переходе из талого в мерзлое состояние увеличивается в объеме вследствие образования кристаллов льда и имеет относительную деформацию морозного пучения ε fn   ≥ 0,01. [22]
			
 
			
Ісінгіш топырақ - еріген күйден қатқан күйге өту кезінде мұз кристалдарының пайда болуы салдарынан көлемі өзгеретін және аяздық ісінудің салыстырмалы деформациясы ε fn   ≥ 0,01 болатын дисперсті топырақ.
		
		

			
Грунт сезонномерзлый — грунт, находящийся в мерзлом состоянии периодически в течение холодного сезона. [22]
			
 
			
Маусымдық тоң топырақ - суық маусымда қатқан күйде болатын топырақ.
		
		

			
Грунт скальный — грунт, состоящий из кристаллитов одного или нескольких минералов, имеющих жесткие структурные связи кристаллизационного типа. [22]
			
 
			
Жартасты топырақ - кристалданған типті тығыз құрылымдық байланыстары болатын бір немесе бірнеше минералдардың кристаллиттерінен тұратын топырақ.
		
		

			
Грунт сыпучемерзлый (синоним — «сухая мерзлота» ) — крупнообломочный и песчаный грунт, имеющий отрицательную температуру, но не сцементированный льдом и не обладающий силами сцепления. [22]
			
 
			
Сусылдақ тоң топырақ ( синоним - «құрғақ тоң») - теріс температуралы, бірақ мұзбен цементтелмеген және тұтасу күші жоқ ірі кесекті және құмды топырақ.
		
		

			
Грунт твердомерзлый — дисперсный грунт, прочно сцементированный льдом, характеризуемый относительно хрупким разрушением и практически несжимаемый под внешней нагрузкой. [22]
			
 
			
Қатты тоң топырақ - сыртқы жүктеме әсерінен салыстырмалы сынғыш және сығылмайтын мұзбен берік цементтелген түйіршікті топырақ.
		
		

			
Грунтобетон - строительный материал, получаемый полусухим способом из связных грунтов, минеральных вяжущих, воды и различных добавок. [66]
			
 
			
Топырақбетон - байланысқан топырақтардан, минералды тұтқыр , су және түрлі қоспалардан жартылай құрғақ тәсілмен алынатын құрылыс материалы.
		
		

			
Грунтоведение - отрасль инженерной геологии, в которой изучаются состав, строение и свойства грунтов, закономерности их формирования и пространственно-временной изменчивости в связи с инженерно-хозяйственной деятельностью человека. [66]
			
 
			
Топырақтану - адамның инженерлік-шаруашылық қызметіне байланысты топырақтардың құрамы, құрылымы және қасиеттері, оларды ң қалыптасу заңдылықтары мен кеңістік-уақыт өзгергіштігін зерттейтін инженерлік геологияның саласы.
		
		

			
Грунтовые воды - воды, заполняющие поры грунта. [68]
			
 
			
Ызасу - топырақтың кеуектерін толтыратын сулар.
		
		

			
Грунтовые основания - спланированные и уплотненные местные или привозные грунты, предназначенные для восприятия нагрузок, распределенных через конструкцию . [66]
			
 
			
Топырақты негiздер - құрылымдар арқылы таралған жүктемелерді қабылдауға арналған тегістелген және тығыздалған жергiлiктi немесе әкелiнген топырақ.
		
		

			
Грунтовый репер - нивелирный репер, основание которого устанавливается ниже глубины промерзания, оттаивания или перемещения грунта и служащий в качестве высотной геодезической основы при создании (развитии) геодезических сетей. [71]
			
 
			
Топырақты қ репер - негізі топырақтың тоңу, еру немесе орын ауыстыру тереңдігінен төмен орналастырылатын және геодезиялық желілерді құру (дамыту) кезінде биіктік геодезиялық негіз ретінде қызмет ететін ниверлирлік репер .
		
		

			
Грунтонос — устройство для отбора образцов грунта ненарушенного сложения. [3]
			
 
			
Топырақ тасығыш - құрылымы бұзылмаған топырақ үлгілерін іріктеп алуға арналған қондырғы.
		
		

			
Грунты, измененные физическим воздействием , — природные грунты, в которых техногенное воздействие (уплотнение, замораживание, тепловое воздействие и т. д.) изменяет строение и фазовый состав. [22]
			
 
			
Физикалық әсерден өзгерген топырақтар - техногендік әсерлер салдарынан (тығыздалу, қату, жылулық әсер және т.б.) құрылымы және фазалық құрамы өзгерген табиғи топырақтар.
		
		

			
Грунты, измененные химико-физическим воздействием, — природные грунты, в которых техногенное воздействие изменяет их вещественный состав, структуру и текстуру. [22]
			
 
			
Химиялық-физикалық әсерден өзгерген топырақтар - техногендік әсерлер заттық құрамын, құрылымын және текстурасын өзгертетін табиғи топырақтар.
		
		

			
Группа результатов наблюдений - совокупность результатов наблюдений, полученная при условиях, которые в соответствии с целью измерения необходимы для получения результата измерения с заданной точностью. [45]
			
 
			
Бақылау нәтижелерінің тобы - өлшеу мақсатына сәйкес берілген дәлдікпен өлшеу нәтижелерін алу үшін қажет шарттарда алынған бақылау нәтижелерінің жиынтығы.
		
		

			
Группы сложности горно-геологических условий - условная классификация геологической среды и техногенных образований по сложности их строения, обусловливающая различный состав, объем и методику изыскательских работ для их изучения. [75]
			
 
			
Кен-геологиялық жағдайлар күрделілігінің топтары - геологиялық орта және техногендік түзілімдер құрылысының күрделігіне байланысты олардың шартты жіктемесі, бұл оларды зерттеуге арналған іздестіру жұмыстарының құрамын, көлемін және әдістемесін айқындайды .
		
		

			
Гряда - узкая вытянутая возвышенность с крутизной склонов более 20°, с плоскими или округлыми вершинами. [82]
			
 
			
Қырқа - жазық немесе жатық шыңды, беткейлерінің тік құламасы 20° астам болатын ұзына бойына созылған жіңішке қырат .
		
		

			
Гумус - сложный агрегат темноокрашенных аморфных продуктов преимущественно биохимического разложения отмерших остатков организмов. [19]
			
 
			
Гумус - ағзалардың өлі қалдықтарының биохимиялық ыдырауы нәтижесінде түзілген қою қара түсті аморфтық өнімдердің күрделі агрегаты .
		
		

			
Густота (плотность) разведочной сети - расстояние между разведочными выработками или их количество, приходящееся на единицу разведываемой площади. [77]
			
 
			
Барлау желісінің жиілілігі (тығыздығы) - барланатын қазбалардың ара қ ашықтығы немесе олардың барлау ауданының бірлігіне шаққандағы саны.
		
		

			
Густота трещин - показатель, характеризующий интенсивность трещиноватости горных пород в тех случаях, когда трещины в породах распределены по системам. Густота системы трещин - величина, измеряемая количеством трещин, пересекающих единицу длины перпендикуляра, восстановленного к их плоскостям. [77]
			
 
			
Жарықшақтар жиілілігі - жыныстарда жарықшақтар жүйе бойынша таралған жағдайларда тау жыныстары жарықшақтығының қарқындылығын сипаттайтын көрсеткіш. Жарықшақтар жүйесінің жиілілігі - жазықтарына қатысты қалпына келген перпендикуляр ұзындығының бірлігін қиып өтетін жарықшақтар санымен өлшенетін шама.
		
		

			
Давление атмосферного воздуха - сила, действующая на единицу поверхности, измеряемая высотой ртутного столба, вес которого уравновешивает давление атмосферы. [82]
			
 
			
Атмосфералық ауаның қысымы - салмағы атмосфераның қысымын теңестіретін сынап бағанасының биіктігімен өлшенетін бет бірлігіне әрекет ететін күш.
		
		

			
Давление гидродинамическое - давление, оказываемое движущимися струйками воды на частицы породы (сила взаимодействия между двигающимися частицами жидкости, отнесенная к площади). [79]
			
 
			
Гидродинамикалық қысым - жыныс бөлшектеріне су ағысы түсіретін қысым (ауданға жатқызылған сұйықтықтың жылжитын бөлшектері арасындағы өзара әрекеттесу күші).
		
		

			
Давление грунта - давление, оказываемое породой на ограждающую конструкцию или окружающую среду. [79]
			
 
			
Топырақтың қысымы - жыныстың қоршау құрылымына немесе қоршаған ортаға түсіретін қысымы .
		
		

			
Давление на образец грунта - отношение величины нагрузки, приложенной через штамп прибора, к площади штампа. [20]
			
 
			
Топырақ үлгісіне түсірілетін қысым - аспап штампі арқылы түсірілген жүктеме шамасының штамп ауданына қатынасы .
		
		

			
Давление набухания - давление на образец грунта, возникающее при замачивании жидкостью и обжатии в условиях, исключающих возможность бокового расширения, при котором деформации набухания или сжатия грунта равны нулю. [20]
			
 
			
Білеулену қысымы - сұйықтықпен жібіту және топырақтың домбығу немесе сығу деформациясы нольге тең болатын бүйірлік кеңею мүмкіндігін болдырмайтын жағдайларда сығу кезінде туындайтын топырақ үлгісіне түсірілген қысым.
		
		

			
Давление ползучести - давление напряженной породы на конструкцию, препятствующую деформации ползучести. [79]
			
 
			
Жылжымалылық қысымы - жылжымалылық деформациясына кедергі келтіретін құрылымға жыныстың түсіретін қысымы .
		
		

			
Давление поровой воды - гидростатическое давление в воде, заполняющей поры рыхлой породы. [79]
			
 
			
Кеуектік судың қысымы - борпылдақ жыныстың кеуектерін толтыратын судағы гидростатикалық қысым.
		
		

			
Давление природное в грунте - вертикальное давление в массиве грунтов на данной глубине, зависимое от веса вышележащих слоев грунта. [17]
			
 
			
Топырақтағы табиғи қысым - берілген тереңдіктегі топырақ сілемдеріндегі топырақты ң үстіңгі қабаттарының салмағына байланысты болатын тік қысым.
		
		

			
Дальномеры - геодезические приборы, с помощью которых косвенным способом определяют расстояние между двумя точками. [85]
			
 
			
Қашықтық өлшегіш - екі нүктенің арақашықтығын жанама тәсілмен анықтауға арналған геодезиялық аспаптар.
		
		

			
Дарси закон - закон фильтрации жидкости в пористой среде, выражающий линейную зависимость скорости фильтрации от напорного градиента: V=Ki , где V - скорость фильтрации, K  - коэффициент фильтрации, i - напорный градиент. [79]
			
 
			
Дарси заңы - кеуекті ортада сұйықтықтың сүзілу заңы, ол сүзілу жылдамдығының арынды градиентке сызықтық тәуелділігін көрсетеді : V=Ki, мұнда V - сүзілу жылдамдығы, K - сүзілу коэффиценті, i - арынды градиент.
		
		

			
Двойная колонковая труба — колонковая труба с концентрически соединенными внутренней и наружной трубами, предназначенная для предохранения керна (образца) от размыва и истирания. [3]
			
 
			
Екі бағаналы құбыр - керннің (үлгінің) шайып кетілуден және ұнтақталудан сақтауға арналған шоғырлана қосылған сыртқы және ішкі құбырлары бар бағаналы құбыр.
		
		

			
Дебит - объем жидкости (воды, нефти) или газа, поступающий из естественных или искусственных источников с буровой скважины, труб, колодца в единицу времени, выражается в л/с, м/с, м/ч, м/сут. [66]
			
 
			
Дебит - бұрғылау ұңғымасы, құбыр, құдық сияқты табиғи немесе жасанды көздерден уақыт бірлігі ішінде келіп түсетін сұйықтық (су, мұнай) немесе газ көлемі, л/с, м/с., м/сағ, м/тәулік беріледі .
		
		

			
Дегидратация (обезвоживание) - процесс выделения воды из минералов и горных пород. [79]
			
 
			
Дегидратация (сусыздандыру) - минералдардан және тау жыныстарынан судың бөліну процессі.
		
		

			
Действующие селевые очаги - очаги, в которых имеются следы участия рыхлообломочного материала в питании прошедших селей (гравитационные смещения на склонах, эрозионные врезы, прорывы плотин и т.п.). [82]
			
 
			
Әрекет етуші сел ошақтары - өткен селдерді қоректендіруде (беткейлерде гравитациялық орын ауыстырулар, эрозиялық қималар, бөгендердің жарылуы және т.б.) борпылдақ кесекті материалдардың қатысқанын білдіретін ошақтар.
		
		

			
Делювиальные отложения - продукты выветривания, накапливающиеся, главным образом, на склонах и в основаниях, а также на пониженных участках водоразделов в результате смыва дождевыми и талыми водами рыхлых продуктов выветривания с более высоких участков. [78]
			
 
			
Делювийлі шөгінділер - барынша жоғары учаскелерден борпылдақ мүжілу өнімдерінің жаңбыр және еріген сулармен тасымалдануы нәтижесінде негізінен суайырықтың беткейлерінде және табанында, сондай-ақ ойысты учаскелерінде жиналатын мүжілу өнімдері.
		
		

			
Демаскирующие признаки - характерные особенности объектов, позволяющие опознать их на аэрофотоснимках по фотографическому изображению. [84]
			
 
			
Ажырататын белгілер - аэрофотосуреттерде фотографиялық бейнеленуі бойынша ажыратуға мүмкіндік беретін объектілердің өзіне тән ерекшеліктері .
		
		

			
Денудация - снос, удаление продуктов выветривания. [77]
			
 
			
Денудация - үгілу өнімдерінің бұзылуы, тасымалдануы .
		
		

			
Детальная разбивка кривой - вынос точек кривой на местность через заданные интервалы. [14]
			
 
			
Қисықтың егжей-тегжейлі бөлінуі - қисықтың нүктелерін берілген интервалдар арқылы жергілікті жерге көшіру .
		
		

			
Дефляция - разрушительная деятельность ветра, выражающаяся в развевании и выдувании рыхлого (песчаного и алевролитового) материала. [77]
			
 
			
Дефляция - борпылдақ (құмды және алевролитті) материалдарды ұшыру мен желдету арқылы көрініс беретін желдің бұзу әрекеті.
		
		

			
Деформационная марка - геодезический знак, жестко укрепленный на конструкции здания или сооружения (фундаменте, колонне, стене), меняющий свое положение вследствие осадки, просадки, подъема, сдвига или крена фундамента. [21]
			
 
			
Деформациялық белгі - іргетастың шөгуі, отыруы, көтерілуі, жылжуы немесе крені салдарынан орнын өзгертетін ғимарат және имарат құрылымына (іргетасында, бағанасында, қабырғасында) бекітілген геодезиялық белгі.
		
		

			
Деформация - изменение формы или размеров тела (либо его части) в результате воздействий, вызывающих изменение относительного положения частиц данного тела. [66]
			
 
			
Деформация - дене бөлшектерінің салыстырмалы қалпының өзгеруіне алып келетін сыртқы әсерлер салдарынан дене (не дене бөлігі) пішінінің немесе өлшемінің өзгеруі.
		
		

			
Деформация породы при разрушении - деформация, вызывающая необратимое разрушение сплошности тела. [79]
			
 
			
Бұзылу кезіндегі жыныстың деформациясы - дене тұтастығының қайтымсыз бұзылуына әкеп соқтыратын деформация.
		
		

			
Деформация сдвига - деформация, вызываемая силой, лежащей в плоскости исследуемого сечения и смещающая частицы тела, прилегающие к сечению, относительно друг друга. [79]
			
 
			
Ығысу деформациясы - зерттелетін қима жазықтығында жатқан күштен туындайтын және қимаға жанасып жатқан дене бөлшектерінің бір-біріне қатысты орын ауыстыруын туғызатын деформация.
		
		

			
Дешифрирование аэрофотоснимков - рассматривание, чтение, расшифровка содержания аэрофотоснимков любых видов. [77]
			
 
			
Аэрофотосуреттерді айқындау - түрлі аэрофотосуреттердің мазмұнын қарастыру, оқу, түсіндіру.
		
		

			
Дешифровочные признаки изображений объектов - демаскирующие признаки объектов в том виде, в котором они передаются изображением. [84]
			
 
			
Нысан суреттерінің айқындау белгілері - суреттер арқылы берілген нысандарды анықтау белгілері .
		
		

			
Диагенез горной породы - процессы, происходящие в породе после ее образования до момента разрушения и превращения в материал, являющийся исходным веществом для образования новой породы с новыми свойствами, или до начала новой стадии генезиса, приводящей к образованию метаморфических пород и почв. [79]
			
 
			
Тау жынысының диагенезі - жыныс түзілгеннен кейін ол бұзылғанға және жаңа қасиеттері бар жаңа жыныстың түзілуі үшін бастапқы зат болып табылатын материалға айналғанға, немесе метаморфтық жыныстар мен топырақтың түзілуіне алып келетін генезистің жаңа сатысы басталғанға дейін өтетін процестер.
		
		

			
Диаграмма гранулометрического состава - графическое изображение результатов гранулометрического анализа грунта. [79]
			
 
			
Түйірөлшемдік құрамның диаграммасы - топырақтың түйірөлшемдік талдау нәтижелерінің графикалық кескіні.
		
		

			
Динамика подземных вод - учение о движении воды в горных породах земной коры, совершающемся под влиянием как природных, так и искусственных факторов. [79]
			
 
			
Жерасты суларының динамикасы - жер қыртысының тау жыныстарындағы судың табиғи, сондай-ақ жасанды факторлар әсерінен қозғалысы туралы ілім.
		
		

			
Динамическая вязкость жидкости - сила сопротивления перемещения слоя жидкости площадью 1 см 2  на 1 см со скоростью 1 см/сек. [79]
			
 
			
Сұйықтықтың динамикалық тұтқырлығы - ауданы 1 см 2  сұйықтық қабатын 1см-ге 1 см/сек жылдамдықпен орын ауыстырғызатын кедергі күші.
		
		

			
Динамическое зондирование - процесс погружения зонда в грунт под действием ударной нагрузки (ударное зондирование) или ударно-вибрационной нагрузки (ударно-вибрационное зондирование) с измерением показателей сопротивления грунта внедрению зонда. [6]
			
 
			
Динамикалық зондтау - зондты енгізуге топырақ кедергісінің көрсеткіштерін өлшеу арқылы соққылы жүктемемен (соқ қ ылы зондтау) немесе соққылы-вибрациялық жүктемемен (соқ қ ылы-вибрациялық зондтау) әсер ету кезінде топыраққа зонд енгізу процесі.
		
		

			
Динамическое сопротивление - способность грунта оказывать сопротивление как мгновенным, так и периодически действующим нагрузкам, прилагаемым в малые промежутки времени. [79]
			
 
			
Динамикалық кедергі - аз уақыт аралығында түсірілетін бір сәттік, сондай-ақ оралымды түрде әрекет ететін жүктемелерге топырақтың кедергі келтіру қабілеті.
		
		

			
Дирекционный угол - угол между проходящим через данную точку направлением и линией, параллельной оси абсцисс, отсчитываемый от северного направления оси абсцисс по ходу часовой стрелки. В зависимости от выбора системы поверхностных координат или проекции земного эллипсоида на плоскость дирекционный угол может иметь собственное название, например, геодезический дирекционный угол, гауссов дирекционный угол и т.д. [14]
			
 
			
Дирекциялық бұрыш - берілген нүкте арқылы өтетін бағыт жғне абсциссалар осіне параллель сызық арасындағы абсцисса осінің солтүстік бағытынан СА тілінің жүрісімен есептелетін бұрыш. Беттік координаталар жүйесін немесе жазықтықтағы жер эллипсоидының проекциясын таңдап алуға байланысты бұрыштың меншікті атауы болуы мүмкін, мысалы геодезиялық дирекциялық бұрыш, гауссов дирекциялық бұрыш және т.б.
		
		

			
Диспергирование - раздробление крупных частиц на более мелкие; приводит к увеличению поверхности раздела, т.е. к дисперсности, и образованию коллоидных и других дисперсных систем (порошков, суспензий, эмульсий). [77]
			
 
			
Ұ нтақтау - ірі бөлшектерді ұсақ бөлшектерге майдалау; бөлік бетінің ұлғаюына, яғни диспекрстілікке және коллоидтық және басқа дисперстік жүйелердің (ұнтақтар, жүзгіндер, эмульсиялар) түзілуіне алып келеді.
		
		

			
Дисперсия волн - зависимость фазовой скорости гармонических волн в среде от их частоты. [81]
			
 
			
Толқындар дисперсиясы - ортадағы гармониялық толқындардың фазалық жылдамдылығының олардың жиілілігіне тәуелділігі.
		
		

			
Дисперсная (дисперсионная) среда - фаза, присутствующая большей частью в коллоидном растворе в избытке, или растворитель, в котором распределены (растворены) частички второй (дисперсной) фазы. [79]
			
 
			
Дисперстік (дисперсиялық) орта - коллоидтық ерітіндіде шектен тыс мөлшерде болатын фаза немесе екінші (дисперстік) фаза бөлшектері таралған (ерітілген) ерітінді.
		
		

			
Дисперсная фаза коллоида - совокупность растворенных в какой-либо массе (дисперсионной среде) мельчайших частиц (мицелл) коллоидно-растворенного вещества. [79]
			
 
			
Коллоидтың дисперстік фазасы - коллоидты-ерітілген заттың ұсақ бөлшектерінің (мицеллалар) қандай да бір массада (дисперсиялық ортада) ерітілген жиынтығы.
		
		

			
Дисперсность - удельная поверхность частиц дисперсной фазы в дисперсных системах, т.е. общая поверхность частиц, отнесенная к единице объема. [77]
			
 
			
Дисперстілік - дисперстік жүйелердегі дисперстік фаза бөлшектерінің шекті беті, яғни көлем бірлігіне шаққандағы бөлшектердің жалпы беті.
		
		

			
Дистилляция - превращение жидкости в пар и последующее сгущение его в жидкость с целью отделения жидкости от растворенных в ней нелетучих твердых веществ или менее летучей жидкости. [79]
			
 
			
Дистилляция - сұйықтықты буға айналдыру және оны құрамындағы ерітілген ұшқыш емес қатты заттардан немесе аса ұшқыш емес сұйықтан тазарту мақсатында қайтадан сұйықтыққа дейін қоюландыру .
		
		

			
Диффузионное перемещение солей в горных породах - движение ионов в поровом растворе под влиянием разности концентрации солей в различных участках породы. [79]
			
 
			
Тау жыныстарындағы тұздардың диффузиялық орын ауыстыруы - жыныстардың түрлі учаскелерінде тұздар концентрациясының ғр түрлі болуы ғсерінен кеуекті ерітіндідегі иондардың қозғалысы.
		
		

			
Диффузия - процесс, ведущий к естественному равномерному распределению растворенного вещества по всему объему раствора. [79]
			
 
			
Диффузия - ерітілген заттың ерітіндінің барлық көлеміне табиғи біркелкі таралуына алып келетін процесс.
		
		

			
Диффузно-пленочная миграция - молекулярное и пленочное передвижение жидких и газообразных веществ, в частности углеводородных соединений, по поверхности кристаллов или частиц горных пород благодаря явлениям сорбции и диффузии. [79]
			
 
			
Диффузиялық-үлдірлі көшу - сұйық және газ тәрізді заттардың, атап айтқанда көмірсутекті қосылыстардың кристалдардың немесе тау жыныстары бөлшектерінің бетімен сорбция және диффузия құбылыстарына байланысты молекулалық және үлдірлі орын ауыстыруы .
		
		

			
Длительная прочность грунта - прочность грунтов, находящихся длительное время в напряженном состоянии. [81]
			
 
			
Топырақтың ұзақ мерзімді беріктігі - ұзақ уақыт бойы жүктеме түсірілген топырақтың беріктігі.
		
		

			
Доверительная вероятность − вероятность того, что доверительный интервал накроет неизвестное истинное значение параметра, оцениваемого по выборочным данным. [10]
			
 
			
Сенімді ықтималдық - сенімді интервалдың ішінара алынған мәліметтер бойынша бағаланатын параметрдің белгісіз шынайы мәнін қамту ықтималдығы.
		
		

			
Доверительный интервал − интервал, вычисленный по выборочным данным, который с заданной вероятностью (доверительной) накрывает неизвестное истинное значение оцениваемого параметра распределения. [10]
			
 
			
Сенімді интервал - ішінара алынған мәліметтер бойынша есептелген интервал , ол берілген (сенімді) ықтималдықпен бағаланатын таралу параметрінің белгісіз шынайы мәнін қамтиды.
		
		

			
Долгота - одна из географических координат, может быть астрономической и геодезической. [84]
			
 
			
Бойлық - географиялық координаттардың бірі, ол астрономиялық және геодезиялық болуы мүмкін.
		
		

			
Долина - отрицательная форма рельефа, узкое по сравнению со своей длиной и большей частью извилистое углубление в земной поверхности. [77]
			
 
			
Аңғар - жер бедерінің ойысты пішіні, жер бетіндегі өз ұзындығымен салыстырғанда тар және басым бөлігі иреңді шұңқырлар.
		
		

			
Доломитизация - процесс замещения кальцита доломитом, приводящий к превращению известняков в доломитизированные известняки и доломиты. [79]
			
 
			
Доломитизация - әктастардың доломиттелген әктастарға және доломиттерге айналуына алып келетін кальцитті доломитпен алмастыру процессі.
		
		

			
Долото - 1) ручной или машинный дереворежущий инструмент для выдалбливания отверстий, гнезд, пазов и т.п.; 2) основной элемент бурового инструмента для механического разрушения горных пород в процессе бурения скважин. [66]
			
 
			
Қашау - 1) тесік, ойық, қуыс және т.б. саңылау тесуге арналған қол немесе машиналы ағаш кесетін аспап; 2) ұңғымаларды бұрғылау кезінде тау жыныстарын механикалық бұзуға арналған бұрғылау аспабының негізгі элементі.
		
		

			
Допускаемая нагрузка - нагрузка, которую можно приложить к породе, сооружению или его части без вреда для них. [79]
			
 
			
Рұқсат етілетін жүктеме - жынысқа, имаратқа немесе оның бөлігіне зиян келтірместен түсіруге болатын жүктеме.
		
		

			
Дорожная сеть (изображение на картах) - железные и автогужевые дороги на топографических картах крупных масштабов изображаются полностью, на картах более мелких масштабов - с отбором. [84]
			
 
			
Жол торабы (картадағы бейнелер) - теміржол және автокөлік жолдары ірі масштабты топографиялық карталарды толық, ұсақ масштабты карталарда - таңдап бейнеленеді.
		
		

			
Дорожно-климатическая зона - условная часть территории страны с однородными по особенностям сооружения автомобильных дорог климатическими условиями, характеризуемая сочетанием водно-теплового режима, глубины залегания подземных вод, глубины промерзания грунтов и количеством атмосферных осадков, свойственных только данной местности. [57]
			
 
			
Жол-климаттық аймақ - берілген аумаққа ғана тән су-жылу режимінің, жерасты суларының орналасу тереңдігінің, топырақтардың қату тереңдігінің және атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің біркелкігімен сипатталатын, климаттық жағдайларының, автокөлік жолдарын салу ерекшеліктері бойынша біртекті ел аумағының шартты бөлігі.
		
		

			
Дрена - подземное искусственное устройство (труба, скважина, полость) для сбора и отвода грунтовых вод. [66]
			
 
			
Дрена - топырақ суларын жинауға және бұрып ағызуға арналған жасанды жерасты құрылғысы (құ быр, ұңғыма , қуыс).
		
		

			
Дренаж - система труб (дрен), скважин и других устройств для сбора и отвода грунтовых вод с целью понижения их уровня, осушения массива грунта у здания (сооружения), снижения фильтрационного давления. [66]
			
 
			
Құрғатқыш - жерасты суларының деңгейін төмендету, ғимарат (имарат) жанындағы топырақ қатпарын құрғату, сүзу қысымын төмендету мақсатында жерасты суларын жинау мен бұрып әкетуге арналған құбырлар (дрендер), ұңғымалар және басқа да құрылғылар жүйесі .
		
		

			
Дренажные воды - воды, собираемые дренажными сооружениями. [79]
			
 
			
Құрғату сулары - құрғату имараттары жинайтын сулар.
		
		

			
Дренажные системы - различного типа наземные или подземные сооружения для сбора и отвода поверхностных и подземных вод с целью осушения местности. [79]
			
 
			
Құрғату жүйелері - алқапты құрғату мақсатында жерүсті және жерасты суларын жинау және бұрып әкетуге арналған түрлі жерүсті және жерасты имараттары .
		
		

			
Дренажные трубы - трубы, используемые в системах закрытого дренажа для сбора и отвода грунтовых вод. [66]
			
 
			
Құрғатқыш құбырлар - топырақ суларын жинауға және бұрып әкетуге арналған жабық құрғату жүйелерінде қолданылатын құбырлар.
		
		

			
Дренажный колодец - колодец для понижения уровня грунтовых вод. [79]
			
 
			
Құрғатқыш құдық - топырақ суларының деңгейін төмендетуге арналған құдық.
		
		

			
Дренированная площадь - площадь, с которой обеспечен сток поверхностных и грунтовых вод естественным путем (например, сетью оврагов) или искусственными мероприятиями (открытые каналы, дренаж подземными выработками и т.п.). [79]
			
 
			
Құрғатылған аудан - жерүсті және топырақ суларын табиғи жолмен (мысалы, сайлар торабымен) немесе жасанды іс-шаралармен (ашық каналдармен, жерасты қазбаларының құрғатқыштарымен және т.б.) ағызу қамтамасыз етілген аудан.
		
		

			
Дресва - рыхлый продукт физического выветривания различных горных пород. Состоит из неокатанных обломков исходной породы и слагающих ее материалов размером 1 - 10 мм. [77]
			
 
			
Қ иыршықтас - түрлі тау жыныстарының физикалық мүжілуінің борпылдақ өнімі. Бастапқы жыныстың жұмырланбаған сынықтарынан және оны құрайтын өлшемі 1 - 10 мм материалдардан тұрады.
		
		

			
Дробленый песок - песок с крупностью зерен до 5 мм, изготавливаемый из скальных горных пород и гравия с использованием специального дробильно-размольного оборудования. [48]
			
 
			
Ұсақталған құм - арнайы ұсақтау-ұнтақтау жабдығын пайдалану арқылы жартасты тау жыныстарынан және малтатастан жасалатын, түйіршікетрінің ірілігі 5 мм дейінгі құм.
		
		

			
Друза - агрегаты кристаллов, наросших одним концом на какую-нибудь поверхность и ограненных лишь с одного конца, обращенного в сторону свободного пространства. [77]
			
 
			
Друза - бір жағымен қандай да бір бетке өскен және бос кеңістікке қараған жағымен ғана қырланған кристалдардың агрегаты.
		
		

			
Дудка (в геологии) - вертикальная горная выработка, проходимая с поверхности в устойчивых горных породах и имеющая круглое сечение, обеспечивающее устойчивость стенок выработки от обвалов. Диаметр дудки может достигать 1,5 м, глубина - 50 м. [77]
			
 
			
Дудка (геологияда) - жер бетінен орнықты тау жыныстарына өтетін және қазба қабырғаларының опырылып құлауға тұрақтылығын қамтамасыз ететін дөңгелек қимасы бар тік тау-кен қазбасы. Дудканың диаметрі - 1,5 м, тереңдігі - 50 м-ге дейін жетуі мүмкін.
		
		

			
Естественная влажность породы - содержание воды в породе в условиях ее естественного залегания. Количественное содержание воды в породе выражается: 1) весовой влажностью - отношением веса воды к весу скелета породы; 2) объемной влажностью - отношением объема воды к объему породы; 3) приведенной влажностью - отношением объема воды к объему скелета; 4) относительной влажностью - отношением объема воды к объему пор породы. [79]
			
 
			
Жыныстың табиғи ылғалдылығы - жыныс табиғи орналасқан жағдайда оның құрамында болатын судың мөлшері. Жыныстағы судың сандық мөлшері төмендегідей көрсетіледі: 1) салмақты ылғалдылық - су салмағының жыныс қаңқасының салмағына қатынасы; 2) көлемдік ылғалдылық - су көлемінің жыныс көлеміне қатынасы; 3) келтірілген ылғалдылық - су көлемінің қаңқа көлеміне қатынасы; 4) салыстырмалы ылғалдылық - су көлемінің жыныс кеуектері көлеміне қатынасы.
		
		

			
Желваки - округлые карбонатные стяжения, образованные животными или водорослями в результате роста организма, обволакивания какого-нибудь обломка и переворачивания его по дну. [77]
			
 
			
Жалбырлар - жануарлар немесе балдырлар ағзасының дамуы, қандай да бір сынықты қаптауы және оның су түбімен домалауы нәтижесінде түзілетін домалақ карбонатты жиырылымдар .
		
		

			
Жесткие связи в породах - внутренние связи в породах, допускающие деформации породы и не восстанавливающиеся после механического нарушения. [79]
			
 
			
Жыныстардағы қатты байланыстар - жыныс деформациясының орын алуына жол беретін және механикалық бұзылудан кейін қайта қалпына келмейтін жыныстардағы ішкі байланыстар.
		
		

			
Жесткость воды - свойство воды, характеризующееся наличием в воде катионов солей кальция и магния. [66]
			
 
			
Судың кермектілігі - судың құрамында кальций және магний тұздары катиондарының болуымен сипатталатын қасиеті .
		
		

			
Жидкая агрессивная среда - среда, агрессивное воздействие которой определяется составом и свойствами ее жидкой фазы. [76]
			
 
			
Сұйық жеміргіш орта - сұйық фазасының құрамы және қасиеттері арқылы жеміргіш әсері анықталатын орта.
		
		

			
Жила - протяженное в двух направлениях простое тело, образовавшееся либо в результате выполнения трещинной полости минеральным веществом или горной породой, либо в результате метасомического замещения горной породы вдоль трещин минеральными веществами. [77]
			
 
			
Тастамырлық - минералды қ заттың немесе тау жынысының жарықшақ қуыстарын түзуі нәтижесінде немесе жарықшақтар бойымен тау жыныстарының минералды қ заттарды метасомиялық алмастыруы нәтижесінде түзілген, екі бағытта созылған қарапайым дене.
		
		

			
Жильные воды - воды обособленных зияющих трещин и карстовых каналов, в отличие от вод, приуроченных к сети сообщающихся между собой (пересекающихся) трещин и карстовых пустот. У жильных вод (трещинных) не может быть общей водной или напорной поверхности, как и у карстовых вод. [79]
			
 
			
Тастамыр сулар - өзара байланысқан (қиылысатын) жарықшақтар және карстық қуыстар желісі айналасындағы суларға қарағанда, оқшау үңірейген жарықшақтар және карстық каналдардың сулары. Карстық сулардағыдай, тастамыр (жарықшақ) суларда ортақ сулы немесе арынды беті болмайды.
		
		

			
Журавчики (в литологии) - карбонатные конкреции диагенетического происхождения, встречающиеся в отложениях различного генезиса; особенно часты в лёссе и лёссовидных суглинках; их форма разнообразная, размеры редко превышают 10 см. [77]
			
 
			
Жұмыршақтар (литологияда) - түрлі генезисті шөгінділерде кездесетін диагенетикалық текті карбонатты конкреция; әсіресе лессті және лесс тәрізді саздақтарда жиі кездеседі, олардың пішіндері әр түрлі болады, көбіне өлшемдері 10 см-ден аспайды.
		
		

			
Журнал - документ, в котором регистрируют данные инженерных изысканий. [77]
			
 
			
Журнал - инженерлік ізденістердің мәліметтері тіркелетін құжат.
		
		

			
Забивной пьезометр - перфорированная труба небольшого диаметра с заостренным наконечником, забиваемая в водоносный пласт для наблюдения за пьезометрическим уровнем подземных вод. [79]
			
 
			
Толтырма пьезометр - жерасты суларының пьезометрлік деңгейін бақылау үшін су қабатына қағылатын үшкір ұшы бар кішігірім диаметрлі перфорирделген құбыр.
		
		

			
Забой - 1) перемещающееся в процессе производства работ рабочее место, где происходит разработка грунта открытым или подземным способом. [66]; 2) конец горной выработки (штольни, шурфа и др.) или буровой скважины. [77]
			
 
			
Забой - 1) топырақты ашы қ немесе жерасты тәсілімен өңдеуде ж ұ мысты өндіру процесінде орын ауыстыратын ж ұ мыс орны; 2) тау қазбасының (штольня, шурф және басқа) немесе бұрғылау ұңғымасының ұшы.
		
		

			
Забой скважины - поверхность горной породы в стволе скважины, до которой в данный момент она пробурена. [77]
			
 
			
Ұңғыма забойы - ұңғыма бағанасындағы осы сәтке дейін бұрғыланған тау жынысының беткі қабаты .
		
		

			
Заболачивание - 1) зарастание водоемов болотной растительностью, в результате чего образуются сплавины, которые, постепенно разрастаясь и образуя торф, затягивают всю поверхность водоема. Участки открытой воды на зарастающем озере называются окнами ; 2) процесс образования болота на переувлажненных участках земной поверхности вследствие затрудненного стока или близкого залегания к поверхности водоносных пород либо водоупорного слоя, а также изменения режима испарения. [77]
			
 
			
Батпақтану - 1) су қоймасын батпақ өсімдіктерінің басып кетуі, олар өсе келе және шымтезек түзу арқылы су қоймасының бүкіл бетін жауып кететін қалқымалар түзеді. Өсімдік өсіп кеткен су бетіндегі ашық учаскелер терезелер деп аталады; 2) жер бетінің қатты ылғалданған учаскелерінде ағыстың қиындауы немесе сулы жыныстарының немесе су өткізбейтін қабаттың жер бетіне жақын орналасуы, сондай-ақ булану режимінің өзгеруі салдарынан батпақтың түзілу процессі.
		
		

			
Заболоченные земли - территории, перекрытые слоем торфа меньше 30 см, а также территории совсем лишенные торфа, но постоянно или длительно переувлажненные. [79]
			
 
			
Батпақтанған жерлер - 30 см кем шымтезек қабатымен жабылған аумақтар, сондай-ақ шымтезек мүлдем кездеспейтін, бірақ тұрақты немесе ұзақ уақыт шектен тыс ылғалданған аумақтар .
		
		

			
Завал - обрушение горных пород в горных выработках, нарушающее сообщение между отдельными их участками. [79]
			
 
			
Құлама үйінді - тау-кен қазбаларының жекелеген учаскелері арасындағы қатынасты бұзатын, ондағы тау жыныстарының құлауы.
		
		

			
Заиление пласта - 1) заполнение пор пласта нерастворимыми в воде осадками (тонкодисперсными глинистыми частицами, хлопьями железа или бактериальными колониями и т.п.), что приводит к снижению проницаемости и пористости пласта. Для очищения призабойной зоны ее обрабатывают соляной кислотой; 2) широко применяемый пассивный способ тушения подземных пожаров, возникающих в выработанном пространстве или в целиках горных выработок. Он состоит в том, что в массу нагретого или уже горящего материала нагнетают пульпу - смесь воды с глиной и песком. Количественное отношение воды к твердой массе 1:1,1 или 1:1,5. Вода уходит по щелям и трещинам, а твердый остаток пульпы постепенно осаждается в них, пропитывая массу. При этом совершенно прекращается проникновение к месту пожара кислорода воздуха, необходимого для поддержания горения. [79]
			
 
			
Қабаттың лайлануы - 1) қабаттың өткізгіштігінің және кеуектілігінің төмендеуіне алып келетін қабат кеуектерінің суда ерімейтін шөгінділермен (ұсақ дисперсті сазды бөлшектермен, темір жапалақтарымен немесе бактериалды колониялармен және т.б.) толтырылуы. Забой аймағын тазалау үшін оны тұз қышқылмен өңдейді; 2) өңделген кеңістікте немесе тау қазбалараның тұтастығында пайда болатын жерасты өрттерін сөндірудің кеңінен қолданылатын тәсілі. Ол қыздырылған немесе жанып жатқан материалға пульпаны - судың сазбен және құммен қоспасын жібереді. Судың қатты массаға қатынасы - 1:1,1 немесе 1:1,5. Су қуыстар және жарықшақтарға өтеді, ал пульпаның қатты қалдығы массаға сіңе отырып, оларға біртіндеп шөгеді. Бұл кезде жану үшін ауадағы оттегінің өрт орнына өтуі толығымен тоқтатылады.
		
		

			
Закарстованные породы - породы, имеющие в своем составе каменную соль, гипс, известняк, подверженные растворению природными водами, характеризующиеся комплексом подземных пещер, полостей, ходов, естественных колодцев. [66]
			
 
			
Карстіленген жыныстар - құрамында табиғи суларда еруге бейімделген тас тұзы, гипс, әктас бар жыныстар, олар жер астындағы үңгiрлер, қуыстар, жолдар, табиғи құдықтар кешендерімен сипатталады.
		
		

			
Закопушка - простейшая, обычно ямообразная горная выработка, которая служит для вскрытия коренных пород, залегающих непосредственно под растительным слоем, почвой и рыхлыми наносами мощность до 0,5 м. [77]
			
 
			
Закопушка - қарапайым, әдетте шұңқыр тәрізді тау-кен қазбасы, ол өсімдік жамылғысының, топырақтың және қалыңдығы 0,5 м дейінгі борпылдақ үйінді астындағы түпнегізгі тау жыныстарын ашу үшін қажет .
		
		

			
Закрепление горных пород - искусственное улучшение свойств пород для повышения их прочности и устойчивости и понижения деформируемости и водопроницаемости путем замораживания, цементации, глинизации, силикатизации, горячей и холодной битумизации, электрохимических и других способов. [77]
			
 
			
Тау жыныстарын бекіту - тау жыныстарының беріктігі мен орнықтылығын және деформациялануы мен су өткізгіштігін төмендету үшін қатыру, саздау, силикаттау, ыстықтай және суықтай битумдау, электрохимиялық және басқа тәсілдер арқылы олардың қасиеттерін жасанды жолмен жақсарту.
		
		

			
Закрепление грунтов - искусственное преобразование свойств грунтов в условиях естественного залегания для повышения их прочности или связности, придания им водонепроницаемости. [66]
			
 
			
Топырақтарды бекіту - беріктігін немесе байламдылығын арттыру, су өткізбейтіндей етіп жасау үшін табиғи жағдайдағы топырақтардың қасиеттерін жасанды өзгерту.
		
		

			
Залегание несогласное - оценка, определяющая не только пространственные, но и исторические соотношения разновозрастных преимущественно слоистых горных пород. [77]
			
 
			
Үйлесіміз орналасу - түрлі кезеңдегі, негізінен қатпарлы тау жыныстарының кеңістікте ғана емесе, сондай-ақ тарихи қатынасын анықтайтын баға.
		
		

			
Залегание согласное (напластование согласное) - оценка напластования горных пород, при котором поверхности пластов обычно почти параллельны между собой и при этом соблюдается строгая стратиграфическая последовательность. Сами слои могут лежать как горизонтально, так и наклонно. [77]
			
 
			
Үйлесімді орналасу (келісімді қабаттану) - тау жыныстарының қабаттануын бағалау, бұл кезде қабат беттері әдетте өзара параллель орналасады және қатаң стратиграфиялық реттілік сақталады. Қабаттар көлденең, әрі көлбеу орналасуы мүмкін.
		
		

			
Залог - серия ударов молота по забиваемой в грунт свае, выполняемая для замера средней величины ее отказа. [66]
			
 
			
Кепіл - қада қағылуының орташа шамасын өлшеу үшін орындалатын, топыраққа қағылатын қадаға балғаның соққысы .
		
		

			
Заложение - расстояние на карте между двумя последовательными горизонталями по заданному направлению. [14]
			
 
			
Орналасу - картадағы берілген бағыт бойынша екі кезекті көлденең арасындағы қашықтық.
		
		

			
Заложение ската - заложение по направлению, нормальному к горизонталям. [14]
			
 
			
Еңістің орналасуы - көлденеңге қалыпты бағыт бойынша орналасу.
		
		

			
Замораживание грунтов - способ временного укрепления слабых водонасыщенных грунтов с образованием ледогрунтового массива заданных размеров и прочности путем циркуляции носителя по трубам, погружаемым в замораживаемый грунт. [66]
			
 
			
Топырақтарды қатыру - тоңданатын топыраққа батырылатын құбырлар бойынша суық тасушы затты айналдыру арқылы берілген мөлшерлер мен беріктікте мұз топырақ массивін қалыптастыру арқылы суға қаныққан әлсіз топырақтарды уақытша бекіту әдісі.
		
		

			
Замыкание горизонта - вторичное наведение визирной оси теодолита на начальный ориентирный пункт и отсчет по горизонтальному кругу в целях контроля неподвижности круга в течение полуприема угловых измерений. [21]
			
 
			
Көкжиектің тұйықталуы - теодолиттің көздеуші осін бастапқы бағдарланған пунктіге екінші рет бағыттау және бұрыштық өлшеулерді жартылай қабылдау кезінде шеңбер қимылсыздығын бақылау мақсатында көлденең шеңбер бойынша санау.
		
		

			
Западины (в геоморфологии) - мелкие замкнутые плоскодонные котловинки округлой формы, широко распространенные лесостепных, степных и полупустынных областях. Развиваются на рыхлых горных породах, особенно на гипсоносных и карбонатных. Происхождение западин обусловлено различными процессами (карст, термокарст), но чаще они возникают в результате суффозии, а также просадок, вызванных уменьшением объема пористости лёссов при смачивании. [77]
			
 
			
Ойпаттар (геоморфологияда) - орманды дала, дала және шөлейт аймақтарда кеңінен таралған, шеңбер түріндегі ұсақ, тұйықталған түбі жазық қазаншұңқырлар. Борпылдақ, әсіресе гипсті және карбонатты тау жыныстарында дамиды. Ойпаттардың түзілуі түрлі процесстерге (карст, темрокарст) байланысты, бірақ олар көбінесе суффозия, сондай-ақ жібіту кезінде лесстің кеуектілік көлемінің азаюынан болатын шөгу нәтижесінде түзіледі.
		
		

			
Засечка (геодезическая засечка) - определение координат точки по элементам, измеренным или построенным на ней или на исходных пунктах. [14]
			
 
			
Қиылыстыру (геодезиялық қиылыстыру ) - бастапқы пунктерде немесе онда өлшенген немесе салынған элементтер бойынша нүктелердің координаталарын анықтау.
		
		

			
Засечка проективная - способ определения положения точек местности по их изображениям на перспективном снимке, основанный на двойном (ангармоническом) отношении четырех точек, лежащих на одной прямой. [84]
			
 
			
Жобалық қиылыстыру - бір түзу бойында жатқан төрт нүктенің қосарлы (ангармониялық) қатынасына негізделген , перспективті суреттегі кескіні бойынша жергілікті жердегі нүктелердің орнын анықтау тәсілі.
		
		

			
Засечки аналитические угловые - определение положения пункта измерением направлений на него с данных пунктов (прямая засечка), или только с него на данные пункты (обратная засечка), или комбинацией прямых и обратных направлений (комбинированная засечка). [84]
			
 
			
Аналитикалық бұрыштық қиылыстыру - пункттің орналасуын берілген нүктеден оған бағыттарды (тура қиылыстыру) немесе одан берілген пункттерге (кері қиылыстыру) өлшеу немесе тура және кері бағыттарды біріктіру арқылы ( құрастырылған қиылыстыру) анықтау.
		
		

			
Засечки графические - способы определения положения на планшете точек местности по имеющимся на нем точкам, принимаемым за исходные. [84]
			
 
			
Графикалық қиылыстыру - планшетте жер бетіндегі нүктелердің орнын бастапқы нүкте ретінде қабылданатын нүктелер бойынша анықтау тәсілдері.
		
		

			
Засоление почв - накопление в почве солей, вредных для сельскохозяйственных растений. Засоленными считаются слои почвы с содержанием растворимых в воде минеральных солей более 0,25%. [79]
			
 
			
Топырақтың тұздануы - топырақта ауыл шаруашылық өсімдіктері үшін зиянды тұздардың жиналуы. Құрамында суда еритін минералдық тұздардың мөлшері 0,25% көп болатын топырақтар тұзданған болып саналады.
		
		

			
Застроенная территория - территория, на которой имеются существующие или строящиеся, а также предусмотрены намечаемые к строительству здания и сооружения, учитываемые при планово-высотном размещении транспортных коммуникаций и имеющие с ними общую систему поверхностного водоотвода и благоустройства. [57]
			
 
			
Құрылыс салынған аумақ - салынған немесе салынып жатқан, сондай-ақ құрылысының жоспарлануы қарастырылған, көлік коммуникацияларын жоспарлы-биіктік орналастыру кезінде есепке алынатын және олармен ортақ жерүстілік су бұру және көркейту жүйесі бар салынған немесе салынып жатқан, сондай-ақ салынуға көзделіп отырған ғимараттары және имараттары бар аумақ.
		
		

			
Затопление - образование свободной поверхности воды на территории в результате паводков, нагонов волн и повышения уровней водоемов и водотоков. [56]
			
 
			
Су басу - аумақтағы су тасқыны, су айдамасы және су қоймалары мен ағын су деңгейінің артуы нәтижесінде су бетінің еркін қалыптасуы.
		
		

			
Затухание колебаний - уменьшение амплитуды колебаний с течением времени, обусловленное потерей энергии колебательной системой. [81]
			
 
			
Тербелістің жоғалуы (өшуі) - тербеліс жүйесінің энергиясын жоғалтуына байланысты уақыт өте келе тербеліс амплитудасының азаюы.
		
		

			
Земной сфероид - фигура, которую приняла бы Земля, находясь в состоянии гидростатистического равновесия и под влиянием только сил взаимного тяготения ее частиц и центробежной силы ее вращения около неизменной оси. [14]
			
 
			
Жер сфероиды - Жердің гидростатикалық тепе-теңдік жағдайында және оның бөлшектерінің тек өзара тартылыс заңының және оның өзгермес ось маңайында айналуының ортадан тепкіш заңының әсерін қабылдайтын пішіні .
		
		

			
Зенит - точка пересечения отвесной линии или нормали к поверхности земного эллипсоида с небесной сферой. [14]
			
 
			
Зенит - жер эллипсоиді бетіне қатысты тіктеу сызығының немесе нормальдің аспан сферасымен қиылысу нүктесі.
		
		

			
Зенитное расстояние - угол между направлениями на зенит данной точки и на другую точку. [14]
			
 
			
Зениттік арақашықтық - берілген нүкте зенитіне және басқа нүктеге дейінгі бағыттар арасындағы бұрыш.
		
		

			
Зеркало грунтовых вод - поверхность грунтовой воды, отделяющая безнапорные гравитационные воды от капиллярной каймы зоны аэрации. [77]
			
 
			
Топырақ суларының айнасы - арынсыз гравитациялық суларды аэрация аймағының капиллярлы қ жиектерінен бөлетін топырақ суының беті.
		
		

			
Знаки геодезические - подземные устройства и наземные сооружения, обозначающие и закрепляющие положение геодезического пункта на местности. [66]
			
 
			
Геодезиялық белгілер - жергілікті жердегі геодезиялық пункттің орналасуын білдіретін және бекітетін жерасты құрылғылары және жерүсті имараттары.
		
		

			
Знаки нивелирные - знаки, закладываемые с целью отметить и закрепить на местности пункты геометрического нивелирования. [84]
			
 
			
Нивелирлік белгілер - алқапта геометриялық нивелирлеу пункттерін белгілеу және бекіту мақсатымен қойылатын белгілер.
		
		

			
Золи - коллоидные растворы, т.е. гетерогенные дисперсные системы с предельно высокой дисперсностью. В отличие от гелей у золей частицы дисперсной фазы (мицеллы) не связаны в пространственную структуру. Золи различаются по характеру дисперсной среды, например, существуют гидрозоли, аэрозоли, органозоли и др., в которых дисперсной средой является соответственно вода, воздух и органические жидкости. [79]
			
 
			
Зольдер - коллиодты ерітінділер, яғни дисперстілігі барынша жоғары гетерогенді дисперстік жүйелер. Гельдерден айырмашылығы, зольдерде дисперстік фаза бөлшектері (мицеллалар) кеңістік құрылымға байланыспаған. Зольдер дисперстік ортаның сипаты бойынша бөлінеді, мысалы дисперстік ортасы су, ауа және органикалық сұйықтықтар болатын гидрозольдар, аэрозольдар, органозольдар болады.
		
		

			
Золошлаки — продукты комплексного термического преобразования горных пород и сжигания твердого топлива. [22]
			
 
			
Күл-қождар - тау жыныстарының кешенді термиялық түрлену және қатты жанар-жағармайды жағу өнімдері.
		
		

			
Зона аэрации - самая верхняя зона земной коры между дневной поверхностью и зеркалом грунтовых вод. Значительная часть пустот зоны аэрации занята парами воды и воздухом. Воды в ней находятся в состоянии гигроскопической, пленочной и капиллярной влаги, и только временно в ней появляется гравитационная вода (верховодка). Водный режим зоны аэрации в значительной степени определяется гидрометеорологическими условиями земной поверхности. [77]
			
 
			
Аэрация аймағы - күндізгі бет және топырақ суларының айнасы арасындағы жер қыртысының ең жоғары аймағы. Аэрация аймағындағы қуыстардың басым бөлігі су буларымен және ауамен толтырылған. Ондағы сулар гигроскопиялық, үлдірлі және капиллярлық ылғал күйінде болады және онда гравитациялық су (қалқымасу) уақытша ғана пайда болады. Аэрация аймағының сулы режимі айтарлықтай дәрежеде жер бетінің гидрометеорологиялық жағдайларымен анықталады.
		
		

			
Зона вероятной чрезвычайной ситуации - территория или акватория, на которой существует или не исключена опасность возникновения чрезвычайной ситуации [50], [73]
			
 
			
Ықтимал төтенше жағдай аймағы - төтенше жағдайдың пайда болу қаупі бар және болуы мүмкін аумақ немесе су аймағы.
		
		

			
Зона выветривания - верхняя часть земной коры, в которой протекают процессы выветривания. [ 79]
			
 
			
Үгілу аймағы - жер қыртысының үгілу процестері өтетін жоғары бөлігі.
		
		

			
Зона годовых колебаний температуры - близкая к дневной поверхности часть земной коры, в которой температура горных пород в течение года изменяется в зависимости от колебаний температуры воздуха. [79]
			
 
			
Температураның жылдық тербелістерінің аймағы - жер қыртысының күндізгі бетке жақын бөлігі, онда тау жыныстарыны ң температурасы жыл ішінде ауа температурасының тербелістеріне байланысты өзгереді .
		
		

			
Зона инфильтрации - верхняя часть литосферы, где происходит просачивание атмосферных вод в горных породах. Ее мощность определяется положением уровня грунтовых вод и зависит от рельефа местности и климата. В аридных условиях горных районов достигает нескольких сотен метров и более. [77]
			
 
			
Инфильтрация аймағы -тау жыныстарында атмосфералық сулар сіңірілетін литосфераның жоғар ғ ы бөлігі. Оның қалыңдығы топырақ суларының деңгейімен анықталады және жергілікті жер бедерімен және климатына байланысты болады.
		
		

			
Зона насыщения - часть земной коры, в которой проницаемые горные породы насыщены водой, т.е. зона, расположенная ниже уровня грунтовых вод. [77]
			
 
			
Қанығу аймағы - жер қыртысының су өткізгіш тау жыныстарының сумен қаныққан бөлігі, яғни топырақ суларының деңгейінен төмен орналасқан аймақ.
		
		

			
Зона недостаточного увлажнения - зона земного шара, в пределах которой величина испарения в среднем за многолетний период превышает количество выпадающих за год атмосферных осадков. [77]
			
 
			
Жеткіліксіз ылғалдану аймағы - жер шарының көп жылдық кезең ішінде булану шамасы орта есеппен бір жыл ішінде түсетін жауын-шашын мөлшерінен асатын азонасы.
		
		

			
Зона неполного водонасыщения - грунты, расположенные выше уровня грунтовых вод. [18]
			
 
			
Сумен толықтай қанықпаған зона - топырақ суларының деңгейінен жоғары орналасқан топырақ.
		
		

			
Зона неустойчивого увлажнения - переходная зона, расположенная между зонами избыточного и недостаточного увлажнения, в пределах которой наблюдается относительное равенство средних годовых величин испарения и атмосферных осадков, но в одни годы осадки могут преобладать над испарением, а в другие - испарение над осадками. [77]
			
 
			
Тұрақсыз ылғандану аймағы - шектен тыс және жеткіліксіз ылғалдану аймақтары арасында орналасқан өтпелі зона , оның шегінде буланудың және атмосфералық жауын-шашынның орташа жылдық мөлшерінің теңдігі байқалады, бірақ бір жылдары жауын-шашын буланудан, ал келесі жылдары - булану жауын-шашыннан артып кетуі мүмкін.
		
		

			
Зона питания селевого бассейна (зарождения селевых потоков) - часть бассейна, в которой располагаются основные очаги питания твердой и жидкой составляющих селей, и происходит формирование селевого потока. [82]
			
 
			
Сел бассейнінің қоректену (сел ағынының пайда болу) аймағы - селдің қатты және сұйық құраушылары қоректенуінің негізгі ошақтары орналасқан және сел ағыны қалыптасатын бассейн бөлігі.
		
		

			
Зона подпора подземных вод - область над водоносным пластом, в которой происходит повышение свободной поверхности подземных вод в случае их подпора, например, водохранилищем, рекой и т.д. [61]
			
 
			
Жерасты суларын тежеу аймағы - жерасты суларының су қоймасымен, өзенмен және т.б. тежелген кезде олардың бос беті көтерілетін су қабаты үстіндегі аймақ.
		
		

			
Зона подтопления - территория, подвергающаяся подтоплению в результате строительства водохранилищ, других водных объектов и застройки или в результате воздействия любой другой хозяйственной деятельности. [61]
			
 
			
Су астында қалу аймағы - су қоймаларын, басқа су объектілерін салу және құрылыстың салынуы немесе кез-келген басқа шаруашылық қызметтің ықпалы нәтижесінде су астында қалу қаупі бар аумақ.
		
		

			
Зона постоянной годовой температуры земной коры - зона земной коры на небольшой глубине от дневной поверхности, в которой горные породы имеют постоянную температуру, близкую к среднегодовой температуре воздуха. [79]
			
 
			
Жер қыртысының тұрақты жылдық температура аймағы - жер бетіне жақын тереңдіктегі жер қыртысының аймағы, онда тау жыныстары тұрақты температурасы ауаның орташа жылдық температурасына жақын болады .
		
		

			
Зона промерзания - поверхностная зона земной коры, в которой гравитационные воды превращаются зимой в лед. [79]
			
 
			
Қату аймағы - қыста гравитациялық сулар мұзға айналатын жер қыртысының беткі аймағы.
		
		

			
Зона разгрузки селевого бассейна - часть бассейна, в которой происходит затухание движения селевых потоков и аккумуляция селевых отложений в форме конуса выноса. [82]
			
 
			
Сел бассейнінің босатылу аймағы - сел ағындары тоқтатылатын және сел шөгінділердің үйінді конусы түрінде жинақталатын бассейн бөлігі.
		
		

			
Зона сезонномерзлых пород - часть геологического разреза, в пределах которого гравитационные воды превращаются в лед в холодный период года. [77]
			
 
			
Маусымдық қататын жыныстар аймағы - геологиялық қиманың жылдық суық маусымында гравитациялық сулар мұзға айналатын бөлігі.
		
		

			
Зона транзита селевого бассейна - часть бассейна, в которой происходит движение уже сформировавшегося селевого потока и его пополнение твердым материалом за счет глубинной и боковой эрозии. [82]
			
 
			
Сел бассейнінің транзиттік аймағы - бассейннің қалыптасқан сел ағыны жүретін және ол тереңдік және бүйірлік эрозия есебінен қатты материалмен толығатын бассейннің бөлігі .
		
		

			
Зона чрезвычайной ситуации - территория или акватория, на которой в результате возникновения источника чрезвычайной ситуации или распространения его последствий из других районов возникла чрезвычайная ситуация. [50], [73]
			
 
			
Төтенше жағдай аймағы - төтенше жағдай көзінің пайда болуы немесе оның зардаптарының басқа аудандарға таралуы нәтижесінде төтенше жағдай туындайтын аумақ немесе су айдыны .
		
		

			
Зона чрезвычайной экологической ситуации - часть территории, где в результате хозяйственной или иной деятельности происходят устойчивые отрицательные изменения в окружающей природной среде, угрожающие здоровью населения, состоянию естественных экологических систем, генетических фондов растений и животных. [69]
			
 
			
Төтенше экологиялық жағдай аймағы - қоршаған табиғи ортада шаруашылық немесе өзге қызмет нәтижесінде тұрғындар денсаулығына, табиғи экологиялық жүйелердің жағдайына, өсімдіктер және жануарлардың генетикалық қорына қауіп төндіретін кері өзгерістер өтетін аумақтың бөлігі.
		
		

			
Зона экологического бедствия - часть территории, где в результате хозяйственной или иной деятельности произошли глубокие необратимые изменения окружающей природной среды, повлекшие за собой существенное ухудшение здоровья населения, нарушение природного равновесия, разрушение естественных экологических систем, деградацию флоры и фауны. [69]
			
 
			
Экологиялық апат аймағы - қоршаған табиғи ортада шаруашылық немесе өзге қызмет салдарынан халық денсаулығының айтарлықтай нашарлауына, табиғи теңдіктің бұзылуына, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуына, флора мен фаунаның жойылуын тудыратын қайтымсыз өзгерістер болатын бөлігі .
		
		

			
Зонд - устройство, воспринимающее сопротивление грунта в процессе забивки. [6]
			
 
			
Зонд - қағу процессінде топырақ кедергісін қабылдайтын құрылғы .
		
		

			
Зондирование - исследование прочности рыхлых пород по сопротивлению породы внедрению зонда, погружаемого в породу статической или динамической нагрузкой. [79]
			
 
			
Зондтау - статикалық немесе динамикалық жүктеме түсіру арқылы жынысқа батырылатын зондты енгізу кедергісі бойынша борпылдақ жыныстардың беріктігін зерттеу .
		
		

			
Зонирование - деление территории на зоны при градостроительном планировании развития территорий и поселений с определением видов градостроительного использования установленных зон и ограничений на их использование. [68]
			
 
			
Зоналарға бөлу - белгіленген аймақтардың қала құрылысы үшін пайдалануды және оларды пайдалануға қойылатын шектеулерді анықтау арқылы аумақтар мен қоныстарды дамытудың қала құрылысын жоспарлау кезінде зоналарға бөлу.
		
		

			
Зрительные трубы - трубы, служащие для визирования на наблюдаемые предметы. [84]
			
 
			
Көру дүрбілері - бақыланатын заттарға көздеу үшін қолданылатын дүбірлер.
		
		

			
Зыбун (трясина) - болото, покрытое слоем растительности (толщиной до 1-2 м), колеблющимся при движении по нему человека. Образуется при зарастании озер, рек, прудов плотно сплетающимися корнями и стеблями растений. [79]
			
 
			
Қалқыма ұйық ( оппа ) - өсімдік қабатымен (қалыңдығы 1-2 м-ге дейін) жабылған, онымен адам жүргенде қозғалатын батпақ. Көлдерде, өзендерде, тоғандарда өсімдіктің тамырлары мен сабақтары тұтасып өсуі кезінде пайда болады.
		
	

	

		

			
Иглофильтр - трубчатый колодец, состоящий из колонны труб, к нижнему концу которой присоединены фильтровое звено и наконечник, позволяющий погружать иглофильтр гидравлическим способом при помощи струи воды. [79]
			
 
			
Инесүзгі - төменгі түбіне сүзгілік буын және инесүзгіні су ағыншасының көмегімен гидравликалық тәсілмен батыруға мүмкіндік беретін ұштық біріктірілген құбыр колонналарынан тұратын құбырлық құдық.
			
 
		
		

			
Известняк - широко распространенная осадочная горная порода, состоящая главным образом из минерала кальцита в виде остатков известковых раковин (ракушечник) и скелетов различных организмов или мелких кристаллических зерен. [66]
			
 
			
Әктас - негізінен әктас бақалшағының (бақалшақтас) қалдығы түріндегі кальцит минералынан және әртүрлі организмдердің қаңқаларынан немесе ұсақ кристалдық дәндерден тұратын кең тараған шөгінді тау жынысы.
			
 
		
		

			
Издание карт - полиграфическое воспроизведение подготовленных к изданию оригиналов карт, полученных путем съемки местности или составления. [84]
			
 
			
Карта басып шығару - жергілікті жерлерді түсіру немесе құрастыру жолымен жасалынған, баспаға әзірленген карта түпнұсқаларын полиграфиялық шығару.
			
 
		
		

			
Измерение вертикальных углов - измерение угла состоит из визирований на наблюдаемую цель и отсчетов по вертикальному кругу теодолита при положениях круга слева (круг лево) и справа (круг право) от зрительной трубы. [84]
			
 
			
Тік бұрыштарды өлшеу - бұрышты өлшеу бақыланатын нысанды көздеуден және көру дүрбісінен солға дөңгелектеу (солға дөңгелек) және оңға дөңгелектеу (оңға дөңгелек) жағдайлары кезінде теодолиттің тік дөңгелегі бойынша есептеулерден тұрады.
			
 
		
		

			
Измерительное устройство - устройство, преобразующее сопротивление грунта в механический или электрический сигнал. [6]
			
 
			
Ө лшеуіш құрылғы - топырақтың кедергісін механикалық немесе электрлік белгіге айналдыратын құрылғы.
			
 
		
		

			
Измерительный контроль - контроль, выполняемый с применением средств измерений, в т.ч. лабораторного оборудования. [65]
			
 
			
Өлшеуіш бақылау - өлшеу құралдарын, соның ішінде зертхана жабдықтарын пайдалана отырып орындалатын бақылау.
			
 
		
		

			
Изобары - линии равного давления. [79]
			
 
			
Изобаралар - тең қысым сызықтары.
			
 
		
		

			
Изобаты - линии равных глубин. [84]
			
 
			
Изобаталар - тең тереңдіктер сызықтары.
			
 
		
		

			
Изолинии - линии, соединяющие на карте точки с равными значениями какой-либо величины. [84]
			
 
			
Изосызықтар - картада қандай да бір шамалардың тең мәндеріне ие нүктелерді қосатын сызықтар.
			
 
		
		

			
Изометы - линии на плане или карте, соединяющие точки с одинаковым количеством выпадающих атмосферных осадков. [79]
			
 
			
Изометтер - планда немесе картада атмосфералық жауын-шашынның түсу саны бірдей нүктелерді қосатын сызықтар.
			
 
		
		

			
Изотахи (изовелы) - линии, соединяющие точки, скорость движения жидкости в которых одинаковая. [79]
			
 
			
Изотахтар (изовелдер) - сұйықтықтың қозғалу жылдамдығы бірдей нүктелерді қосатын сызықтар.
			
 
		
		

			
Изотерма - 1) в физической химии - математическое выражение или графическое изображение, представляющее закономерность течения любого явления при неизменной температуре; 2) в физической географии - линии, соединяющие на картах различные точки земной поверхности с одинаковыми средними температурами воздуха (среднегодовые или среднемесячные). [79]
			
 
			
Изотерма - 1) физикалық химияда - кез келген құбылыс ағымының өзгермейтін температурадағы заңдылығын білдіретін математикалық кейіптеме немесе кескіндемелік бейне; 2) физикалық географияда - картада бірдей орташа (орташа жылдық немесе орташа айлық) ауа температурасы бар жер беті нүктелерін қосатын сызықтар.
			
 
		
		

			
Изотропные породы - однородные горные породы, характеризующиеся одинаковыми свойствами во всех направлениях (ориентировка образцов при испытаниях не сказывается на результатах). [79]
			
 
			
Изотроптық жыныстар - барлық бағыттарда бірдей қасиеттермен сипатталатын (сынау кезінде үлгілер бағдарларының нәтижеге әсері болмайды) біртекті тау жыныстары.
			
 
		
		

			
Изыскания инженерные - комплекс технических исследований района строительства, позволяющих обосновать его целесообразность и местоположение, собрать необходимые данные для проектирования новых или реконструкции существующих объектов. [66]
			
 
			
Инженерлік ізденістер - жаңа нысандарды жобалау немесе бар нысандарды қайта жаңарту үшін қажетті деректерді жинауға, құрылыстың мақсатқа лайықтығын негіздеуге мүмкіндік беретін құрылыс ауданын және орналасу жерін техникалық зерттеулер кешені.
			
 
		
		

			
Ил — водонасыщенный современный осадок преимущественно морских акваторий, содержащий органическое вещество в виде растительных остатков и гумуса.
			
 
			
Ұйық - өсімдік қалдықтары және қарашірінді түріндегі органикалық заттарды қамтитын, негізінен теңіз айдындарының сумен қанықтырылған қазіргі шөгіндісі.
			
 
		
		

			
Иловые воды - воды, которые заполняют пустоты между отдельными частицами илов. [79]
			
 
			
Ұйық сулары - жекеленген ұйық бөлшектері арасындағы кеңістікті толтыратын сулар.
			
 
		
		

			
Иловые растворы - первичная форма раствора, в которой вода захватывается из гидросферы и переходит в литосферу - в осадочные породы. Эти растворы отличаются по состоянию и свойствам от осадочных капельно-жидких вод. [79]
			
 
			
Ұйық ерітінділері - гидросферадан ілестірілген су литосферада шөгінді таужынысқа көшетін ерітіндінің бастапқы пішіні. Бұл ерітінділер күйі мен қасиеттері бойынша жауын-шашындық тамшы сұйықтық сулардан ерекшеленеді
			
 
		
		

			
Инженерная геология - отрасль геологии, изучающая динамику верхних горизонтов земной коры в связи с инженерной деятельностью человека. Инженерная геология изучает геологические условия строительства и эксплуатации инженерных сооружений и разрабатывает прогнозы взаимодействия инженерных сооружений с геологической обстановкой. [79]
			
 
			
Инженерлік геология - жер қыртысының жоғары қабаттарының адамның инженерлік қызметіне байланысты динамикасын зерттейтін геология саласы. Инженерлік геология инженерлік имараттарды салу мен пайдаланудың геологиялық жағдайларын зерттейді және инженерлік имараттардың геологиялық жағдаймен өзара әрекеттесу болжамдарын әзірлейді.
			
 
		
		

			
Инженерная деятельность человека - возведение всякого рода сооружений и сопутствующие работы. [79]
			
 
			
Адамның инженерлік қызметі - әртекті имараттарды тұрғызу және ілеспе жұмыстар.
			
 
		
		

			
Инженерная защита территорий, зданий и сооружений - комплекс инженерных сооружений и мероприятий, направленный на предотвращение отрицательного воздействия опасных геологических, экологических и др. процессов на территорию, здания и сооружения, а также защиту от их последствий. [56]
			
 
			
Аумақтардың, ғимараттар мен имараттардың инженерлік қорғанышы - қауіпті геологиялық, экологиялық және т.б. процестердің аумақ, ғимараттар және имараттарға тиетін зиянды әсерін болдырмауға, сондай-ақ олардың салдарынан қорғауға бағытталған инженерлік имараттар мен шаралардың жиынтығы.
			
 
		
		

			
Инженерная мелиорация грунтов - искусственное улучшение природного состояния грунтов. Инженерная мелиорация грунтов обычно связана с возведением тяжелых ответственных сооружений в неблагоприятных геологических условиях. Она, в основном, сводится к: 1) повышению механической прочности и водоустойчивости; 2) уменьшению водопроницаемости; 3) обезвоживанию. Методы, коренным образом изменяющие свойства горных пород на длительный срок: цементация, глинизация, битумизация и др. Методы, временно изменяющие свойства пород: замораживание и осушение. [79]
			
 
			
Топырақты инженерлік мелиорациялау - топырақтың табиғи жағдайын қолдан жақсарту. Топырақты инженерлік мелиорациялау әдетте ауыр әрі жауапты имараттарды қолайсыз геологиялық жағдайда тұрғызуға байланысты жасалады. Ол негізінен: 1) механикалық беріктік пен суға төзімділікті арттыруға; 2) суөткізгіштікті азайтуға; сусыздандыруға негізделеді. Тау жыныстарының қасиеттерін түбегейлі түрде ұзақ мерзімге өзгертетін әдістер: цементтеу, балшықтандыру, битумдау және т.б. Таужыныстардың қасиеттерін уақытша өзгертетін әдістер: мұздату және құрғату.
			
 
		
		

			
Инженерно-геокриологическая съемка - комплекс исследований территории (участков, трасс) в инженерно-геокриологическом отношении, выражающийся в изучении закономерностей формирования и распространения сезонно- и многолетнемерзлых грунтов, их состава, льдистости, температуры, свойств, криогенных процессов и образований, и прогнозе их изменения. В результате инженерно-геологической съемки составляются инженерно-геокриологические карты и разрезы. [72]
			
 
			
Инженерлік-геокриологиялық түсіру - маусымдық және көпжылдық тоңдаған топырақтың қалыптасу және таралу заңдылығын, олардың құрамын, мұздануын, температурасын, қасиеттерін, криогендік процестер мен түзілімдердің және олардың өзгеру болжамын зерттеуден тұратын, аумақты (учаскелерді, трассаларды) инженерлік-геокриологиялық жағынан зерттеу кешені. Инженерлік-геокриологиялық түсірудің нәтижесінде инженерлік-геокриологиялық карталар мен қималар құрастырылады.
			
 
		
		

			
Инженерно-геокриологические (геокриологические) условия - совокупность характеристик компонентов геологической среды исследуемой территории - рельефа, состава, состояния, криогенного строения грунтов, условий их залегания, температуры, физико-механических свойств, подземных вод, геологических и криогенных процессов и явлений, влияющих на проектирование, строительство и эксплуатацию зданий и сооружений. [72]
			
 
			
Инженерлік-геокриологиялық (геокриологиялық) жағдайлар - зерттелетін аумақтың геологиялық ортасы құрауыштарының - топырақ бедерінің, құрамының, күйінің, криогендік құрылысының, олардың жату жағдайларының, температурасының, физикалық-механикалық қасиеттерінің, жерасты сулардың, ғимараттар мен имараттарды жобалауға, салу мен пайдалануға әсер ететін геологиялық және криогендік процестер мен құбылыстар сипаттамаларының жиынтығы.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологическая информация - комплекс сведений о структуре, свойствах и движении литосферы, получаемых в процессе инженерно-геологических работ с целью оценки ее состояния и прогноза взаимодействия с другими средами (атмосферой, поверхностной гидросферой, биосферой), в т.ч. с искусственной средой. [80]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық ақпарат - литосфера күйінің және оның басқа орталармен (атмосферамен, үстіңгі гидросферамен, биосферамен), соның ішінде жасанды ортамен өзара әрекетін бағалау мақсатында инженерлік-геологиялық жұмыстар процесінде алынатын литосфераның құрылымы, қасиеттері мен қозғалысы туралы ақпараттар кешені.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологическая карта - основной документ, показывающий инженерно-геологические условия того или иного вида строительства или хозяйственной деятельности. Различают инженерно-геологические карты следующих типов: 1) аналитические, на которых показываются значения какого-либо показателя свойств пород для различных мест на картируемой площади (например, коэффициента фильтрации, показателя пластичности, коэффициента уплотнения, модуля сжатия и т.п.); 2) инженерно-геологических условий, составляемые без прямого указания вида строительства, для которого они предназначаются, и без суммирующей инженерно-геологической оценки различных частей картируемой территории; 3) синтетические (карты инженерно-геологического районирования), на которых дается оценка суммарного значения факторов, определяющих инженерно-геологические условия для какого-либо одного или нескольких видов строительства. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық карта - құрылыстың немесе шаруашылық қызметтің қандай да бір түрінің инженерлік-геологиялық жағдайын көрсететін негізгі құжат. Инженерлік-геологиялық карталардың мынадай типтері ажыратылады: 1) картаға түсірілетін ауданның әртүрлі жерлеріндегі таужыныстардың қандай да бір қасиеттерінің (мысалы, сүзу коэффицентінің, иілімділік көрсеткішінің, нығыздық коэффицентінің, сығылу модулінің және т.с.с) мәні көрсетілетін талдамалық карта; 2) инженерлік-геологиялық жағдайлар арналған құрылыс түрі тікелей көрсетілмей және картаға түсірілетін аумақтың әртүрлі бөліктерінің жиынтық инженерлік-геологиялық бағасы берілмей құрастырылатын инженерлік-геологиялық жағдайлар картасы; 3) бір немесе бірнеше құрылыс түрінің инженерлік-геологиялық жағдайларын айқындайтын факторлардың жиынтық мәнінің бағасы берілетін синтетикалық карта (инженерлік-геологиялық аудандау карталары).
			
 
		
		

			
Инженерно-геологическая рекогносцировка - начальный этап инженерно-геологических исследований территории главным образом путем ее наземного или аэровизуального осмотра. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық барлау - аумақты негізінен жер бетінде немесе аэрокөзмөлшерлік тексеру жолымен инженерлік-геологиялық тексерудің бастапқы сатысы.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологические свойства пород - свойства пород, определяющие их поведение под влиянием инженерной деятельности человека. [79]
			
 
			
Таужыныстардың инженерлік-геологиялық қасиеттері - жыныстардың адамның инженерлік қызметі әсер еткен кездегі қалпын айқындайтын қасиеттері.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологические условия - совокупность характеристик компонентов геологической среды исследуемой территории (рельефа, состава и состояния горных пород, условий их залегания и свойств, включая подземные воды, геологических и инженерно-геологических процессов и явлений), влияющих на условия проектирования и строительства, а также на эксплуатацию инженерных сооружений соответствующего назначения. [72]
			
 
			
Инженерлік-геокриологиялық жағдайлар - зерттелетін аумақтың геологиялық ортасы құрауыштарының (жер асты суларын, геологиялық және инженерлік-геологиялық процестер мен құбылыстарды қоса алғанда, тау жыныстары бедерінің, құрамы мен күйінің, олардың жату жағдайлары мен қасиеттерінің) тиісті тағайындалымдағы инженерлік имараттарды жобалау және салу, сондай-ақ пайдалану жағдайларына әсер ететін сипаттамаларының жиынтығы.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологические условия территории - особенности территории, определяющие степень ее благоприятности для инженерной деятельности человека. [79]
			
 
			
Аумақтың инженерлік-геологиялық жағдайы - аумақтың адамның инженерлік қызметіне қолайлылық дәрежесін айқындайтын ерекшелігі.
			
 
		
		

			
Инженерно - геологические явления - процессы, возникающие в природной обстановке под воздействием строительства и эксплуатации различных инженерных сооружений. К типичным инженерно-геологическим явлениям относятся: 1) при поверхностном строительстве (дорожное, аэродромное и др.) - деформация дорожного полотна во время замерзания и оттаивания (дорожные пучины, образование колеи); 2) при глубоком (более 2 м) промышленном, гражданском, гидротехническом, железнодорожном строительстве - сжатие пород (осадки, просадки), деформация откосов (осыпи, обвалы, оползни), изменение режима грунтовых вод, выщелачивание пород; 3) при глубинном строительстве (десятки-сотни метров от поверхности земли) - проходке туннелей, разработке полезных ископаемых - горное давление, стреляние, запучивание выработок, сдвижение дневной поверхности, изменение режима подземных вод с прорывом их в выработках, газовыделение и т.д. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық құбылыс - әркелкі инженерлік имараттарды салу және пайдалану әсерінен табиғи жағдайда туындайтын процестер. Типтік инженерлік-геологиялық құбылыстарға: 1) жер үсті (жол, әуежай және т.б.) құрылысы кезінде - үсу және еру кезіндегі жол төсемінің деформациясы (жолдың ісінуі, жолтабанның пайда болуы); 2) тереңдегі өндірістік, азаматтық, гидротехникалық, темір жол құрылысы кезінде - таужыныстардың сығылуы (шөгу, отыру), қиябеттің деформациясы (шөгу, опырылу, шөккін), топырақ сулары режимінің өзгеруі, таужыныстардың сілтіленуі; 3) өте тереңдегі (жер бетінен ондаған-жүздеген метрде) құрылыс - туннель қазып өту; пайдалы қазбаларды қазу кезінде - тау қысымы, қазбалардың атылуы, ісінуі, күндізгі бетінің жылжуы, жерасты суларының қазбаларға тесіп шыға отырып, режимінің өзгеруі, газ бөліну және т.с.с. жатады.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический вид пород - таксономическое подразделение в инженерно-геологической классификации. Инженерно-геологический вид пород обычно выделяют при составлении детальных инженерно-геологических карт и разрезов. [79]
			
 
			
Таужыныстардың инженерлік-геологиялық түрі - инженерлік-геологиялық жіктемедегі таксономикалық бөлімше. Таужыныстардың инженерлік-геологиялық түрі, әдетте, детальдық инженерлік-геологиялық карталар мен қималарды құрастыру кезінде бөліп көрсетіледі.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический массив пород (ИГМП) - часть геологической среды, взаимодействующей с сооружениями в процессе строительства и эксплуатации (природно-техногенная система) .. Основным компонентом ИГМП являются горные породы. Различают ИГМП разных уровней, наименьшим из которых является инженерно-геологический элемент, породы которого обладают разными геомеханическими свойствами и напряженным состоянием. ИГМП может охватывать часть одной стратиграфо-литологической формации, комплекса и т. п. или состоять из нескольких комплексов, пачек и т. п. [56]
			
 
			
Жыныстардың инженерлік-геологиялық массиві (ЖИГМ) - салу және пайдалану кезінде имараттармен өзара әрекеттесетін геологиялық ортаның бөлігі (табиғи-техногендік жүйе). ЖИГМ-нің негізгі құрамдас бөлігі тау жыныстары. ЖИГМ-нің түрлі деңгейлерін ажыратады, ең кішісі инженерлік-геологиялық элемент болып табылады, оның жыныстарының түрлі геомеханикалық қасиеттері және кернелген күйде болады. ЖИГМ стратиграфолитологиялық формацияның, кешеннің және т.с.с. бөлігін қамтуы мүмкін немесе бірнеше кешеннен, будалардан және т.с.с. тұрады.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический подрайон - часть района, отличающаяся по геологическому разрезу, геологическим условиям (в первом от поверхности горизонта), формам и масштабам проявления современных физико-геологических процессов.. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық кіші аудан - қазіргі физикалық-геологиялық процестер пайда болуының геологиялық қимасы, геологиялық жағдайлары (ең алдымен қабат бетінен), пішіндері мен масштабтары бойынша ерекшеленетін аудан бөлігі.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический процесс - изменение состояния компонентов геологической среды во времени и пространстве под воздействием техногенных факторов. [72]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық процесс - геологиялық орта құрауыштары күйінің техногендік факторлар әсерімен уақыт және кеңістік бойынша өзгеруі.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический район - крупная часть области с различными комплексами пород. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық аудан - атыраптың әркелкі таужыныс кешені бар ірі бөлігі.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический регион - наиболее крупное подразделение при инженерно-геологическом районировании территории. Охватывает территорию какой-либо тектонической структуры. Выделяется обычно на мелкомасштабных обзорных инженерно-геологических картах. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық өңір - аумақты инженерлік-геологиялық аудандау кезіндегі неғұрлым ірі бөлімше. Қандай да бір тектоникалық құрылым аумағын қамтиды. Әдетте шағын ауқымды инженерлік-геологиялық шолу карталарында бөліп көрсетіледі.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологический элемент (ИГЭ)  основная грунтовая единица при инженерно-геологической схематизации грунтового объекта. [10]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық элемент - топырақ нысанын инженерлік-геологиялық сұлбалау кезіндегі негізгі топырақ бірлігі.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологическое опробование горных пород - комплекс последовательных операций по определению состава, состояния и свойств пород. [82]
			
 
			
Тау жыныстарын инженерлік-геологиялық сынама - таужыныстың құрамын, күйі мен қасиеттерін айқындау жөніндегі тізбекті операциялар кешені.
			
 
		
		

			
Инженерно-геологическое районирование - разделение исследуемой территории на соподчиненные таксономические элементы, характеризуемые внутренней общностью и внешними различиями инженерно-геологических условий. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық аудандау - зерттелетін аумақтың қоса бағындырылған таксономикалық элементтерге бөлінуі, іштей ортақ және сырттай әркелкі инженерлік-геологиялық жағдайлармен сипатталады.
			
 
		
		

			
Инклинометр - устройство, используемое для изучения оползня, состоящее из системы гибко соединенных отрезков труб (обычно длиной по 1 м), последовательно закрепленных в вертикальной скважине, с опускаемым в них при измерениях приспособлением, которое последовательно фиксирует наклон каждого отрезка трубы, как правило, по двум взаимно перпендикулярным осям. Инклинометр позволяет по наклонам и расстояниям между точками измерений в скважине вычислять в каждом цикле наблюдений отклонения скважины от вертикали и изменение этого отклонения (смещения) между циклами измерений. [71] .
			
 
			
Инклинометр - өлшеу кезінде түсіріліп, әрбір құбыр кесіндісінің еңістенуін әдетте екі өзара тік осьпен тізбектеп тіркейтін тетігі бар тік ұңғымаға тізбектеп бекітілетін икемделе біріктірілген құбыр кесінділері жүйесінен тұратын, шөккінді зерттеуге пайдаланылатын құрылғы. Инклометр ұңғыманың әрбір бақылау циклында тіктен ауытқуын және осы ауытқудың (ауысудың) өлшеу циклдары арасындағы өзгеруін ұңғымадағы өлшеу нүктелерінің арасындағы еңістену мен қашықтық бойынша есептеуге мүмкіндік береді .
			
 
		
		

			
Интервал регистрации - временной интервал между эпохами. [86]
			
Тіркеу интервалы - дәуірлер арасындағы уақыт аралығы.
			
 
		
		

			
Интерференция волн - явление, возникающее при наложении двух или нескольких волн и состоящее в устойчивом во времени их взаимном усилении в одних точках пространства и ослаблении в других в зависимости от соотношения между фазами этих волн. [81]
			
 
			
Толқындардың интерференциясы - екі немесе бірнеше толқынды қабаттастыру кезінде туындайтын және уақыт бойынша олардың осы толқындар фазасы арасындағы арақатынасқа қарай кеңістіктің бір нүктесінде өзара тұрақты күшеюі мен басқа нүктесінде тұрақты әлсіреуінен тұратын құбылыс.
			
 
		
		

			
Инфильтрационная теория - теория происхождения подземных вод путем просачивания в почву и горные породы поверхностных вод. [79]
			
 
			
Инфильтрация теориясы - жер үсті суларының топыраққа және таужыныстарға өтуі жолымен жерасты суларының пайда болу теориясы.
			
 
		
		

			
Инфильтрационные воды - подземные воды, образовавшиеся путем просачивания атмосферных вод через поры горных пород. [79]
			
 
			
Инфильтрациялық сулар - атмосфералық сулардың таужыныстар саңылаулары арқылы өтуі жолымен пайда болған жерасты сулары.
			
 
		
		

			
Инфильтрация - просачивание сквозь капиллярные и субкапиллярные поры, трещины и др. пустоты в горных породах атмосферных осадков и вод, и движение этой гравитационной влаги в толще земной коры до уровня грунтовых вод. [66]
			
 
			
Инфильтрация - тау жыныстарындағы капиллярлы және субкапиллярлы саңылаулар, жарықтар және т.б. бос жерлер арқылы атмосфералық жауын-шашынның, судың өтуі және осы гравитациялық ылғалдың жер қабығында топырақ сулары деңгейіне дейін жылжуы.
			
 
		
		

			
Ионно-солевой комплекс горных пород - сумма водорастворимых и адсорбированных ионов, заключенных в породе в виде водных растворов и в твердой фазе. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының ионды-тұзды кешені - су ерітіндісі және қатты фаза түрінде таужыныстың ішіне қамтылған суда еритін және сорылатын иондар жиынтығы.
			
 
		
		

			
Испарение - переход вещества из жидкого или твердого состояния в газообразное (пар), происходящий при любой температуре в отличие от кипения, имеющего место для данной жидкости (при данном давлении) при вполне определенной температуре. [79]
			
 
			
Булану - осы сұйық үшін (осы қысымда) орын алатын толық айқындалған қайнау температурасынан ерекше кез келген температурада болатын, заттың сұйық немесе қатты күйден газ тәрізді күйге өтуі.
			
 
		
		

			
Испаряемость - максимально возможное испарение при данных метеорологических условиях с достаточно увлажненной подстилающей поверхности (при сколь угодно большой скорости подвода воды к испаряющей поверхности). [79]
			
 
			
Буланушылық - жеткілікті ылғалданған төсеніш бет (суды буланатын бетке мүмкіндігінше жылдам жетелеу кезінде) болғанда осы метеорологиялық жағдайлардағы максималды ықтимал буланушылық.
			
 
		
		

			
Использование территории - осуществление на ней определенных видов деятельности (функций). [82]
			
 
			
Аумақты пайдалану - онда белгілі бір қызмет (функция) түрлерін жүзеге асыру.
			
 
		
		

			
Исправленный результат измерений - результат измерения, получаемый после внесения поправок в неисправленный результат измерения. [45]
			
 
			
Өлшеудің түзетілген нәтижесі - өлшеудің түзетілмеген нәтижесіне түзету енгізген кейін алынған өлшеу нәтижесі.
			
 
		
		

			
Исправленный результат наблюдения - результат наблюдения, получаемый после внесения поправок в неисправленный результат наблюдения. [45]
			
 
			
Бақылаудың түзетілген нәтижесі - бақылаудың түзетілмеген нәтижесіне түзету енгізген кейін алынған бақылау нәтижесі.
			
 
		
		

			
Испытание горных пород компрессионное - лабораторное испытание горных пород на сжатие в специальных приборах, позволяющее выявить зависимость изменения их коэффициента пористости от величины действующей уплотняющей нагрузки. [77]
			
 
			
Таужыныстарды компрессиялық сынау - тау жыныстарының сығылуын тау жыныстарының кеуектілік коэффицентінің оған қолданылатын нығыздаушы жүктеменің шамасына қарай өзгеруге тәуелділігін анықтауға мүмкіндік беретін арнайы аспаптарда зертханалық сынау.
			
 
		
		

			
Испытание горных пород пенетрацией - определение плотности, прочности или консистенции горных пород путем измерения глубины погружения в породу стандартного конуса, нагруженного в течение некоторого времени некоторым грузом. [77]
			
 
			
Тау жыныстарын пенетрациямен сынау - белгілі бір уақытқа белгілі бір жүк тиелген стандарттық конустың таужынысқа бату тереңдігін өлшеу жолымен тау жыныстарының тығыздығын, беріктігін немесе консистенциясын айқындау.
			
 
		
		

			
Испытание горных пород пробной нагрузкой - полевые опыты для определения их сравнительной сжимаемости, деформационных показателей (модуль общей деформации) и оценки просадочности лёссовых пород. [77]
			
 
			
Тау жыныстарын сынама жүктемемен сынау - олардың салыстырмалы сығымдалуын, деформациялық көрсеткіштерін (жалпы деформация модулін) айқындауға және л ё сс жынысының отыруын бағалауға арналған даладағы тәжірибелер.
			
 
		
		

			
Испытание грунтов на размокание - испытание водостойкости грунтов. Образец в виде кубика определенных размеров опускают в воду на сетке, через отверстия в которой он и проваливается по мере размокания. Для характеристики размокаемости грунта определяют: 1) время размокания; 2) характер распада образца; 3) влажность размокшего образца. [79]
			
 
			
Топырақты жібуге сынау - топырақтың суға төзімділігін сынау. Торқалтаға салынған белгілі бір мөлшердегі кубик түріндегі үлгі суға түсіріліп, қалтадағы тесіктер арқылы жібу шамасына қарай жайылады. Топырақтың жібу сипаттамасы үшін: 1) жібу уақыты; 2) үлгінің ыдырау сипаты; жібіген үлгінің ылғалдылғы айқындалады.
			
 
		
		

			
Испытание породы на набухание - испытание поведения связной породы при поглощении ею воды. При этом определяется или увеличение объема породы (набухание) - при отсутствии искусственного ограничения этого увеличения или давление (давление набухания) - при искусственном ограничении до минимума увеличения объема. [79]
			
 
			
Таужыныстарды ісінуге сынау - байланысқан таужыныстың суға батырылған кездегі қалпын сынау. Осы орайда, мұндай ұлғаюды қолдан шектеу болмаған кездегі таужыныс көлемінің ұлғаюы немесе көлемнің ұлғаюы қолдан минимумге дейін шектелген кездегі қысымы (ісіну қысымы) айқындалады.
			
 
		
		

			
Испытание породы на растяжение - лабораторное определение деформаций образца породы под действием растягивающих усилий. [79]
			
 
			
Таужыныстың созылуын сынау - созатын күш қолданылған таужыныс үлгісінің деформациясын зертханалық айқындау.
			
 
		
		

			
Испытание породы на сдвиг крыльчаткой - полевое или лабораторное определение сопротивления породы сдвигу в забое буровой скважины или на монолите путем вращения крыльчатого инструмента, погружаемого в породу. [79]
			
 
			
Таужынысты қанатшамен ығыстырып сынау - таужыныстың ығысуға кедергісін бұрғылау ұңғымасының забойында немесе монолитте таужынысқа енгізілген қанатшалы құралды айналдыру жолымен далалық немесе зертханалық айқындау.
			
 
		
		

			
Испытание породы на сдвиговом приборе - лабораторное определение сопротивления породы сдвигу, а также деформаций сдвига путем опытного сдвига образцов породы по фиксированной плоскости при разных нормальных напряжениях. [79]
			
 
			
Таужынысты аспапта ығыстырып сынау - таужыныстың ығысуға кедергісін, сондай-ақ ығысу деформациясын таужыныс үлгілерін тіркелген жазықтық бойынша әртүрлі нормальдық кернеуде тәжірибелік ығыстыру жолымен зертханалық айқындау.
			
 
		
		

			
Испытание породы на трехосное сжатие - лабораторное определение сопротивления образца породы разрушению при разных соотношениях осевого и бокового давлений и при разных условиях дренажа поровой воды. [79]
			
 
			
Таужыныстарын үш осьтік сығумен сынау - осьтік және бүйірлік қысымдардың әртүрлі арақатынасында және саңылау суларының әртүрлі кәрізделуі кезінде тау жынысы үлгісінің бұзылуға кедергісін зертханалық айқындау.
			
 
		
		

			
Испытание породы на уплотнение - определение степени уплотнения рыхлой породы при стандартном способе механического уплотнения и различной влажности. [79]
			
 
			
Таужынысты нығыздап сынау - механикалық нығыздаудың стандартты тәсілі және әртүрлі ылғалдылық кезінде борпылдақ таужыныстың нығыздалу дәрежесін айқындау.
			
 
		
		

			
Испытание сваи нагрузкой - определение опытной нагрузкой несущей способности сваи, а также осадок сваи в зависимости от величины нагрузки. [79]
			
 
			
Қаданы жүктемемен сынау - тәжірибелік жүктемемен қаданың көтергіш қабілетін, сондай-ақ қаданың жүктеменің көлеміне қарай шөгуін айқындау.
			
 
		
		

			
Исследования инженерно-геологические - комплексное изучение и оценка геологических и гидрогеологических факторов (природных и вызванных деятельностью человека) с целью принятия соответствующих проектных решений и определения наиболее благоприятных мест размещения зданий и сооружений и условий производства строительных работ, а также мероприятий, обеспечивающих надежность зданий и сооружений от возможных геологических процессов. [66]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық зерттеу - тиісті жобалау шешімдерін қабылдау және ғимараттар мен имараттарды орналастырудың неғұрлым қолайлы орындарын және құрылыс жұмысын жүргізу жағдайларын, сондай-ақ ғимараттар мен имараттардың ықтимал геологиялық процестерге сенімділігін қамтамасыз ететін іс-шараларды анықтау мақсатында геологиялық және гидрогеологиялық (табиғи және адам қызметінен туындаған) факторларды кешенді зерттеу және бағалау.
			
 
		
	

	

		

			
Источник гипертермический - источник, температура воды которого выше среднегодовой температуры данной местности. [79]
			
 
			
Гипертермиялық көз - суының температурасы сол жергілікті жердің орташа жылдық температурасынан жоғары болатын көз.
		
		

			
Источник гипотермический - источник, температура воды которого ниже среднегодовой температуры данной местности. [79]
			
 
			
Гипотермиялық көз - суының температурасы сол жергілікті жердің орташа жылдық температурасынан төмен болатын көз.
		
		

			
Источник изотермический - источник, температура воды которого равна среднегодовой температуре данной местности. [79]
			
 
			
Изотермиялық көз - суының температурасы сол жергілікті жердің орташа жылдық температурасына тең болатын көз.
		
		

			
Источник чрезвычайной ситуации - опасное природное явление, авария или опасное техногенное происшествие, широко распространенная инфекционная болезнь людей, сельскохозяйственных животных и растений, а также применение современных средств поражения, в результате чего произошла или может возникнуть чрезвычайная ситуация.. [50], [73]
			
 
			
Төтенше жағдай көзі - нәтижесінде төтенше жағдай пайда болған немесе пайда болуы мүмкін қауіпті табиғи құбылыс, апат немесе техногендік оқиға, адамдардың, ауыл шаруашылығы малдарының, өсімдіктерінің кең тараған инфекциялық аурулары, сондай-ақ қазіргі заманғы зақымдау құралдары.
		
		

			
Исходная сторона геодезической сети - сторона геодезической сети с заданным направлением и длиной, относительно которой определяются эти характеристики других сторон. [14]
			
 
			
Геодезиялық желінің бастапқы торабы - геодезиялық желінің берілген бағыты және ұзындығы бар торабы, басқа тараптардың осындай сипаттары оған қатысты айқындалады.
		
		

			
Исходные геодезические даты - три величины, характеризующие ориентировку референц-эллипсоида в теле Земли и определяющие взаимную ориентировку основных плоскостей и осей астрономической и геодезической систем координат. [14]
			
 
			
Бастапқы геодезиялық даталар - референц-эллипсоидтың Жер денесіндегі бағдарын сипаттайтын және астрономиялық және геодезиялық координаталар жүйесінің негізгі жазықтықтары мен осьтерінің өзара бағдарын айқындайтын үш шама.
		
		

			
Исходный геодезический пункт - геодезический пункт, относительно которого определяются соответствующие характеристики положения других геодезических пунктов. [14]
			
 
			
Бастапқы геодезиялық пункт - басқа геодезиялық пункттердің орналасу сипаттамалары өзіне қатысты айқындалатын геодезиялық пункт.
		
		

			
Кавернозность горных пород - наличие в горных породах мелких пустот (каверн). Кавернозность горных пород может быть первичная и вторичная. Изучение кавернозности горных пород имеет большое значение в гидрогеологии и инженерной геологии, так как от кавернозности зависят водопроницаемость и прочность пород. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының қуыстылығы - тау жыныстарында ұсақ қуыстардың (каверндер) бар болуы. Тау жыныстарында бастапқы және кейінгі қуыстылық болуы мүмкін. Тау жыныстарының қуыстылығын зерттеудің гидрогеология мен инженерлік геологияда үлкен мәні бар, өйткені таужыныстың суөткізгіштігі мен беріктігі қуыстылыққа байланысты.
		
		

			
Кавернозность горных пород - наличие в горных породах пустот (каверн) неправильной формы. [77]
			
 
			
Тау жыныстарының қуыстылығы - тау жыныстарында теріс пішінді қуыстардың (каверндердің) бар болуы.
		
		

			
Каверны - пустоты в горной породе неправильной или округлой формы размером > 1 мм, т.е. крупнее пор и мельче пещер. [77]
			
 
			
Каверндер - тау жынысындағы теріс немесе дөңгелек пішінді, мөлшері > 1 мм, яғни саңылаудан үлкен, үңгірден кішкентай қуыстар.
		
		

			
Кадастр подземных вод - систематизированный и постоянно пополняющийся свод всех данных о подземных водах, составляемый с целью учета и рационального их использования для нужд народного хозяйства. [79]
			
 
			
Жерасты суларының кадастры - жерасты суларын есепке алу және оларды халық шаруашылығы қажеттігі үшін ұтымды пайдалану мақсатында жерасты сулары туралы деректердің жүйелендірілген және үнемі толықтырылып тұратын жиынтығы.
		
		

			
Калька высот - документ на кальке, предназначенный для хранения полученной в процессе топографической съемки информации о рельефе. [14]
			
 
			
Биіктік калькасы - топографиялық түсіру кезінде алынған бедер туралы ақпаратты сақтауға арналған калькадағы құжат.
		
		

			
Калька контуров - документ на кальке, предназначенный для хранения полученной в процессе топографической съемки информации о ситуации. [14]
			
 
			
Контурлар калькасы - топографиялық түсіру кезінде алынған жағдай туралы ақпаратты сақтауға арналған калькадағы құжат.
		
		

			
Кальцит - известковый шпат, минерал класса карбонатов СаСО 3  , строительный и поделочный материал. [66]
			
 
			
Кальцит - әкті шпат, СаСО 3  карбонаттар сыныбының минералы, құрылыс және өңдеу материалы.
		
		

			
Каменные природные строительные материалы - материалы, получаемые в результате обработки горных пород и применяемые для каменной кладки, облицовки, устройства кровель, дорожных покрытий и т.п. [66]
			
 
			
Тасты табиғи құрылыс материалы - тау жыныстарын өңдеу нәтижесінде алынатын және тас қалауға, қаптамаға, шатырды, жол жамылғысын орнатуға қолданылатын материалдар.
		
		

			
Камеральное трассирование - трассирование вариантов положения оси линейного сооружения, представленных в графической, цифровой или иных формах, выполняемое по картам, планам, аэро- и космоснимкам и другим картографическим материалам. [71]
			
 
			
Камерада трассалау - карталарда, пландарда, аэро және ғарыштықсуреттерде және басқа да картографиялық материалдарда орындалатын, кескіндемелік, цифрлық немесе басқа да түрде берілетін, сызықтық имарат осінің орналасу нұсқаларын трассалау.
		
		

			
Канава - поверхностная горная выработка трапециевидного, реже прямоугольного сечения, имеющая при значительной длине небольшую глубину и ширину. [77]
			
 
			
Арық - ұзындығы едәуір, тереңдігі мен ені шағын болатын, негізінен трапеция, кейде тікбұрыш түріндегі беткі тау қазбасы.
		
		

			
Канал - часть приемно-информационного тракта приемника, содержащая электронные устройства слежения за сигналами одного спутника. [86]
			
Арна - бір спутниктің сигналдарына бақылау жасайтын электрондық құрылғысы бар қабылдағыштың қабылдау-ақпараттық жолының бір бөлігі.
		
		

			
Канал связи - устройство, служащее для передачи сигнала от зонда к регистрирующим приборам. ГОСТ 20069-81
			
 
			
Байланыс арнасы - белгіні зондтан тіркеу аспабына беруге арналған құрылғы.
		
		

			
Капилляриметр - прибор для определения отрицательного капиллярного давления и высоты капиллярного поднятия воды в горных породах. [79]
			
 
			
Капилляриметр - таужыныстар-дағы теріс капиллярлық қысымды және судың капиллярлық көтерілу биіктігін айқындауға арналған аспап.
		
	

	

		

			
Капиллярная влагоемкость - количество воды, удерживаемое капиллярными пустотами при полном заполнении их водой в пределах зоны капиллярного поднятия. Выражается отношением веса воды к весу сухой породы (в %). [79]
			
 
			
Капиллярлық ылғалсыйымдылық - капиллярлық қуыстарды капиллярлық көтерілу аймағы шегінде сумен лық толтыру кезінде оларда ұсталынатын су мөлшері. Ол су салмағының құрғақ таужынысқа қатынасынан көрінеді ( % есебімен ).
		
		

			
Капиллярная кайма - зона, разделяющая зону аэрации и зону насыщения, связанная гидравлически с последней. В капиллярной кайме поры, трещины и другие пустоты капиллярных размеров насыщены водой, удерживаемой в подвешенном состоянии капиллярными силами. [79]
			
 
			
Капиллярлық жиек - аэрация белдемі мен қанығу белдемін бөлетін, соңғысымен гидравликалық байланыстағы белдем. Капиллярлық жиектегі капиллярлық мөлшердегі саңылаулар, жарықшақтар мен басқа да қуыстар капиллярлық күштермен қалқыма күйде ұсталынатын сумен қанықтырылған.
		
		

			
Капиллярное давление - давление, соответствующее высоте капиллярного поднятия воды. [79]
			
 
			
Капиллярлық қысым - судың капиллярлық көтерілу биіктігіне сай келетін қысым.
		
		

			
Капиллярное поднятие - поднятие воды в капиллярных пустотах над свободным уровнем гравитационной воды под воздействием поверхностного натяжения на поверхности раздела воды с атмосферой. [79]
			
 
			
Капиллярлық көтерілу - судың атмосферамен бөліну бетіндегі беткі тартылу әсерімен гравитациялық судың еркін деңгейі үстіндегі капиллярлық қуыстардағы судың көтерілуі.
		
		

			
Капиллярно-подвешенная влага - сплошное скопление свободной влаги в мелкопористых слоях почвы, подстилаемых слоями крупнопористыми. Удерживается капиллярными силами. Передает гидростатическое давление в пределах занимаемого ею пространства. Зона распространения капиллярно-подвешенной влаги образует капиллярную зону (кайму). [79]
			
 
			
Капиллярлық-қалқыма ылғал - топырақтың ірі кеуекті қабатымен төселетін ұсақ кеуекті қабаттарында еркін ылғалдың жаппай жинақталуы. Ол гидростатикалық қысымды өзі алып жатқан кеңістік шегінде алып береді. Капиллярлық-қалқыма ылғалдың таралу белдемі капиллярлық белдемді (жиекті) түзеді.
		
		

			
Капиллярность - физическое явление поднятия и удержания воды в тонких капиллярных трубках, порах, трещинах горных пород и почв под воздействием сил поверхностного натяжения, развивающихся на границе твердой и жидкой фазы. [77]
			
 
			
Капиллярлылық - қатты және сұйық фазалар шегінде дамитын беткі тартылу күші әсерімен таужыныстардағы және топырақтағы жұқа капиллярлық құбыршалардағы, саңылаулардағы, жарықшақтардағы судың көтерілуі мен ұсталуының физикалық құбылысы.
		
		

			
Капиллярные воды - воды, занимающие участки пор грунта, ограниченные поверхностью, состоящей из менисков. [79]
			
 
			
Капиллярлық сулар - топырақтың менискіден тұратын бетпен шектелген кеуек учаскелерін алып жатқан сулар.
		
		

			
Капиллярные поры - мелкие поры, небольшие трещины, каналы, полости и другие пустоты, в которых вода и другие жидкости (нефть) могут перемещаться под действием капиллярных сил. Размер пор округлой формы в горных породах условно принимается равным 0,0002 - 1,0 мм , а размер трещин 0,0001 - 0,25 мм . [79]
			
 
			
Капиллярлық саңылаулар - ұсақ саңылаулар, шағын жарықшақтар, арналар, жазықтар мен басқа да қуыстар, оларда су және басқа да сұйықтар (мұнай) капиллярлық күштердің әсерімен жылжиды. Таужыныстардағы дөңгелек пішінді саңылаудың мөлшері 0,0002 - 0,1 мм-ге, ал жарықшақтар мөлшері 0,0001 - 0,25 мм-ге тең деп шартты түрде қабылданған.
		
		

			
Каптажные сооружения - сооружения для захвата подземных вод (колодцы, вертикальные и горизонтальные скважины, галереи). Простейшим видом каптажа являются колодец и скважина. Оформление естественного выхода воды называется каптажем источника . [79]
			
 
			
Шегендеу құрылыстары - жерасты суларын алуға арналған құрылыстар (құдықтар, тік және көлденең ұңғымалар, галереялар). Құдық пен ұңғыма - шегендеудің қарапайым түрі болып табылады. Судың табиғи шығуын ресімдеу бұлақты шегендеу деп аталады..
		
		

			
Карбонизация - процесс быстрого перехода органического вещества, преимущественно целлюлозы и лигнина, непосредственно в углерод. [79]
			
 
			
Карбондеу - органикалық заттың, негізінен целлюлоза мен лигниннің негізінен көмір қышқылына жылдам өту процесі.
		
		

			
Карбонизация бетона - процесс взаимодействия цементного камня с углекислым газом, приводящий к снижению щелочности жидкой фазы бетона. [76]
			
 
			
Бетонды карбондеу - цементті тастың көмірқышқыл газбен өзара әрекеттесу процесі, ол бетонның сұйық фазасының шаймалануын төмендетуге алып келеді.
		
		

			
Каротаж - геофизические исследования, проводящиеся в скважинах с целью: 1) расчленения и корреляции разрезов; 2) определения глубины залегания, мощности и строения пластов и решения других геологических задач. [77]
			
 
			
Каротаж - мынадай: 1) қималарды жіктеу және корреляциялау; 2) қаттардың жатыс тереңдігін, қалыңдығы мен құрылысын айқындау және басқа да геологиялық міндеттерді шешу мақсаттарда ұңғымаларда жүргізілетін геофизикалық зерттеу.
		
		

			
Каротаж акустический - метод геофизических исследований скважин, основанный на разных скоростях распространения упругих волн в горных породах. [77]
			
 
			
Акустикалық каротаж -ұңғымаларды геофизикалық зерттеу әдісі, серпімді толқындарды таужыныстарға әртүрлі жылдамдықпен таратуға негізделеді.
		
		

			
Каротаж электрический - основной метод геофизических исследований в скважинах, заключающийся в изучении естественного электрического поля, самопроизвольно возникающего в разрезе буровой скважины или искусственно созданного. [81]
			
 
			
Электрлік каротаж - ұңғымаларда геофизикалық зерттеудің негізгі әдісі, бұрғылау ұңғысының қимасында немесе қолдан жасалған қимада өздігінен туындайтын табиғи электр өрісін зерттеуге негізделеді.
		
		

			
Карры (шратты) - разнообразные неровности, обнаженные на поверхности карстующихся пород, образованные стекающими по ним (и поглощаемые трещинами) дождевыми и талыми снеговыми водами. [79]
			
 
			
Каррлар (шраттар) - карстелетін таужыныстардың бетінде ағып жиналатын (және жарықшақтар сіңіріп алатын) жаңбыр және еріген қар суларынан түзілетін жалаңаштанған әртүрлі ойлы-қырлар.
		
		

			
Карст - совокупность явлений, связанных с деятельностью вод (поверхностных и подземных) и выраженных в растворении горных пород и образовании в них пустот разного размера и формы, а также в создании особого характера циркуляции и режима подземных вод и характерного рельефа местности и режима гидрографической сети. [56]
			
 
			
Карст - судың (жер үсті және жер асты суы) әрекеттілігіне байланысты құбылыстардың жиынтығы; таужыныстардың еруі және оларда өлшемдері мен пішіндері әртүрлі қуыстардың жаралуынан, сондай-ақ жерасты сулары айналымының ерекше сипаты мен режимінің және жергілікті жерге тән бедердің және гидрографиялық желі режимінің жасалуынан білінеді.
		
		

			
Карстовая денудация - слой карстующихся пород, выносимый за год с площади карстующегося массива. Выражается в микронах. [79]
			
 
			
Карст денудациясы - карстелетін сілем ауданынан бір жыл ішінде шығарылатын карстелетін таужыныстың қабаты. Микрондармен өлшенеді.
		
		

			
Карстовые (трещинно-карстовые) воды - подземные воды, заключенные в разнообразных карстовых полостях, образовавшихся при непременном участии процессов растворения. [79]
			
 
			
Карст (жарықшақ-карст) сулары - әртүрлі карст жазықтарында қамтылған, еру процестеріне үздіксіз қатысудан пайда болған жерасты сулары.
		
		

			
Карстовые источники - выходы карстовых вод на земную поверхность. [79]
			
 
			
Карст көздері - карст суларының жер бетіне шығуы.
		
		

			
Карстовые котловины - замкнутые карстовые понижения, часто сложной формы, с поперечником более 100 - 200 м и глубиной более 5 - 10 м. [79]
			
 
			
Карст қазаншұңқырлары -кесе-көлденең ені 100 - 200 метрден асатын және тереңдігі 5 - 10 метрден асатын, көбіне күрделі пішіндегі тұйық карст төмендігі.
		
		

			
Карстовые пустоты - пустоты в известняках, доломитах, мергелях, реже в мелу, а также в гипсе, каменной соли и других горных породах, образовавшиеся в результате суффозии. [79]
			
 
			
Карст қуыстары - әктастарда, доломиттерде, мергелдерде, кейде борда, сондай-ақ гипсте, тас тұзы мен басқа да тау жыныстарында суффозия нәтижесінде түзілетін қуыстар.
		
		

			
Карстовые формы - формы, которые по морфологическим признакам делятся на поверхностные, подземные и погребенные. Поверхностные формы большей частью представлены воронками различной величины и формы, образующими иногда карстовые овраги. [79]
			
 
			
Карст пішіндері - морфологиялық белгілері бойынша жер үсті, жерасты және көмілген болып бөлінетін пішіндер. Жер үстіндегі пішіндер көбіне көлемі мен пішіні әркелкі, кейде карст жырасын түзетін шұқырлардан көрінеді.
		
		

			
Карстовый колодец - карстовый канал (полость) с вертикальными стенками, глубина которого значительно больше его поперечного сечения. [79]
			
 
			
Карст құдығы - тереңдігі оның кесе көлденең қимасынан едәуір үлкен болатын тік қабырғасы бар карст арнасы (жазығы).
		
	

	

		

			
Карта геологическая - графическое изображение на топографической карте в определенном масштабе геологического строения какого-либо участка земной коры. [77] Карта геоморфологическая - изображение на топографической карте в определенном масштабе строения рельефа, которое складывается из его внешнего облика - морфографии, генезиса и возраста; в некоторых случаях на геоморфологическую карту наносят и породы; особенно четвертичные, слагающие террасы, шлейфы, равнины и пр. [77] Карта инженерно-геологических условий - отображение на топографическом плане (карте) в цифровой, графической и иных формах компонентов геологической среды, оказывающих влияние на здания и сооружения. [66], [53] Карта инженерно-геологического районирования - отображение на топографическом плане (карте) инженерно-геологических условий выделенных таксономических единиц (районов, подрайонов, участков и т.п.) с принятой (заданной) степенью однородности этих условий. [66], [53] Карта литологическая - показывает области распространения различных типов осадочных пород определенного геологического возраста на географической основе. Условными знаками обозначаются вещественный состав пород, включения, характерные текстурные и др. особенности. [77] Карта обнажений - топографическая карта, на которой нанесены все изученные естественные и искусственные обнажения. [77] Карта опасности природных и техноприродных процессов (карта опасности) - отображение на специальной карте в цифровой, графической и иных формах характеристик опасности (интенсивности, повторяемости, вероятности и др.) природных или техноприродных процессов. [53] Карта риска от природных и техноприродных процессов (карта риска) - отображение на специальной карте в цифровой, графической и иных формах вероятных потерь (социальных, материальных и др.) от воздействий природных и техноприродных процессов. [53] Картографическая (географическая) сетка - сетка, образуемая на карте изображениями линий меридианов и параллелей, проводимых с частотой, устанавливаемой в зависимости от масштаба и назначения карты. [84] Картографо-геодезический фонд - совокупность материалов и данных, созданных в результате осуществления геодезической и картографической деятельности и подлежащих длительному хранению в целях их дальнейшего использования. [68] Карты - уменьшенные, измеримые и обобщенные изображения на плоскости поверхности Земли или небесных тел, построенные по определенным математическим законам и наглядно показывающие при помощи условных знаков размещение и связи различных предметов и явлений, а также их качественные и количественные характеристики. [84]
			
Геологиялық карта - қандай да бір жер қыртысы учаскесінің геологиялық құрылысының топографиялық картадағы белгілі бір масштабтаңы кескіндемелік бейнесі. Геоморфологиялық карта - бедер құрылысының топографиялық картадағы белгілі бір масштабтағы бейнесі; ол бедердің сыртқы пішінінен - морфографиясынан, генезисінен және жасынан тұрады; кейбір жағдайларда геоморфологиялық картада таужыныстарды, сондай-ақ террассаларды, жолақтарды, жазықтарды және т.б. құрайтын төрттік түзілімдерді де көрсетіледі. Инженерлік-геологиялық жағдайлар картасы - ғимараттар мен имараттарға әсерін тигізетін геологиялық орта құрауыштарын (цифрлық, кескіндемелік және басқа да түрде) топографиялық жоспарда (картада) көрсету. Инженерлік-геологиялық бөлу картасы - бөлінген таксономикалық бірліктердің (аудандардың, аудан бөліктерінің, телімдердің және т.с.с..) инженерлік-геологиялық шарттарын осы шарттардың біркелкілігінің қабылданған (берілген) дәрежесіне сәйкес топографиялық жоспарда (картада) көрсету. Литологиялық карта - белгілі бір геологиялық жастағы әртүрлі шөгінді таужыныс типтерінің таралу атыраптарын географиялық негізде көрсетеді. Таужыныстардың заттық құрамы, қосылуы, өзіне тән текстуралық және басқа да ерекшеліктері шартты белгілермен белгіленеді. Ашылымдар картасы - өзіне барлық зерттелген табиғи және жасанды ашылымдар енгізілген топографиялық карта. Табиғи және технотабиғи процестердің қауіптілігінің картасы (қауіптілік картасы) - табиғи немесе технотабиғи процестердің қауіптілігінің (үдемелілігінің, қайталануының, ықтималдығының және т.б.) сипаттамаларын арнайы картада (цифрлік, кескіндемелік және басқа да түрде) бейнелеу. Табиғи және технотабиғи процестерден болуы ықтимал қауіп-қатер картасы (ықтимал қауіп-қатер картасы) - табиғи немесе технотабиғи процестердің әсерінен болуы ықтимал қауіп-қатерді (әлеуметтік, материалдық) арнайы картада (цифрлік, кескіндемелік және басқа да түрде) бейнелеу. Картографиялық (географиялық) тор - картаның масштабы мен тағайындалуына қарай белгіленетін жиілікпен жүргізілетін меридиандар мен параллелдер сызықтарын кескіндеуден құралатын картадағы тор. Картографиялық-геодезиялық қор - геодезиялық және картографиялық қызметті жүзеге асыру нәтижесінде жасалған және одан әрі пайдалану мақсатында ұзақ мерзімді сақталуға жатқызылған материалдар мен деректердің жиынтығы. Карталар - Жер бетінің немесе аспан денелерінің кішірейтілген, өлшенген және топтастырылған, белгілі бір математикалық заңдар бойынша жасалған және әртүрлі заттар мен құбылыстардың орналасуы мен байланысын, сондай-ақ олардың сапалық және сандық сипаттарын шартты белгілердің көмегімен ерекшелеп көрсететін жазықтағы бейнесі.
		
	

	

		

			
Карты гидроиндикационные - карты глубины залегания и степени минерализации грунтовых вод, составленные методом гидроиндикации, т.е. на основе картирования распределения прямых и косвенных гидроиндикаторов, индикационное значение которых заранее установлено. На гидроиндикационной карте цветом объединяются все виды гидроиндикаторов, индицирующих одну и ту же степень засоления грунтовых вод; штриховкой - все виды гидроиндикаторов, индицирующих определенные интервалы глубины залегания грунтовых вод; особенно часто внемасштабными значками выделяются: области формирования и разгрузки местных вод линзового характера; участки, пригодные для расширения колодезной сети, сооружения водохранилищ; участки, которые могут легко подвергнуться заболачиванию или вторичному засолению, и т.п. [79]
			
 
			
Гидроиндикациялық карталар - топырақ суларының жату тереңдігінің және минералдану дәрежесінің картасы, гидроиндикация әдісімен, яғни индикациялық мәні алдын ала белгіленген тікелей және жанама гидроиндикаторлар бөлінісін картаға түсіру негізінде жасалады. Гидроиндикациялық картада топырақ суының теңдей тұздану дәрежесін көрсететін гидроиндикаторлардың барлық түрлері - бір бояумен, топырақ суларының жату тереңдігі интервалын көрсететін гидроиндикаторлардың барлық түрлері штрихтаумен біріктіріледі; мыналар, әсіресе: линзалы сипаттағы жергілікті сулардың құралу және босатылу атыраптары, құдық желісін, су қоймалары құрылыстарын кеңінен таратуға жарамды учаскелер, батпақтануға және қайта тұздануға жеңіл ұшырай алатын учаскелер және т.с.с. көбіне масштабтан тыс белгілермен белгіленеді.
		
		

			
Карты гравиметрические - специальные карты, предназначенные для решения геодезических и геофизических задач. [84]
			
 
			
Гравиметрлік карталар - геодезиялық және геофизикалық міндеттерді шешуге арналған арнаулы карталар.
		
		

			
Карты дорожные - один из видов тематических карт, основным элементом содержания которых является изображение сети автомобильных и железных дорог и связанных с ними сооружений (мостов, туннелей, паромов). [84]
			
 
			
Жол карталары - тақырыптық картаның бір түрі, оның мазмұнының негізгі элементі автомобиль және темір жол желілерін және онымен байланысты құрылыстарды (көпірлерді, туннелдерді, паромдарды) бейнелеу болып табылады.
		
		

			
Карты интенсивности транспирации - карты, отражающие распределение господствующих растений, отличающихся по интенсивности транспирации. Такие карты могут служить основой для расчета и составления карт расхода воды на транспирацию и испарение. [79]
			
 
			
Транспирацияның қарқындылығы картасы - транспирация қарқындылығы бойынша ерекшеленетін, үстем өсімдіктердің бөлінісін көрсететін карталар. Мұндай карталар судың транспирациялау мен булануға жұмсалуын есептеуге және оның картасын жасауға негіз ретінде бола алады.
		
		

			
Карты рельефные - особый вид картографических произведений, сочетающих объемное изображение рельефа с обычным картографическим изображением всех остальных элементов содержания карты. [84]
			
 
			
Бедерлі карта - бедердің көлемді бейнесін карта мазмұнындағы қалған барлық элементтердің қарапайым картографиялық бейнесімен ұштастыратын картографиялық шығарманың ерекше түрі. [84]
		
		

			
Карты тематические - географические карты, отображающие размещение, взаимосвязи и динамику развития различных природных и социально-экономических явлений. [84]
			
 
			
Тақырыптық карталар - әртүрлі табиғи және әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың орналасуын, өзара әрекеттесуі мен даму динамикасын бейнелейтін географиялық карталар.
		
		

			
Карты топографические - общие географические карты универсального назначения в масштабах 1:10000 - 1:100000. [84]
			
 
			
Топографиялық карталар - 1:10000 - 1:100000 масштабтарындағы, әмбебап тағайындалымдағы жалпы географиялық карталар .
		
	

	

		

			
Касательная сила морозного пучения - сила, действующая в процессе подъема промерзающего грунта вдоль боковой поверхности фундамента, обусловленная сопротивлением смерзания и трения его с промерзающим грунтом. [31]
			
 
			
Аяздан домбығудың жанама күші - тоңдаған топырақтың іргетастың бүйір беті бойымен көтерілу процесінде әрекет ететін, іргетастың тоңдануға кедергісінен және тоңдаған толпырақпен үйкелісінен туындаған күш.
		
		

			
Касательное напряжение - напряжение, действующее в плоскости исследуемого сечения. [79]
			
 
			
Жанама кернеу - зерттелетін қиманың жазықтығында әрекет ететін кернеу.
		
		

			
Катагенез - вся совокупность изменений, вызываемых подземными водами в горных породах зоны гипергенеза. [79]
			
 
			
Катагенез - гипергенез белдеміндегі тау жыныстарында жерасты суларынан туындайтын бүкіл өзгерістердің жиынтығы.
		
		

			
Каталог координат геодезических пунктов - систематизированный список геодезических пунктов, расположенных на площади, ограниченной листом или листами топографической карты определенного масштаба, в котором приведены сведения о геодезической сети. [1 4]
			
 
			
Геодезиялық координаталар каталогы - белгілі бір масштабтағы топографиялық картаның парағы немесе парақтары шегіндегі алаңда орналасқан, геодезиялық желі туралы мәліметтер келтірілген, геодезиялық пункттердің жүйелендірілген тізімі.
		
		

			
Категории сложности гидрогеологических условий - условная классификация совокупности факторов гидрогеологических условий, определяющих сложность изысканий подземных источников водоснабжения и необходимость выполнения различного состава и объемов изыскательских работ. [74]
			
 
			
Гидрогеологиялық талаптардың күрделілік санаты - сумен жабдықтаудың жерасты көздерін іздестіру күрделілігін және іздестіру жұмыстарының әртүрлі құрамы мен көлемдерін орындау қажеттігін айқындайтын гидрогеологиялық жағдайлар факторларының жиынтығын шартты жіктеу.
		
		

			
Категории сложности инженерно-геокриологических условий - условная классификация геологической среды по совокупности факторов инженерно-геокриологических условий, определяющих сложность изучения исследуемой территории и выполнение различного состава и объемов изыскательских работ. [72]
			
 
			
Инженерлік-гидрокриологиялық жағдайлардың күрделілік санаты - геологиялық ортаны зерттелетін аумақты зерттеудің және іздестіру жұмыстарының әртүрлі құрамы мен көлемдерін орындау күрделілігін айқындайтын инженерлік-гидрокриологиялық жағдайлар факторларының жиынтығы бойынша шартты жіктеу.
		
		

			
Категории сложности инженерно-геологических условий - условная классификация геологической среды по совокупности факторов инженерно-геологических условий, определяющих сложность изучения исследуемой территории и выполнение различного состава и объемов изыскательских работ. [72]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық жағдайлардың күрделілік санаты - геологиялық ортаны зерттелетін аумақты зерттеудің және іздестіру жұмыстарының әртүрлі құрамы мен көлемдерін орындау күрделілігін айқындайтын инженерлік-геологиялық жағдайлар факторларының жиынтығы бойынша шартты жіктеу.
		
		

			
Катионный обмен - способность катионов, содержащихся в почвах и породах (обменных катионов), обмениваться в эквивалентных количествах на катионы растворов. [79]
			
 
			
Катион алмасу - топырақтар мен таужыныстарда болатын катиондардың (алмасу катиондарының) баламалы санда ерітінді катионына алмасу қабілеті.
		
		

			
Качество инженерно-геологической информации - надежность и точность инженерно-геологической информации. [80]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық ақпараттың сапасы - инженерлік-геологиялық ақпараттың сенімділігі мен дәлдігі.
		
		

			
Качество окружающей среды - состояние окружающей среды, которое характеризуется физическими, химическими, биологическими и иными показателями и (или) их совокупностью. [68]
			
 
			
Қоршаған ортаның сапасы - физикалық, химиялық, биологиялық және өзге де көрсеткіштермен және олардың жиынтығымен сипатталатын қоршаған ортаның жай-күйі.
		
		

			
Квазистационарный режим - разновидность неустановившегося движения подземных вод, при котором для каждого момента времени движение может быть охарактеризовано уравнением установившейся фильтрации. [79]
			
 
			
Квазистационарлық режим - жерасты суларының белгіленбеген қозғалысының әртүрлілігі, онда қозғалыс әрбір уақыт сәті үшін белгіленген сүзу деңгейімен сипатталуы мүмкін..
		
		

			
Керн — образец (столбик) грунта, образующийся в результате кольцевого разрушения грунта забоя скважины. [3].
			
 
			
Керн — ұңғыма забойының топырағын шеңберлеп бұзу нәтижесінде түзілетін топырақ үлгісі (бағанасы).
		
		

			
Кинематический метод - метод спутниковых определений, при котором подвижная станция находится в режиме непрерывной работы как во время выполнения приема на точке, так и во время перемещения между точками. [86]
			
Кинематикалық әдіс - спутниктік анықтау әдісі, бұл кезде нүктеде қозғалмалы станция қабылдауды орындау кезінде, нүктелер арасында орын алмасу кезінде де үзікдіксіз жұмыс режимінде болады.
		
		

			
Кипрегель - геодезический прибор для измерения вертикальных углов, расстояний, превышений и графического построения направлений и нанесения их на план рельефа при топографической съемке. [66]
			
 
			
Кипрегель - тік бұрыштарды, арақашықтықтарды, асып кетулерді өлшеу мен бағыттарды кескіндемелік құруға және оларды топографиялық түсіру кезінде бедер жоспарына енгізуге арналған геодезиялық аспап.
		
		

			
Кислотная коррозия бетона - коррозия бетона в результате взаимодействия его с кислотами. [76]
			
 
			
Бетонның қышқылдық тоттануы - қышқылдармен өзара әсерлесуі нәтижесінде болатын бетонның тоттануы.
		
		

			
Кислотность воды - свойство, вызываемое содержанием веществ, диссоциирующих в растворе с образованием иона водорода. [79]
			
 
			
Судың қышқылдығы - ерітіндіде сутегі ионын түзе отырып диссоцияцияланатын заттардың болуынан туындайтын қасиет.
		
		

			
Кислые воды - воды с явно выраженной кислой реакцией (обычно рН<5); такие природные воды чаще всего содержат большие количества свободной углекислоты (углекислые минеральные воды), гуминовые кислоты (болотные воды), серную кислоту (кислые рудничные или шахтные воды). Встречаются воды, содержащие свободную соляную кислоту (воды вулканического происхождения). [79]
			
 
			
Қышқыл сулар - реакциясы қышқыл (әдетте рН<5 ) болып келетін қышқыл сулар; мұндай табиғи сулардың құрамында көп мөлшерде бос көмір қышқылы (көмір қышқылды минералды сулар), гумин қышқылы (батпақ сулары), күкірт қышқылы (қышқыл кеніш немесе шахта сулары) болады. Еркін тұз қышқылы болатын сулар (жанартаутектес сулар) кездеседі.
		
		

			
Классификация вод по химическому составу - группировка природных вод по общей минерализации, преобладающим компонентам или их группам, соотношению между величинами содержания ионов, наличию каких-либо специфических компонентов газового (СО 2  , H 2  S, Rn и др.) или ионного состава ( Fe, Ra и др.). [79]
			
 
			
Суларды химиялық құрамы бойынша жіктеу - табиғи суларды ортақ минералдануы бойынша, басым құрауыштары немесе олардың топтары бойынша, иондардың болу шамалары арасындағы арақатынас бойынша, газды (СО 2  , H 2  S, Rn және т.б. ) немесе иондық құрамның (Fe, Ra және т.б. ) қандай да бір арнайы құрауыштарының бар болуы бойынша топтастыру.
		
		

			
Классификация пород инженерно-геологическая - группировка горных пород по сходству физико-механических свойств. Используется для: 1) выбора методики полевых и лабораторных исследований для инженерно-геологических целей; 2) составления инженерно-геологических карт; 3) инженерно-геологической оценки поведения горных пород во взаимодействии с проектируемыми сооружениями; 4) выбора методов улучшения свойств горных пород. [77]
			
 
			
Таужыныстарды инженерлік-геологиялық жіктеу - таужыныстарды физикалық-механикалық ұқсастығы бойынша топтастыру. Ол: 1) инженерлік-геологиялық мақсаттар үшін далалық және зертханалық әдістемені таңдау үшін; 2) инженерлік-геологиялық карталарды құрастыру үшін; 3) тау жыныстарының жобаланған құрылыстармен өзара әрекеттесуіндегі қалпын инженерлік-геологиялық бағалау үшін; 4) тау жыныстарының қасиеттерін жақсарту әдістемесін таңдау үшін пайдаланылады.
		
		

			
Классификация химического состава подземных вод - группировка подземных вод по преобладающим компонентам химического состава, соотношению различных компонентов, наличию каких-либо специфических компонентов газового или ионного состава и т.п. [77]
			
 
			
Жерасты суларының химиялық құрамын жіктеу - жерасты суларын химиялық құрамының басым құрауыштары, әркелкі құрауыштарының арақатынасы бойынша, газды немесе иондық құрамның қандай да бір арнайы құрауыштарының бар болуы бойынша топтастыру.
		
		

			
Климат - закономерная последовательность метеорологических процессов, определяемая комплексом физико-географических условий и выражающаяся в многолетнем режиме погоды, наблюдающейся в данной местности (все возможные состояния погоды в той их повторяемости, последовательности, которые ей характерны). [77]
			
 
			
Климат - физикалық-географиялық жағдайлар кешенімен айқындалатын және осы жергілікті жерде байқалатын көпжылдық ауа-райы режимінен (ауа-райының өзіне тән қайталануы, тізбектелуі бар бүкіл ықтимал күйі) көрінетін метеорологиялық процестердің заңды тізбегі.
		
		

			
Климатические факторы внешней среды - температура, влажность воздуха, давление воздуха или газа (высота над уровнем моря), солнечное излучение, дождь, ветер, пыль (в том числе снежная), смены температур, соляной туман, иней, гидростатическое давление воды, действие плесневых грибов, содержание в воздухе коррозионно-активных агентов. [5]
			
 
			
Сыртқы ортаның климаттық факторлары - температура, ауаның ылғалдығы, ауа немесе газ қысымы (теңіз деңгейінен биіктігі), күн сәулесі, жаңбыр, жел, шаң (соның ішінде қар бытырандысы), температуралық ауысым, тұзды шаң, қырау, судың гидростатикалық қысымы, көгерткіш саңырауқұлақтардың әрекеті, ауадағы белсенді коррозиялық агенттердің құрамы.
		
		

			
Коагуляция - процесс изменения коллоидной и некоторых более грубых дисперсных систем, вызванный нарушением их устойчивого состояния. В процессе коагуляции коллоидные частицы слипаются, увеличиваются в размере до такой величины, что теряют свои коллоидные свойства и выпадают в виде осадка или превращаются в студенистые гели. [79]
			
 
			
Коагуляция - коллоидті және кейбір неғұрлым дөрекі дисперсиялық жүйенің тұрақты күйінің бұзылуынан туындаған өзгеру процесі. Коагуляция процесінде коллоидті бөлшектер жабысып, мөлшері ұлғаятыны соншалық, олар өзінің коллоидті қаситетінен айырлып, жауын-шашын түрінде жауады немесе іркілдек гельдерге айналады.
		
		

			
Кожух - часть наконечника зонда типа I, расположенная между конусом и штангой. [6]
			
 
			
Бүркеніш - І типті зонд ұштығының конус пен штанга арасында орналасқан бөлігі.
		
		

			
Колебания - изменения во времени какой-либо физической величины, характеризующиеся той или иной степенью повторяемости. [81]
			
 
			
Тербелістер - қандай да бір физикалық шаманың уақыт бойынша өзгеруі, ол қандай да бір қайталану дәрежесімен сипатталады.
		
		

			
Колебания вынужденные - колебания, возникающие в какой-либо системе под влиянием переменного внешнего воздействия. [81]
			
 
			
Мәжбүр тербеліс - қандай да бір жүйеде уақытша сыртқы әсердің ықпалымен туындайтын тербеліс.
		
		

			
Колебания гармонические - колебания, при которых физическая величина изменяется во времени по синусоидальному закону. [81]
			
 
			
Үйлесімді тербелістер - физикалық шама синусоидалық заңға сәйкес уақыт бойынша өзгеретін тербеліс.
		
		

			
Колебания релаксационные - автоколебания, резко отличающиеся по форме от гармонических колебаний из-за рассеяния энергии в автоколебательной системе. [81]
			
 
			
Релаксациялық тербелістер -автотербелістер жүйесінде энергияның шашырауына байланысты пішіні бойынша үйлесімді тербелістен күрт ерекшеленетін автотербеліс.
		
		

			
Колебания собственные (свободные) - колебания, которые могут возбуждаться в колебательной системе, не подвергающейся переменным внешним воздействиям, вследствие какого-либо начального отклонения этой системы от состояния устойчивого равновесия (начального толчка). [81]
			
 
			
Өзіндік (еркін) тербелістер - уақытша сыртқы әсерге ұшырамайтын тербеліс жүйесінде, осы жүйенің тұрақты тепе-теңдік күйінен қандай да бір бастапқы ауытқуы (бастапқы түрткі) салдарынан қозуы мүмкін тербеліс.
		
		

			
Колебательная система - система, в которой в результате нарушения состояния равновесия могут возбуждаться собственные колебания. [81]
			
 
			
Тербеліс жүйесі - тепе-теңдік күйінің бұзылуы нәтижесінде өзіндік тербелісі қозуы мүмкін жүйе.
		
		

			
Колебательная скорость частиц - скорость, с которой движутся по отношению к среде в целом частицы (бесконечно малые части среды), колеблющиеся около положения равновесия при прохождении звуковой волны. [81]
			
 
			
Бөлшектердің тербелу жылдамдығы - дыбыс толқыны өткен кезде тепе-теңдік жағдайы маңында тербелетін тұтас бөлшектердің (ортаның шексіз кіші бөліктерінің) ортаға қатысты қозғалу жылдамдығы.
		
		

			
Коллиматор - оптический прибор, служащий для получения в лабораторных условиях визирной цели, кажущейся при визировании на нее в бесконечности, и используемый для испытания зрительных труб и для угловых измерений при исследовании приборов в лабораторных условиях. [84]
			
 
			
Коллиматор - көздеген кезде шексіз болып көрінетін көздеуіш нысанды зертханалық жағдайда алуға арналған және көру дүрбісін сынау үшін және аспаптарды зертханалық жағдайда зерттеген кезде бұрыштық өлшеулер үшін пайдаланылатын оптикалық аспап.
		
		

			
Коллоиды (коллоидные растворы) - разнородные дисперсные системы, состоящие из дисперсной фазы и дисперсионной среды. Дисперсная фаза представляет собой тонкораспыленные частицы (мицеллы) диаметром от 10 -4  до 10 -6  мм, а дисперсионная среда - массу, в которой распределена дисперсная фаза. Коллоиды могут быть твердыми, жидкими и газообразными. Среди коллоидных образований различают золи и гели. [79]
			
 
			
Коллоидтар (коллоид ерітінділері) - дисперсиялық фазадан және дисперсиялық ортадан тұратын әртекті дисперсиялық жүйелер. Дисперсиялық фаза диаметрі 10 -4  -ден 10 -6  мм-ге дейін жіңішке қиылған бөлшектерден (мицелдер), алдисперсиялық орта дисперсиялық фазаға бөлінген массадан тұрады. Коллоидтер қатты, сұйық және газ тәрізді болуы мүмкін. Коллоидтік тұзілімдердің ішінде күлдер мен гельдер ерекшеленеді.
		
		

			
Коллювиальные отложения - продукты выветривания, накапливающиеся на наклонных поверхностях водоразделов, горных склонах и в их основаниях. Это накопления обвалов, россыпей и осыпей, образовавшиеся в результате перемещения продуктов выветривания под влиянием гравитационных сил на небольшие расстояния. [78]
			
 
			
Коллювийлік түзілімдер - суайрықтардың, тау беткейлерінің еңіс беттерінде және олардың іргетастарында жинақталатын мору өнімі. Бұл мору өнімдерінің гравитациялық күштер әсерімен шағын қашықтыққа орын ауыстыруы нәтижесінде пайда болған опырылымдар, шашылымдар мен сусымалар жиынтығы.
		
		

			
Колодец - вертикальная горная выработка, глубина которой обычно больше поперечного сечения, предназначенная для изучения режима подземных вод. [77]
			
 
			
Құдық - әдетте тереңдігі көлденең қимасынан үлкен болатын, жерасты суларының режимін зерттеуге арналған тік тау қазбасы.
		
		

			
Колонковая труба — часть колонкового набора, предназначенная для приема и сохранения керна. [3]
			
 
			
Ұстын құбыр - кернді қабылдауға және сақтауға арналған ұстын жиынтығының бөлігі.
		
		

			
Колонковое бурение - способ вращательного бурения скважин и шахтных стволов, при котором разрушение горной породы осуществляется по периферийной (кольцевой) части забоя с сохранением нетронутой центральной части (керна). [66]
			
 
			
Ұстынды бұрғылау - ұңғыманы және шахталық оқпанды айналмалы бұрғылау тәсілі, онда тау жынысының бұзылуы орталық бөлікті (кернді) қол тигізбей сақтай отырып забойдың шеткі (шеңберлік) бөлігі бойынша жүзеге асырылады.
		
		

			
Колонковый набор — буровой инструмент, предназначенный для кольцевого разрушения грунта, приема и сохранения керна. [3]
			
 
			
Ұстын жиынтығы - топырақты шеңберлеп бұзуға, кернді қабылдауға және сақтауға арналған бұрғы құрал.
		
		

			
Кольматаж - естественное или искусственное вмывание (проникновение) глинистых и тонкодисперсных частиц в поры горных пород, изменяющее их влагоемкость и водопроницаемость. [77]
			
 
			
Кольматаж - тау жыныстары кеуектерінің ылғалсыйымдылығы мен суөткізгіштігін өзгертетін сазды және жіңішкедисперсиялық бөлшектердің оларға табиғи немесе қолдан шайылуы (өтуі).
		
		

			
Компаратор в геодезии - прибор для точного определения длины линейных мер. [84]
			
 
			
Геодезиядағы салыстырғыш - сызықтық өлшемдер ұзындығын дәл анықтауға арналған аспап.
		
		

			
Компарирование - сравнение мерных приборов с эталонами. [85]
			
 
			
Салыстыру - эталондары бар өлшеу аспаптарын салыстыру.
		
		

			
Компас магнитный - прибор, служащий для определения сторон горизонта и измерения на местности магнитных азимутов. [84]
			
 
			
Магниттік құлабыз - қабат тараптарын айқындауға және жергілікті жерлерде магниттік азимуттарды өлшеуге арналған аспап.
		
		

			
Компенсатор - приспособление в самоустанавливающихся нивелирах для автоматического удержания линии визирования в горизонтальном положении. [84]
			
 
			
Компенсатор - көздеуіш сызықтарды көлденең жағдайда автоматты түрде ұстауға арналған өздігінен орнатылатын нивелирлердегі құрылғы.
		
		

			
Комплекс инженерно-геологический - комплекс горных пород, характеризующийся сходством или закономерной изменчивостью инженерно-геологических свойств. [77]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық кешен - инженерлік геологиялық қасиеттерінің ұқсастығымен немесе өзгергіштік заңдылығымен сипатталатын тау жыныстарының кешені.
		
		

			
Компоненты химического состава природных вод - газы, растворенные в воде, и растворенные вещества, которые переходят в твердое состояние при выпаривании воды. [79]
			
 
			
Табиғи сулардың химиялық құрамының құрауыштары - суда еріген газдар және су буланған кезде қатты күйіне ауысатын ерітінді заттар.
		
		

			
Компрессионное сжатие - сжатие горной породы в жесткой обойме, препятствующей возникновению поперечных деформаций. [82]
			
 
			
Компрессиялық сығу - тау жыныстарын көлденең деформациялардың туындауына кедергі келтіретін қатты құрсамада сығу.
		
		

			
Конвергентный способ стереофотограмметрической съемки - способ съемки (фотографирования) наблюдаемого объекта, при котором оптические оси левой и правой фотокамер пересекаются. [21]
			
 
			
Стереофотограммертиялы түсірудің конвергенциялық тәсілі - бақыланатын объектіні түсіру (фотосуретке түсіру) тәсілі, онда сол және оң фотокамералардың оптикалық осьтері түйіседі.
		
		

			
Конденсация - переход вещества из газообразного состояния в жидкое или твердое вследствие его охлаждения или сжатия. [66]
			
 
			
Конденсация - затты салқындату немесе сығу салдарынан оның газ тәрізді күйден сұйық немесе қатты күйге өтуі.
		
		

			
Конденсация водяных паров - переход воды из газообразной фазы в жидкую. Конденсация водяных паров происходит при увеличении влажности, снижении температуры, передвижении воздуха, насыщенного парами воды, из мест с более высокой температурой в места с более низкой температурой. Передвижение воды в парообразной форме в горных породах идет в ту сторону, где упругость водяных паров меньше. [79]
			
 
			
Су буларын конденсациялау - судың газ тәрізді фазадан сұйық фазаға өтуі. Су буларын конденсациялау ылғалдылықты арттыру, температураны төмендету, су буымен қаныққан ауаны неғұрлым жоғары температуралы жерден неғұрлым төмен температуралы жерге көшіру кезінде болады. Тау жыныстарындағы бу тәрізді судың қозғалуы су буының серпімділігі төмен тарапқа қарай бағытталады.
		
		

			
Консистенция глинистых грунтов - степень подвижности частиц грунта при механическом воздействии на них. Зависит от влажности грунта, степени дисперсности, минерального состава и пр. [79]
			
 
			
Сазды топырақтардың консистенциясы - топырақ бөлшектерінің оларға механикалық әсер еткен кездегі қозғалу дәрежесі. Ол топырақтың ылғалдылығына, дисперсия дәрежесіне, минералдық құрамға және т.с.с. байланысты.
		
		

			
Консолидация грунта - развитие осадки грунта во времени в результате отжатия воды из пор грунта (фильтрационная консолидация) и явления ползучести скелета (консолидация ползучести). [82]
			
 
			
Топырақтың нығаюы - топырақ кеуектерінен суды сығып шығару (сүзіп нығайту) және қаңқаның жылжу құбылысы (жылжымалықты нығайту) нәтижесінде топырақтың шөгуінің уақыт бойынша өсуі.
		
		

			
Консолидированно-дренированное испытание - испытание грунта для определения характеристик прочности и деформируемости с предварительным уплотнением образца и отжатием из него воды в процессе всего испытания. [38]
			
 
			
Нығайтып-кәріздеп сынау - топырақты беріктігі мен деформациялану сипатын айқындау үшін үлгіні алдын ала нығыздай отырып және одан суды бүкіл сынау процесінде сығып шығарумен сынау.
		
		

			
Консолидированно-недренированное испытание - испытание грунта для определения характеристик прочности с предварительным уплотнением образца и отжатием из него воды только в процессе уплотнения. [38]
			
 
			
Нығайтып-кәріздемей сынау - топырақты беріктік сипатын айқындау үшін үлгіні алдын ала нығыздай отырып және одан суды нығыздау процесінде ғана сығып шығарумен сынау.
		
		

			
Консолидированный режим испытания грунта на срез - режим испытания на срез грунта, предварительно уплотненного нормальным давлением, проводимого в условиях дренирования путем повышения срезающей (касательной) нагрузки с такой скоростью, при которой обеспечивается практически полная консолидация грунта. ГОСТ 21719-80
			
 
			
Топырақты кесу арқылы сынаудың нығайтылған режимі - алдын ала қалыпты қысыммен нығыздалған топырақ кесіндісіне кесетін (жанама) жүктемені топырақтың толық нығаюы іс жүзінде қамтамасыз етілетіндей жылдамдықпен арттыру жолымен кәріздеу жағдайында жүргізілетін сынау режимі.
		
		

			
Конституционная вода - вода в минералах, входящая в кристаллическую решетку в виде ионов ОН -  , Н +  , Н 3  О +  , так что сама вода образуется после полного разрушения минерала. При нагревании выделение конституционной воды у каждого минерала происходит в определенном интервале температур (обычно выше 300°С, иногда до 1000°С) и сопровождается поглощением тепла. Соответствующий эндотермический эффект, получаемый на кривых нагревания, служит диагностическим признаком для распознавания природы исследуемого минерала при помощи термического анализа. Конституционная вода относится к группе связанных вод. [79]
			
 
			
Конституциялық су - минералдардың кристалды торына ОН -  , Н +  , Н 3  О +  иондары түрінде кіретін су, яғни су минерал толық ыдырағаннан кейін пайда болады. Қыздыру кезінде әрбір минералда конституциялық судың бөлініп шығуы белгілі бір температура интервалында (әдетте 300°С жоғары, кейде 1000°С дейін) жүреді және жылуды жұтумен сабақтасады. Қыздыру қисығынан алынатын тиісті эндотермиялық эффект зерттелетін минералдың табиғатын термиялық талдаудың көмегімен тану үшін диагностикалық белгі қызметін атқарады. Конституциялық су байланысқан сулар тобына жатады.
		
		

			
Континентальный климат - климат областей, удаленных от океана или моря. Характеризуется большими и резкими колебаниями температуры (годовыми и суточными), сухостью и ясностью атмосферы, небольшим количеством осадков. [79]
			
 
			
Континенттік климат - мұхиттан немесе теңізден қашықтағы облыстардың климаты. Температураның үлкен әрі күрт (жылдық және тәуліктік) тербелісімен, атмосфераның құрғақтығы және ашықтығымен, жауын-шашынның аз мөлшерімен сипатталады.
		
		

			
Контрольный пункт створа - пункт, служащий для определения сдвигов наблюдаемых точек в направлении, перпендикулярном створу. [14]
			
 
			
Тұстаманың бақылау пункті - бақыланатын нүктелердің тұстамаға көлденең бағытта ығысуын айқындауға арналған пункт.
		
		

			
Конус - нижняя часть наконечника, воспринимающая сопротивление грунта. [6]
			
 
			
Конус - ұштықтың топырақ кедергісін қабылдайтын төменгі бөлігі.
		
		

			
Концентрация водородных ионов (рН) - содержание водородных ионов в растворе, выраженное в грамм-ионах на литр раствора. [79]
			
 
			
Сутегі иондарының шоғыры - ерітіндінің бір литріне ион-граммен есептелетін, ерітіндідегі сутегі иондарының құрамы.
		
		

			
Концентрация растворов - количественное содержание вещества в растворе. [79]
			
 
			
Ерітінділер шоғыры - ерітіндідегі заттардың сандық құрамы.
		
		

			
Координатная сетка на топографических картах - сетка, образуемая вертикальными и горизонтальными линиями, параллельными осям прямоугольных координат. [84]
			
 
			
Топографиялық карталардағы координаталық тор - тікбұрышты координаталар осьтеріне жанама күйдегі тік және көлденең сызықтардан түзілетін тор.
		
		

			
Координатные зоны - ограниченные двумя меридианами части земной поверхности (сфероидические двуугольники), каждая из которых изображается на плоскости совершенно одинаковым образом в плоских прямоугольных координатах проекции Гаусса. [84]
			
 
			
Координаталық белдемдер - жер беті бөлігінің екі меридианмен шектелуі (сфероидтық екібұрыштықтар), олардың әрбірі жазықтықта Гаусс проекциясының жазық тікбұрышты координаталарымен барынша бірыңғай түрде бейнеленеді.
		
		

			
Координатные метки аэрофотоснимка - четыре специальные метки, служащие для определения координатной точки аэрофотоснимка, которая находится как пересечение прямых, соединяющих противоположные координатные метки аэрофотоснимка. [84]
			
 
			
Аэрофотосуреттің координаталық таңбасы - аэрофотосуреттің қарама-қарсы координаталық таңбаларын қосатын түзулердің қиылысуы түрінде жатқан аэрофотосуреттің координаталық нүктелерін айқындауға арналған арнайы таңбалар.
		
		

			
Координатограф - прибор, служащий для нанесения на горизонтальную плоскость точек по их прямоугольным координатам. [84]
			
 
			
Координатограф - көлденең жазықтыққа олардың тікбұрышты координаталары бойынша нүктелерді енгізуге арналған аспап.
		
		

			
Координатомер - прозрачная целлулоидная пластинка с квадратным или прямоугольным вырезом, по краям которого нанесены шкалы - координатные метки, служащие для определения координат точек на картах масштабов 1:25000, 1:50000 и 1:100000. [84]
			
 
			
Координатомер - шетіне 1:25000, 1:50000 и 1:100000 масштабты карталардағы нүктелер координаталарын айқындауға арналған координаталық таңбалар - шәкілдер енгізілген квадраттық немесе тікбұрышты қиылған мөлдір целлулоидтық табақша.
		
		

			
Координаты географические (широта и долгота) - величины, определяющие положение точки на поверхности земли. Географическая широта    - есть угол между отвесной линией в данной точке и плоскостью экватора. Географическая долгота    , или L - есть угол между плоскостью меридиана, проходящего через данную точку, и плоскостью меридиана, условно принимаемого за начальный (нулевой). [77]
			
 
			
Географиялық координаталар (ендік пен бойлық) - нүктенің жер бетіндегі орнын айқындайтын шамалар. Географиялық ендік - осы нүктедегі тіктеуіш сызық пен экватор жазықтығы арасындағы бұрыш болып табылады және    әрпімен таңбаланады. Географиялық бойлық осы нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтығы мен шартты түрде бастапқы (нөлдік) деп алынатын меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш болып табылады және   немесе L әріптерімен таңбаланады.
		
		

			
Координаты сферические - величины, при помощи которых определяется положение точки на сфере. [77]
			
 
			
Сфералық координаталар - олардың көмегімен нүктенің сферадағы орны айқындалатын шамалар.
		
		

			
Координационное пространство - модульное пространство, ограниченное координационными плоскостями, предназначенное для размещения здания, сооружения, их элемента, конструкции, изделия, элемента оборудования. [34]
			
 
			
Координаталық кеңістік - ғимараттарды, имараттарды, олардың элементін, құралымдарды, бұйымдарды, жабдық элементін орналастыруға арналған, координаталық жазықтықтармен шектелген модулдік кеңістік.
		
		

			
Координационный размер - модульный размер, определяющий границы координационного пространства в одном из направлений. [34]
			
 
			
Координаталық мөлшер - координаталық кеңістіктің белгілі бір бағыт бойынша шекарасын айқындайтын модулдік мөлшер.
		
		

			
Кора выветривания - совокупность горных пород верхней части литосферы, образовавшихся за счет разрушения и преобразования первичных горных пород на месте под воздействием физического, химического и биохимического выветривания. [79]
			
 
			
Үгілу қыртысы - литосфераның жоғарғы бөлігіндегі тау жыныстарының жиынтығы, ол бастапқы тау жыныстарының өздері орналасқан жерде физикалық, химиялық және биохимиялық мору әсерінен бұзылуы және өзгеру есебінен пайда болады.
		
	

	

		

			
Корразия - процесс обтачивания, шлифования, полирования и высверливания горной породы обломочным материалом, перемещаемым водой, ветром, льдом и т.п., а также обтачивание самих обломков. [77]
			
 
			
Корразия - тау жынысының сумен, желмен, мұзбен және т.с.с. араласқан кесек материалдан жұмырлану, ыспалану, жылтырау және тесілу процесі, сондай-ақ сол кесектердің жұмырлану процесі.
		
		

			
Коррозионное разрушение строительного материала - изменение массы, сечения, прочности или ухудшение других количественных характеристик и показателей качества строительного материала и (или) конструкции вследствие коррозии. [76]
			
 
			
Құрылыс материалының коррозиялық бұзылуы - коррозия нәтижесінде құрылыс материалының және (немесе) құралымның салмағының, қимасының, беріктігінің немесе басқа да сандық сипаттары мен сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі.
		
		

			
Коррозионные испытания - испытания строительных материалов, изделий и конструкций или защитных покрытий с целью определения их коррозионной стойкости и (или) их защитной способности в агрессивной среде. [76]
			
 
			
Коррозиялық сынаулар - коррозияға төзімділігін және (немесе) жеміргіш ортадағы қорғаныш қабілетін айқындау мақсатында құрылыс материалдарын, бұйымдар мен қорғаныш жамылғыларын сынау.
		
		

			
Коррозия - 1) изменение горной породы в результате частичного растворения с появлением пустот, желобов и пр.; 2) разъедание, частичное растворение и оплавление магмой ранее выделившихся материалов или захваченных обломков породы. [77]
			
 
			
Коррозия - 1) тау жыныстарының ішінара еру нәтижесінде қуыстар, науалар және т.с.с. түзе отырып өзгеруі; 2) магманың бұрын бөлінген минералдарды немесе қамтыған таужыныс кесектерін жеміруі, ішінара ерітуі және балқытуы..
		
		

			
Коррозия бетона - ухудшение характеристик и свойств бетона в результате вымывания (выщелачивания) из него растворимых составных частей (коррозия первого вида), образования продуктов коррозии, не обладающих вяжущими свойствами (коррозия второго вида), и накопления малорастворимых кристаллизующихся солей, увеличивающих объем его твердой фазы (коррозия третьего вида). [76]
			
 
			
Бетонның тоттануы - құрамынан ерітілмелі құрама бөліктерін жуып шығару (тоттанудың бірінші түрі); тұтқырлық қасиеттері жоқ тоттану өнімдерінің пайда болуы (тоттанудың екінші түрі), және бетонның қатты фазасының көлемін ұлғайтатын аз еритін кристалданатын тұздардың жиналуы (тоттанудың үшінші түрі), нәтижесінде бетонның сипаттамалары мен қасиеттерінің төмендеуі.
		
		

			
Коррозия древесины - разрушение структуры древесины при воздействии агрессивной среды. [76]
			
 
			
Ағаштың тоттануы - жеміргіш ортаның әсерінен ағаш құрамының бұзылуы.
		
		

			
Коррозия железобетона - разрушение железобетона в результате коррозии бетона и (или) арматуры. [76]
			
 
			
Темірбетонның тоттануы - бетон және (немесе) арматура тоттануының нәтижесінде темірбетонның бұзылуы.
		
		

			
Коррозия строительного материала - необратимый процесс ухудшения характеристик и свойств строительного материала в конструкции в результате химического и (или) физико-химического и (или) биологического воздействий или процессов в самом материале. [76]
			
 
			
Құрылыс материалының тоттануы - материалдың өзінде болатын химиялық және (немесе) физика-химиялық және (немесе) биологиялық әсерлер мен процестер нәтижесінде құралымдағы құрылыс материалының сипаттамалары мен қасиеттерінің қайтымсыз төмендеу процесі.
		
		

			
Коррозия строительного материала под напряжением - коррозия строительного материала в изделии или конструкции, вызываемая одновременным воздействием агрессивной среды и механических напряжений. [76]
			
 
			
Құрылыс материалының кернелу кезіндегі тоттануы - жеміргіш орта мен механикалық кернеулердің бір уақытта әсер етуінен пайда болатын бұйым немесе құралымдағы құрылыс материалының тоттануы.
		
		

			
Космическая (спутниковая) геодезия - раздел геодезии, изучающий проблемы использования искусственных спутников Земли в геодезических целях. [84]
			
 
			
Ғарыштық (спутниктік) геодезия - Жердің жасанды серіктерін геодезиялық мақсаттарға пайдалану проблемаларын зерттейтін геодезия тарауы.
		
		

			
Котловина - впадина округлых или почти округлых очертаний. Различают котловины наземные и подземные. Среди наземных могут быть: тектонические, вулканические, ледниковые, эоловые, карстовые, эрозионные и др. [77]
			
 
			
Қазанойпат - дөңгелек немесе дөңгелек деуге болатын пішіндегі ойыстар. Жер үсті және жер асты қазанойпаттары болып бөлінеді. Жерүсті қазанойпаттар арасында: тектоникалық, жанартаулық, мұздықтық, эолдық, карстылық, эрозиялық қазанойпаттар кездеседі.
		
		

			
Коэффициент бокового давления (распора) - величина, показывающая, какая часть вертикальной нагрузки передается через породу в сторону. Численно он равен отношению бокового давления породы к вызвавшей его вертикальной нагрузке. Величина его равна: для песков - 0,3 - 0,4; для суглинков - около 0,5 - 0,7; для глин - 0,7 - 0,75; для полускальных пород - 0,2 - 0,3; для скальных - 0 - 0,1. [77]
			
 
			
Бүйірлік (керме) қысым коэффиценті - тік жүктеменің қай бөлігі таужыныс арқылы бүйірге кететінін көрсететін шама. Ол сандық жағынан таужыныстың бүйірлік қысымының оны туындатқан тік жүктемеге қатынасына тең. Оның шамасы: құмдар үшін - 0,3 - 0,4-ке; саздақтар үшін - шамамен 0,5 - 0,7-ге; жартылай жартасты таужыныстар үшін - 0,2 - 0,3-ке; жартасты таужыныстар үшін - 0 - 1-ге тең.
		
		

			
Коэффициент бокового расширения - отношение между горизонтальной и вертикальной деформациями при сжатии грунта в условиях ограниченного бокового расширения. Коэффициент бокового расширения зависит от плотности грунта; чем плотнее грунт, тем больше коэффициент бокового расширения. [77]
			
 
			
Бүйірлік кеңею коэффиценті - топырақты шектелген бүйірлік кеңею жағдайында сығу кезінде көлденең және тік деформациялардың қатынасы. Бүйірлік кеңею коэффиценті топырақтың тығыздығына байланысты, топырақ тығыз болған сайын бүйірлік кеңею коэффиценті де арта түседі.
		
		

			
Коэффициент вариации  мера отклонения опытных данных от выборочного среднего значения, выражаемая в долях единицы или процентах. [10]
			
 
			
Вариация коэффиценті - тәжірибелік деректердің таңдап алынатын орташа мәннен ауытқуы, бірлік үлесімен немесе процентпен көрсетіледі.
		
		

			
Коэффициент внутреннего трения - угловой коэффициент, выражающий зависимость сопротивления сдвигу породы от нормального давления. Условно считается показателем сил трения между частицами породы. Для песчаных пород изменяется в пределах 0,25 - 0,60, для глинистых - 0,15 - 0,35. [77]
			
 
			
Ішкі үйкелу коэффиценті - таужыныс кедергісінің қалыпты қысымнан ығысуға тәуелділігін білдіретін бұрыштық коэффицент. Шартты түрде таужыныс бөлшектері арасындағы үйкеліс күшінің көрсеткіші болып есептеледі. Құмды таужыныстар үшін 0,25 - 0,60, ал сазды таужыныстар үшін 0,15 - 0,35 аралығында өзгереді.
		
		

			
Коэффициент водонасыщения - для твердых пород характеризуется отношением величины поглощения к величине водонасыщения породы. Для пород песчаных и глинистых характеризуется отношением их влажности к полной влагоемкости. [77]
			
 
			
Суға қанығу коэффиценті - қатты таужыныстар үшін олардың сужұту шамасының суға қанығу шамасына қатынасымен сипатталады. Құмды және сазды таужыныстар үшін олардың дымқылдылығының толық ылғалсыйымдылыққа қатынасымен сипатталады.
		
		

			
Коэффициент водоотдачи - процентное отношение объема воды, который может отдать порода, к полной ее влагоемкости. [77]
			
 
			
Субергіштік коэффиценті - таужыныс бере алатын су көлемінің оның ылғалсыйымдылығына проценттік қатынасы.
		
		

			
Коэффициент водопроводимости - произведение коэффициента фильтрации водоносного горизонта на его мощность. [79]
			
 
			
Су өткізгіштік коэффиценті - сулы қабаттың сүзу коэффицентін оның қалыңдығына шығару.
		
		

			
Коэффициент водопроницаемости (фильтрации) - скорость фильтрации воды при градиенте напора, равном единице. [18]
			
 
			
Суөтімділік (сүзу) коэффиценті - арынның бірге тең градиенті кезінде судың сүзу жылдамдығы.
		
		

			
Коэффициент выветрелости  отношение плотности выветрелого грунта к плотности монолитного грунта. [22]
			
 
			
Үгілу коэффиценті - үгілген топырақ тығыздығының монолиттік топырақ тығыздығына қатынасы.
		
		

			
Коэффициент вязкости - показатель деформируемости, характеризующий скорость пластично-вязкого течения сильнольдистого мерзлого грунта, зависящий от времени действия нагрузки и значения отрицательной температуры грунта. [38]
			
 
			
Тұтқырлық коэффиценті - қатты мұздақталған тоң топырақтың пластикалық-тұтқырлы ағысының жүктеменің әсер ету уақытына және топырақтың теріс температурасының мәніне байланысты жылдамдығын сипаттайтын деформациялану көрсеткіші.
		
		

			
Коэффициент закарстованности - отношение объема карстовых пустот в породе к объему породы. [77]
			
 
			
Карстелу коэффиценті - таужыныстағы карст қуыстары көлемінің таужыныс көлеміне қатынасы.
		
		

			
Коэффициент компрессии (уплотнения, сжимаемости) грунта - величина, показывающая степень сжимаемости при невозможности бокового расширения грунта. Коэффициент компрессии грунта определяется по данным компрессионных испытаний. [79]
			
 
			
Топырақтың компрессиялану (нығыздалу, сығылу) коэффиценті - топырақтың бүйірлік кеңею болмаған кездегі сығылу дәрежесін көрсететін шама. Топырақтың компрессиялану коэффиценті компрессиялық сынаулар деректері бойынша айқындалады.
		
		

			
Коэффициент крепости пород - условная величина ( f ), построенная на ряде показателей (временное сопротивление на сжатие, количество породы, разрабатываемой в единицу времени, затрата энергии на выбуривание и т.д.), выражающая сопротивляемость пород проходке или разработке. В практике геологоразведочных работ по величине коэффициента крепости пород все породы подразделяются на десять категорий. [79]
			
 
			
Таужыныстардың беріктік коэффиценті - бірқатар (сығуға уақытша кедергі жасау, таужыныстың уақыт бірлігінде қазып алынған мөлшері, бұрғылауға жұмсалған энергия және т.с.с.) көрсеткіштерден құралған, таужыныстың үңгілеуге және қазып алуға кедергісін білдіретін ( f ) таңбалы шартты шама.. Геологиялық барлау практикасында барлық таужыныстар таужыныстың беріктік коэффиценті шамасы бойынша он санатқа бөлінеді.
		
		

			
Коэффициент насыщения породы водой (степень влажности, относительная влажность) - величина, указывающая на степень заполнения водой пор в горных породах. Выражается в долях единицы или процентным отношением количества воды, находящейся в породе, к суммарному объему пустот в данном образце породы. [79]
			
 
			
Таужыныстардың суға қанығу кэффиценті (дымқылдану дәрежесі, салыстырмалы дымқылдану) - тау жыныстарындағы қуыстардың сумен толтырылу дәрежесін көрсететін шама. Таужыныстағы су мөлшерінің сол таужыныс үлгісіндегі қуыстардың жиынтық көлеміне бірлік үлесімен немесе проценттік қатынасынан көрінеді .
		
		

			
Коэффициент нелинейной деформации - показатель, характеризующий зависимость деформаций ползучести мерзлого грунта от напряжений и времени. [38]
			
 
			
Сызықтық емес деформация коэффиценті - деформацияның тоң топырақтың кернеу мен уақыт әсерінен жылжымалылғына тәуелділігін сипаттайтын көрсеткіш.
		
		

			
Коэффициент неоднородности - степень неоднородности рыхлых пород по гранулометрическому составу, выраженная отношением Д 60  :Д 10  , где Д 60  - диаметр частиц, меньше которого в данной породе содержится 60% от всех частиц, а Д 10  - диаметр частиц, меньше которого в породе содержится 10% от всех частиц. [77]
			
 
			
Әркелкілік коэффиценті - борпылдақ таужыныстардың түйірөлшемдік құрам бойынша әркелкілігінің дәрежесі, ол Д 60  :Д 10  қатынасынан көрінеді, мұнда Д 60  - осы таужыныстағы барлық бөлшектердің 60% -нің диаметрі одан кем болатын бөлшек диаметрі, Д 10  - осы таужыныстағы барлық бөлшектердің 60% -нің диаметрі одан кем болатын бөлшек диаметрі.
		
		

			
Коэффициент относительного демпфирования - показатель, характеризующий затухание колебаний по мере распространения в грунте. [86]
			
 
			
Салыстырмалы демпфирлеу коэффиценті - тербелістің топыраққа таралу шамасына қарай өшуін сипаттайтын көрсеткін.
		
		

			
Коэффициент оттаивания - показатель деформируемости, характеризующий осадку мерзлого грунта при его оттаивании без нагрузки. [38]
			
 
			
Еру коэффиценті - тоң топырақтың жүктемесіз еруі кезіндегі отыруын сипаттайтын, деформациялану көрсеткіші.
		
		

			
Коэффициент плотности (относительная плотность) песка - отношение разности максимального и естественного коэффициентов пористости к разности максимального и минимального коэффициентов пористости. В зависимости от его величины пески подразделяют на: рыхлые, средней плотности и плотные. [77]
			
 
			
Тығыздық (салыстырмалы тығыздық) коэффиценті - кеуектіліктің максималды және табиғи коэффиценттері әртүрлілігінің кеуектіліктің максималды және минималды коэффиценттерінің әртүрлілігіне қатынасы. Оның шамасына қарай құмдар борпылдақ, орташа тығыз және тығыз болып бөлінеді.
		
		

			
Коэффициент поперечного расширения - показатель деформируемости, характеризующий отношение поперечных и продольных деформаций грунта. [38]
			
 
			
Көлденең кеңею коэффиценті - топырақтың көлденең және бойлық деформацияларының қатынасын сипаттайтын деформациялану көрсеткіші.
		
		

			
Коэффициент пористости — отношение объема пор к объему твердых частиц грунта. [25].
			
 
			
Кеуектілік коэффицент і - саңылау көлемінің топырақтың қатты бөлшектері көлеміне қатынасы.
		
		

			
Коэффициент проницаемости (К п  ) - параметр, характеризующий водопроводимость грунта, аналогичный коэффициенту фильтрации; используется для вычисления расхода подземного потока в том случае, когда расчеты ведутся для жидкостей, отличных от пресной воды. [79]
			
 
			
Өтімділік коэффиценті ( К п  ) - сүзу коэффицентіне ұқсас, топырақтың су өткізгіштігін сипаттайтын параметр, ауыз судан бөлек сұйықтар үшін есептеу жүргізілген жағдайда жерасты ағынның жұмсалуын есептеп шығару үшін пайдаланылады.
		
		

			
Коэффициент Пуассона - отношение относительного бокового расширения образца испытуемого грунта к относительной вертикальной деформации его под действием нагрузки при одноосном сжатии. [79]
			
 
			
Пуассон коэффиценті - сыналатын топырақ үлгісінің салыстырмалы бүйірлік кеңеюінің оны бір осьті сығу кезінде жүктеменің әсерінен салыстырмалы тік деформациялануына қатынасы.
		
		

			
Коэффициент пьезопроводности - параметр, характеризующий скорость распространения давления в водоносном или нефтеносном пласте в напорных условиях. В гидрогеологии размерность коэффициента пьезопроводности принимается обычно в м 2  /сутки . [79]
			
 
			
Пьезоөткізгіштік коэффиценті - қысымның сулы немесе мұнайлы қатта арынды жағдайдағы жылдамдығын сипаттайтын параметр. Гидрогеологияда пьезоөткізгіштік коэффицентінің мөлшерлілігі әдетте м 2  / тәулігіне    алынады.
		
		

			
Коэффициент размягчаемости в воде  отношение пределов прочности грунта на одноосное сжатие в водонасыщенном и в воздушно-сухом состоянии. [22]
			
 
			
Суда жұмсару коэффиценті - топырақтың беріктік шегінің суға қаныққан және әуелік құрғақ күйдегі біросьтік қысымға қатынасы.
		
		

			
Коэффициент сдвига - показатель общего сопротивления горной породы сдвигу, обусловленного силами трения и сцепления. Определяется по опытам на сдвиг, как тангенс угла сдвига. [77]
			
 
			
Ығысу коэффиценті - таужыныстың үйкелу және ілінісу күштерінен туындаған ығысуға жалпы кедергісінің көрсеткіші. Ығысу тәжірибелері бойынша ығысу бұрышының тангенсі ретінде анықталады.
		
		

			
Коэффициент сейсмичности - показатель, характеризующий интенсивность колебаний основания сооружения, равный отношению величины сейсмического ускорения к ускорению силы тяжести. [86]
			
 
			
Сейсмикалылық коэффиценті - құрылыс іргетасы тербелісінің сейсмикалық үдеу шамасының ауырлық күші үдеуіне қатынасына тең қарқындылығын сипаттайтын көрсеткіш.
		
		

			
Коэффициент сжимаемости - отношение относительной вертикальной деформации (изменения коэффициента пористости) к давлению, вызвавшему эту деформацию . [38]
			
 
			
Сығылғыштық коэффиценті - салыстырмалы тік деформацияның (кеуектілік коэффицентінің өзгеруінің) осы деформацияны туғызған қысымға қатынасы.
		
		

			
Коэффициент сжимаемости мерзлого грунта — относительная деформация мерзлого грунта под нагрузкой. [22]
			
 
			
Тоң топырақтың сығылғыштық коэффиценті - жүктеме салынған тоң топырақтың салыстырмалы деформациясы.
		
		

			
Коэффициент скорости фильтрации - величина, выражающая действительную скорость фильтрации в порах и трещинах горной породы при напорном градиенте, равном единице. [77]
			
 
			
Сүзу жылдамдығының коэффиценті - бірге тең арынды градиент кезінде тау жыныстарының саңылаулары мен жарықшақтарындағы пәрменді сүзу жылдамдығын білдіретін шама.
		
		

			
Коэффициент сцепления - величина, характеризующая сопротивление горной породы сдвигу, обусловленное силами сцепления частиц горной породы между собой. Определяется по данным опыта на сдвиг или на растяжение. [77]
			
 
			
Ілінісу коэффиценті - тау жыныстары бөлшектерінің ілінісу күштерінен туындаған ығысуға тау жынысының кедергісін сипаттайтын шама. Ығысуға немесе созуға тәжірибе жасау деректерімен айқындалады.
		
		

			
Коэффициент теплопроводности - количество тепла, которое протекает в 1 сек через 1 см 2  поверхности по перпендикуляру к ней, при градиенте температуры по этому направлению, равном 1 град/см . [79]
			
 
			
Жылу өткізгіштік коэффиценті - осы бағыт бойынша температура градиенті 1 град/см болған кезде бетке көлденең 1 см 2  арқылы 1 секундта ағып өтетін жылу мөлшері.
		
		

			
Коэффициент трещиноватости - величина трещиноватости горной породы, выражаемая отношением объема трещин к объему породы, заключающей в себе эти трещины, или отношением суммарной площади трещин в шлифе породы к площади шлифа. [77]
			
 
			
Жарықшақтылық коэффиценті - тау жынысының жарықшақтылық шамасы, жарықшақ көлемінің осы жарықшақтарды қамтитын таужыныс көлеміне қатынасынан немесе таужыныс тілімтасындағы жарықшақтардың жиынтық алаңының тілімтас алаңына қатынасынан білінеді.
		
		

			
Коэффициент устойчивости - отношение суммы силовых воздействий, поддерживающих устойчивость механической системы (например, сооружения), к сумме силовых воздействий, нарушающих указанную устойчивость. [79]
			
 
			
Төзімділік коэффиценті - механикалық жүйенің (мысалы құрылыстың) төзімділігін қолдайтын күштер әсері жиынтығының осы төзімділікті бұзатын күштер әсері жиынтығына қатынасы.
		
		

			
Коэффициент фильтрации - скорость фильтрации воды в грунте при градиенте напора, равном единице. [38]
			
 
			
Сүзу коэффиценті - арынның бірге тең градиенті кезінде судың топыраққа сүзілу жылдамдығы.
		
		

			
Коэффициент фильтрационной с  V  и вторичной с    консолидации - показатели, характеризующие скорость деформации грунта при постоянном давлении за счет фильтрации воды ( с V  ) и ползучести грунта с   . [4]
			
 
			
Сүзу  с  V  және кейінгі нығаю с    коэффиценті - суды сүзу ( с V  ) және топырақтың жылжымалылығы( с   ) есебінен ұдайы қысым кезінде топырақтың деформациялану жылдамдығын сипаттайтын көрсеткіштер.
		
		

			
Кренометр - прибор, основной частью которого является точный уровень с измерительным винтом на одном из его концов, позволяющий определять наклон в градусной или относительной мере. [21]
			
 
			
Кренометр - негізгі бөлігі бір ұшында қисаюды градустық немесе салыстырмалы өлшемде анықтауға мүмкіндік беретін өлшеуіш бұрандасы бар дәл деңгейден тұратын аспап.
		
		

			
Крепость горных пород - сопротивление пород воздействию внешних сил; выражается коэффициентом крепости. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының беріктігі - таужыныстардың сыртқы күштер әсеріне кедергісі; беріктілік коэффиценті түрінде көрінеді.
		
		

			
Кривая гранулометрического (механического) состава - графическое изображение гранулометрического состава горной породы. По оси ординат откладывают весовые проценты содержания каждой фракции, а по оси абсцисс - логарифмы размера (диаметра) частиц. [79]
			
 
			
Түйірөлшемдік (механикалық) құрам қисығы - тау жынысының түйірөлшемдік құрамының кескіндемелік бейнесі. Ордината осі бойынша әрбір фракция құрамының салмақтық проценттері қойылады, ал абцисса осі бойынша бөлшектер мөлшерінің (диаметрінің) логарифмдері қойылады.
		
		

			
Кривая депрессионная - линия, образованная пересечением вертикальной плоскостью депрессионной поверхности подземного потока по направлению его течения. Имеет параболическую форму. [77]
			
 
			
Депрессия қисығы - жерасты ағымының депрессиялық бетінің тік жазықтығының оның ағу бағыты бойынша қиылысуынан түзілген сызық. Парабола пішініне ие.
		
		

			
Кривая зависимости осадки от времени - графическое изображение хода осадки во времени при испытании породы или конструкции опытными нагрузками. [79]
			
 
			
Шөгудің уақытқа тәуелділігі қисығы - таужыныстарды тәжірибелік жүктемелермен сынау немесе құралымдау кезінде шөгудің уақыт бойынша барысының кескіндемелік бейнесі.
		
		

			
Кривая зависимости осадки от нагрузки - графическое изображение зависимости осадки от нагрузки при компрессионном лабораторном испытании, а также при испытании опытной нагрузкой породы. [79]
			
 
			
Шөгудің жүктемеге тәуелділігі қисығы - компрессиялық зертханалық сынау, сондай-ақ таужынысты тәжірибелік жүктемемен сынау кезінде шөгудің жүктемеге тәуелділігінің кескіндемелік бейнесі.
		
		

			
Кривая компрессионная - графическое выражение зависимости пористости (или влажности) горных пород от внешнего давления, вызывающего их сжатие. [77]
			
 
			
Комперессиялық қисық - тау жыныстарының кеуектілігінің (немесе дымқылдығының) олардың сығылуын туғызатын сыртқы қысымға тәуелділігінің кескіндемелік көрінісі.
		
		

			
Кривая консолидации - графическое изображение хода осадки во времени при постоянной нагрузке в лабораторном компрессионном испытании. [79]
			
 
			
Нығаю қисығы - ұдайы жүктемемен зертханалық компрессиялық сынау кезінде шөгудің уақыт бойынша барысының кескіндемелік бейнесі..
		
		

			
Кривая обеспеченности (вероятности превышения) - интегральная кривая, показывающая обеспеченность или вероятность превышения (в процентах или в долях единицы) данной величины среди общей совокупности ряда. [66], [53]
			
 
			
Қамсыздану (асып кету ықтималдығы) қисығы - берілген шаманың қатардың жалпы жиынтығы арасында қамсыздануын немесе асып кету ықтималдығын (пайызбен немесе бірлік үлесімен) көрсететін интегралдық қисық.
		
		

			
Кривая разгрузки - в лабораторном компрессионном испытании, а также в испытании опытной нагрузкой породы или сооружения - графическое изображение зависимости осадки при разгрузке от величины оставшейся нагрузки. [79]
			
 
			
Түсіру қисығы - зертханалық компрессиялық сынау, сондай-ақ таужынысты немесе құрылысты тәжірибелік жүктемемен сынау кезінде шөгудің түсірілген қалған жүктеме шамасына тәуелділігінің кескіндемелік бейнесі.
		
		

			
Кривая уплотнения и набухания - ветви компрессионной кривой, соответствующие: 1) возрастанию нагрузки на грунт ступенями - кривая уплотнения; 2) разгрузке образца - кривая набухания. [77]
			
 
			
Нығыздау және ісіну қисығы - компрессиялық қисықтардың тармақтары, олар: 1) нығыздау қисығы - топыраққа салынатын жүктеменің сатылап артуына; 2) ісіну қисығы - үлгіні жеңілтуге сәйкес келеді.
		
		

			
Кривизна мульды сдвижения — отношение разности наклонов двух соседних интервалов мульды к полусумме длин этих интервалов. В точках мульды различают кривизну: в направлении простирания; в направлении вкрест простирания в полумульде по падению ; в направлении вкрест простирания в полумульде по восстанию ; в заданном направлении р   . [55]
			
 
			
Ысырылу мульдасының қисықтығы - мульданың көрші екі интервалының еңкейісінің айырмасының осы интервалдардың жартылай сомасына қатынасы. Мульда нүктелеріндегі мынадай қисықтықтарды ажыратады: жайылу бағытында; құлау бойынша жартылай мульдасы жайылу бағытына тік бұрыш жасайтын; тұру бойынша жартылай мульдасы жайылу бағытына тік бұрыш жасайтын; берілген бағытта   р   ..
		
		

			
Криогенная структура - строение мерзлых горных пород, обусловленное размерами, относительным количеством, формой и ориентировкой составных частей (минерального скелета, кристаллов льда, ячеек и пленок жидкости, газовых включений и пор). [79]
			
 
			
Криогендік құрылым - тоңған тау жыныстарының құрамдас бөліктердің (минерал қаңқаның, мұз кристалдарының, сұйықтың ұяшалары мен пленкаларының, газ кірікпелерінің, саңылаулардың) мөлшерлеріне, салыстырмалы санына, пішініне және бағдарлануына негізделген құрылысы.
		
		

			
Криогенная текстура — совокупность признаков сложения мерзлого грунта, обусловленная ориентировкой, относительным расположением и распределением различных по форме и размерам ледяных включений и льда-цемента. [22]
			
 
			
Криогендік текстура - тоңдаған топырақтың пішіні мен мөлшері жөнінінен әркелкі мұз кірікпелер мен мұз-цементтің бағдарлануына, салыстырмалы орналасуына және бөлінісіне негізделген жайласу белгілерінің жиынтығы.
		
		

			
Криогенные минералы - минералы, существующие при отрицательной температуре (лед, кристаллогидраты). [79]
			
 
			
Криоген минералдар - теріс температура кезінде болатын минералдар (мұз, кристалгидраттар).
		
		

			
Криогенные структурные связи грунта — кристаллизационные связи, возникающие во влажных дисперсных и трещиноватых скальных грунтах при отрицательной температуре в результате сцементирования льдом. [22]
			
 
			
Топырақтың криогендік құрылымдық байланыстары - теріс температурада мұзбен керіштеу нәтижесінде дымқыл дисперсиялы және жарықшақты жартасты топырақтарда пайда болатын кристалданған байланыстар.
		
		

			
Криогенный процесс - изменение геологической среды во времени и пространстве при промерзании или оттаивании грунтов под воздействием природных или техногенных факторов. [72].
			
 
			
Криогендік процестер - топырақтың табиғи немесе техногендік факторлар әсерімен тоңдауы немесе еруі кезінде геологиялық ортаның уақыт және кеңістік бойынша өзгеруі.
		
		

			
Кристаллизационная вода в минералах - вода в минералах, находящаяся в кристаллической решетке в виде молекул Н 2  О, занимающих определенные места (например, гипс Са SO 4  х 2 H 2  O , мирабилит Na 2  SO 4  ·10H 2  O ). Выделение кристаллизационной воды при нагревании происходит в определенном интервале температуры (ниже 300°С и часто ниже 100°С) и сопровождается поглощением тепла. Соответствующий эндотермический эффект, фиксируемый на кривых нагревания, служит диагностическим признаком для распознавания природы исследуемого минерала при помощи метода термического анализа. [79]
			
 
			
Минералдардағы кристалданған сулар - минералдардағы крситалды торда Н 2  О молекулалары түрінде болатын, бергілі бір орны бар (мысалы, гипс Са SO 4  х 2 H 2  O , мирабилит Na 2  SO 4  ·10H 2  O ) сулар. Қыздыру кезінде кристалданған судың бөлініп шығуы белгілі бір температура интервалында (әдетте 300°С жоғары, кейде 1000°С дейін) жүреді және жылуды жұтумен сабақтасады. Қыздыру қисығында тіркелетін тиісті эндотермиялық эффект зерттелетін минералдың табиғатын термиялық талдаудың көмегімен тану үшін диагностикалық белгі қызметін атқарады.
		
		

			
Кристаллизационные связи - механические связи, действующие между элементами кристаллического вещества. [79]
			
 
			
Кристалдық байланыстар - кристалды заттар элементтері арасында әрекет ететін механикалық байланыстар.
		
		

			
Кристаллогидраты - кристаллические соединения, в состав которых входит вода. [79]
			
 
			
Кристалгидраттар - құрамына су кіретін кристалды қосылыстар.
		
		

			
Критерии просадочности - признаки, по которым прогнозируется просадочность рыхлых пород. [79]
			
 
			
Отырылу критерийі - борпылдақ таужыныстардың отырылуы болжанатын белгілер.
		
		

			
Критическая пористость - значение пористости несвязной породы, не изменяющееся в процессе деформации сдвига. [79]
			
 
			
Шекті кеуектілік - байланыспаған таужыныс кеуектілігінің ығысу деформациясы процесінде өзгермейтін мәні.
		
		

			
Критическая скорость - скорость, при которой ламинарное течение жидкости переходит в турбулентное. Критическая скорость прямо пропорциональна коэффициенту кинематической вязкости и числу Рейнольдса и обратно пропорциональна гидравлическому радиусу. [79]
			
 
			
Шекті жылдамдық - сұйықтың ламинарлық ағысы турбуленттік ағысқа айналатын жылдамдық. Сындық жылдамдық кинематикалық тұрпаттылық коэффиценті мен Рейнольдс санына тура пропорционал және гидравликалық радиусқа кері пропорционал.
		
		

			
Кроки - схематический набросок топографического плана местности с указанием набранных пикетов в процессе выполнения съемки. Спр.стр. по ИГ.
			
 
			
Крокалар - жергілікті жердің топографиялық планының түсіруді орындау процесінде алынған пикеттер көрсетілген сұлба сызбасы.
		
		

			
Круг Мора - графическое построение для определения напряженного состояния упругого тела; круг, построенный на отрезке, равном разности главных напряжений (   ), как на диаметре. [79]
			
 
			
Мор дөңгелегі - серпімді дененің кернеулі күйін айқындауға арналған кескіндемелік құрылыс; диаметрдегі сияқты, басты кернеулердің әркелкілігіне (   ), тең тілмеде жасалған дөңгелек.
		
		

			
Круговая кривая трассы - часть оси трассы проектируемого сооружения, представляющая собой дугу окружности [14]
			
 
			
Трассаның дөңгелек қисығы - жобаланатын құрылыс трассасы осінің шеңбер доғасын көрсететін бөлігі
		
		

			
Круговорот воды (влагооборот) в природе - непрерывный замкнутый процесс циркуляции воды на земном шаре, обусловленный поступлением солнечной энергии и действием силы тяжести. [79]
			
 
			
Табиғаттағы су айналымы (ылғалайналым) - жер шарындағы су айналымының үздіксіз тұйық процесі, күн энергиясының түсуіне және ауырлық күшінің әсеріне негізделеді.
		
		

			
Крутизна ската - угол, образуемый направлением ската с горизонтальной плоскостью в данной точке. [84] [14]
			
 
			
Ылди құлдилығы - осы нүктеде ылди бағытының көлденең жазықтықпен түзетін бұрышы.
		
		

			
Крутизна склона (откоса) - 1) отношение высоты склона (откоса) к заложению; 2) угол склона (откоса) с горизонтом. [79]
			
 
			
Беткейдің (қиябеттің) құлдилығы - 1) беткей (қиябет) биіктігінің негізге қатынасы; 2) беткейдің (қиябеттің) қабатпен арадағы бұрышы.
		
		

			
Крыльчатка - рабочий наконечник, состоящий из четырех тонких прямоугольных продольных лопастей, крестообразно укрепленных на нижнем конце центрально расположенного несущего стержня. [11]
			
 
			
Қанатша - ортада орналасқан көтергіш біліктің төменгі ұшына қиғаш тәрізді бекітілген төрт жіңішке тікбұрышты бойлық қалақшадан тұратын жұмыс ұштығы
		
		

			
Ксерофиты - засухоустойчивые растения, живущие на местообитаниях с недостаточным увлажнением. Большая часть ксерофитов отличается узколистностью, мелколистностью, наличием светлого опушения и восковых налетов на листьях и стеблях. На аэрофотоснимках дают светлые фототона. Могут служить индикаторами почв с низкой влажностью. [79]
			
 
			
Қуаң жер өсімдіктері - ылғалы аз жерлерде өсетін қуаңшылыққа төзімді өсімдіктер. Қуаң жер өсімдіктерінің басым бөлігі жіңішке жапырақты, ұсақ жапырақты болуымен, жапырағы мен сабағында жарықтан бүрісудің және балауыз өңездің болуымен ерекшеленеді. Олар аэрофотосуреттерде жарық фототон береді. Ылғалы аз топырақтардың индикаторы бола алады.
		
		

			
Купол - 1) пространственная конструкция выпуклого покрытия зданий и сооружений, перекрывающая круглые, эллиптические или многоугольные в плане помещения; 2) в геологии - форма залегания слоистых магматических пород, солей и др. [66]
			
 
			
Күмбез - 1) бөлмелердің жайғасымында дөңгелек, эллипті немесе көп бұрышты жабатын, ғимараттар мен имараттардың дөңес жабынды кеңістікті құралымы; 2) геологияда - қабатты магматикалық жыныстардың, тұздардың және т.б. жату пішіні.
		
		

			
Курвиметр - прибор для измерения длины кривых линий на картах и чертежах. [84]
			
 
			
Курвиметр - карталар мен сызбалардағы қисық сызықтардың ұзындығын өлшеуге арналған аспап.
		
		

			
Курумы - скопления грубообломочного материала, перемещающегося вниз по склонам под действием процессов выветривания, растрескивания, пучения, солифлюкции и силы тяжести. [72]
			
 
			
Қорымдар - үгілу, жарылу, ісіну, солифлюкация процестерінің және ауырлық күшінің әсерінен беткей арқылы төмен көшетін дөрекі кесекті заттардың жиналуы.
		
	

	

		

			
Лабораторная проба — проба материала, приготовленная из объединенной пробы и предназначенная для всех лабораторных испытаний, предусмотренных для данного вида горной породы, щебня (гравия). [46]
			
 
			
Зертханалық сынама - бірлескен сынамадан әзірленген және тау жынысының, қиыршықтастың (малтатастың) осы түрі үшін көзделген барлық зертханалық сынамаларға арналған материалды сынау.
		
		

			
Лавины снежные - сосредоточенное движение снежных масс, падающих или соскальзывающих с горных склонов, в виде сплошного тела (мокрые лавины) или распыленного снега (сухие лавины). [56]
			
 
			
Қар көшкіні - тұтас күйінде (ылғал көшкіндер) немесе бытыранды қар күйіндегі (құрғақ көшкіндер) тау бөктерлерінен құлап немесе сырғып түсетін қар массаларының жинақталған қозғалысы.
		
		

			
Лазеры - оптические квантовые генераторы (ОКГ). Применяются в геодезии как источники оптического излучения в фазовых и импульсных светодальномерах, в гироскопах, гравиметрических приборах, во многих приборах инженерной геодезии и т.д. [84]
			
 
			
Лазерлер - оптикалық квант генераторы (ОКГ). Геодезияда фазалық және импулсьтік жарықтың ұзындығын өлшеуіштерде, гироскоптарда, гравиметр аспаптарында, инженерлік геодезияның көптеген аспаптарында оптикалық сәулелендіру көзі ретінде қолданылады.
		
		

			
Ламинарное течение - перемещение (течение) жидкости (или газа), характеризующееся отсутствием перемешивания между соседними ее (его) слоями. [66]
			
 
			
Ламинарлық ағыс - сұйықтың (немесе газдың) басқа қабаттары арасындағы араласудың болмауымен сипатталатын жылжуы.
		
		

			
Ландшафт - природный комплекс, образованный закономерным сочетанием климатических, литологических, гидрогеологических, геоморфологических, почвенно-геоботанических и прочих физико-географических условий. [79]
			
 
			
Ландшафт - климаттық, литологиялық, гидрогеологиялық, геоморфологиялық, топырақты-геоботаникалық және өзге де физикалық-географиялық жағдайлардың заңды үйлесуінен құралған табиғи кешен.
		
		

			
Ландшафт географический - основная единица физико-географического деления (районирования); генетически единая территория с однотипным рельефом, геологическим строением, климатом, общим характером поверхностных и подземных вод, закономерным сочетанием почв, растительных и животных сообществ. [77]
			
 
			
Географиялық ландшафт - физикалық-географиялық бөліністің (аудандаудың) негізгі бірлігі; біртекті бедерге, геологиялық құрылысқа, климатқа, жерүсті және жерасты суларының ортақ сипатына, топырақтың, өсімдік және жануарлар әлемінің заңды үйлесіміне ие бірыңғай генетикалық аумақ.
		
		

			
Ландшафтно-индикационный метод съемки - метод съемки (картирования), основанный на существовании связей между компонентами ландшафта (рельефом, растительностью, почвой и др.) и компонентами геокриологических условий (характером распространения мерзлых грунтов, их температурой, глубиной сезонного промерзания и оттаивания и др..). [72]
			
 
			
Ландшафттық-индикациялық түсіру әдісі - ландшафт құрауыштары (бедер, өсімдіктер, топырақ және т.б.) мен геокриологиялық жағдайлар құрауыштары (тоң топырақтардың таралу сипаты, олардың температурасы, маусымдық тоңдану және еру тереңдігі) арасында байланыстың болуына негізделген түсіру (картаға түсіру) әдісі.
		
		

			
Ландшафтно-рекреационная территория - территория, размещаемая на селитебной территории, включающая городские леса, лесопарки, лесозащитные зоны, водоемы, земли сельскохозяйственного использования и другие угодья, которые совместно с парками, садами, скверами и бульварами формируют систему открытых пространств. [62]
			
 
			
Ландшафттық-рекреациялық аумақ - қоныстану аумағында орналасқан, саябақтармен, бақтармен, баулармен және желекжолдармен бірге ашық кеңістік жүйесін құрайтын қала ормандарын, орманмен қорғау аймақтарын, ауыл шаруашылық пайдаланымындағы жерлерді басқа да алқаптарды қамтитын аумақ.
		
		

			
Легенда - пояснение к условным знакам карты. [84]
			
 
			
Аңыз - картаның шартты белгілеріне түсініктеме.
		
		

			
Летучий контроль - контроль , выполняемый в случайное время (эпизодически) , преимущественно при нецелесообразности применения сплошного, выборочного или периодического контроля (например, контроль плотности грунта при обратной засыпке траншей) .. [65]
			
 
			
Жедел бақылау - негізінен тұтас, таңдамалы немесе кезең-кезеңмен бақылау жасаудың (траншеяларды қайта төсеу кезінде топырақтың тығыздығын бақылау) реті болмаған кезде кездейсоқ уақытта орындалатын (эпизодтық) бақылау.
		
		

			
Лед ( грунт ледяной ) — природное образование, состоящее из кристаллов льда с возможными примесями обломочного материала и органического вещества не более 10 % (по объему), характеризующееся криогенными структурными связями. [22]
			
 
			
Мұз (мұзды топырақ) - криогендік құрылымдық байланыстармен сипатталатын , 10 % -тен аспайтын (көлемі бойынша) кесек заттармен және органикалық заттармен ықтимал қоспалары бар мұз кристалдарынан тұратын табиғи түзілім.
		
		

			
Лёсс - однородная тонкозернистая обычно неслоистая рыхлая горная порода, состоящая из мельчайших зерен кварца, вторичных глинистых минералов и углекислого кальция (27-90% кварца и силикатов, 4-20% глинозема, 6% и более углекислого кальция) с примесью слюды и других минералов. В верхней части лёсс часто содержит конкреции углекислого кальция (журавчики). Характерными особенностями типичного лёсса являются пылеватый гранулометрический состав, видимая невооруженным глазом микропористость, наличие тончайших вертикальных канальцев, остающихся в лёссе после отмирания стеблей травы, просадочность (самопроизвольное уменьшение объема породы при сильном увлажнении), анизотропные свойства в горизонтальном и вертикальном направлениях. Лёсс может образовывать столбчатые отдельности и высокие хорошо сохраняющиеся вертикальные обрывы. [79]
			
 
			
Лесс - ұсақ кварц микротүйіршіктерінен, слюдалардың және басқа да минералдардың қоспасы бар кейінгі сазды минералдар мен көмір қышқылды кальцийден ( 27-90% -і кварцтан және силикаттардан , 4-20% -і жербалшықтан , 6% және одан астамы көмір қышқыл кальцийден ) тұратын біртекті жіңішке микротүйіршікті, әдетте қабаттаспаған борпылдақ тау жынысы. Лёсстің жоғарғы бөлігі көбіне көмір қышқылды кальцийдің тасберіштерін (жұмыршақтарын) қамтиды. Тозаңды түйірөлшемді құрам, жай көзге көрінетін микрокеуектілік, шөп сабақтары қурағаннан кейін лёссте қалатын жіңішке тік арнашалардың болуы, отырылу (қатты дымқылдану кезінде таужыныс көлемінің өздігінен кішіреюі), көлденең және тік бағыттардағы анизотропты қасиеттер типтік лёсстің сипатты ерекшелігі болып табылады. Лёсс бағаналы жекеліктерді және жақсы сақталатын биік тікжарларды түзе алады.
		
		

			
Лёссовидная порода - порода, имеющая некоторые признаки лёсса. [79]
			
 
			
Лесс тәрізді таужыныс - лёсстің кейбір белгілеріне ие таужыныс.
		
		

			
Лёссовый «карст» - более или менее крупные пустоты в лёссовых породах, образовавшиеся вследствие механической, а частью и химической суффозии. [79]
			
 
			
Лёсс «карсты » - лесс жыныстарында механикалық суфозия, кейде химиялық суффозия салдарынан түзілетін неғұрлым ірі немесе неғұрлым шағын қуыстар.
		
		

			
Ликвидация скважин - работы, проводимые по окончании использования скважины и заключающиеся в: 1) извлечении обсадных труб, 2) тампонаже скважины, 3) постановке опознавательных знаков на месте скважин. Тампонаж скважин осуществляется глиной или цементом. [79]
			
 
			
Ұңғымаларды жабу - ұңғыманы пайдаланудың бітуіне қарай жүргізілетін және: 1) шеген құбырды шығарып алудан; 2) ұңғыманы тығындаудан; 3) ұңғыма орнына белгі таңбалар қоюдан тұратын жұмыстар. Ұңғымалар сазбен немесе цементпен тығындалады.
		
		

			
Линейное уплотнение - уплотнение грунта, находящегося в линейной (прямой) зависимости от постепенно увеличивающейся сжимающей нагрузки. Линейное уплотнение грунтов имеет место в определенных пределах (от нуля до некоторой величины); при дальнейшем увеличении нагрузки зависимость выражается кривой линией. Поскольку нагрузка в основаниях сооружений обычно выбирается так, чтобы не был превзойден предел пропорциональности между напряжениями и деформациями, при определении напряжений в грунтах применяют уравнения линейно деформируемых тел. [79]
			
 
			
Сызықтық нығыздау - біртіндеп ұлғаятын жүктемеге сызықтық (тікелей) тәуелді топырақты нығыздау. Топырақты сызықтық нығыздау белгілі бір шекте (нөлден кейбір шамаға дейін) жүргізіледі; тәуелділік жүктемені одан әрі ұлғайту барысында қисық сызықпен көрсетіледі. Себебі, имарат негізіндегі жүктеме әдетте кернеу мен деформациялану арасындағы пропорция шегінен асып кетпейтіндей етіп таңдалады, топырақтағы кернеуді айқындау кезінде сызықты деформацияланатын денелер теңдеуі қолданылады.
		
		

			
Линейные геодезические измерения - измерения, в результате которых на местности определяются расстояния между заданными точками. [85]
			
 
			
Сызықтық геодезиялық өлшеулер - нәтижесінде жергілікті жердегі берілген нүктелердің арақашықтығы айқындалатын өлшеу.
		
		

			
Линейный (одномерный) фильтрационный поток - движение жидкости или газа в пористой среде, когда совокупность всех траекторий состоит из параллельных прямых линий, причем в каждом плоском сечении, перпендикулярном направлению движения, скорости фильтрации во всех точках не только параллельны, но и равны друг другу. [79]
			
 
			
Сызықтық (біршамалы) сүзілу ағыны - барлық траекториялардың жиынтығы көлденең тік сызықтардан тұратын, оның үстіне барлық нүктедегі қозғалыс бағытына, сүзу жылдамдығына тік әрбір жазық қимадағы сызықтар жанамалы ғана емес, бір-біріне тең болған кезде сұйықтың немесе газдың кеуекті ортадағы қозғалысы.
		
		

			
Линза - геологическое тело чечевицеобразной формы, быстро выклинивающееся по всем направлениям. Мощность линзы не велика по сравнению с ее протяженностью. [77]
			
 
			
Линза - барлық бағыт бойынша жылдам сыналанушы жасымық тәрізді пішіндегі геологиялық дене. Линзаның қуаты оның ұзындығымен салыстырғанда үлкен емес.
		
		

			
Линии регулирования застройки - границы застройки, устанавливаемые при размещении зданий, строений, сооружений, с отступом от красных линий или от границ земельного участка. [68]
			
 
			
Құрылысты реттеу сызығы - ғимаратты, құрылысты, имаратты орналастыру кезінде қызыл сызықтан немесе жер учаскесінің шекарасынан шегініспен белгіленетін құрылыс шекарасы.
		
		

			
Линия отвеса - линия, перпендикулярная поверхности геоида. [77]
			
 
			
Тіктегіш сызығы - геоид бетіне көлденең сызық.
		
		

			
Линия падения - линия, находящаяся в плоскости кровли или подошвы пласта (слоя, жилы и др. геологических тел) или в плоскости разрыва, перпендикулярная к линии простирания; направлена вниз по падению пласта (слоя, жилы) или плоскости разрыва. [77]
			
 
			
Еңістену сызығы - қаттың (қабаттың, тастамырдың және т.б. геологиялық дененің) жабынының немесе табанының жазықтығында немесе айырылым жазықтығында жатырған, созылу сызығына тік сызық; қаттың (қабаттың, тастамырдың) немесе айырылым жазықтығының еңістенуі бойынша төменге бағытталады.
		
		

			
Линия простирания - линия пересечения кровли или подошвы пласта (слоя, жилы и др. геологических тел) или плоскости разрыва с горизонтальной плоскостью. [77]
			
 
			
Созылу сызығы - қаттың (қабаттың, тастамырдың және т.б. геологиялық дененің) жабынының немесе табанының немесе айырылым жазықтығының көлденең жазықтықпен қиылысуы.
		
		

			
Линия разведочная - линия, вдоль которой расположен ряд разведочных выработок - канав, шурфов, скважин; обычно задается вкрест господствующего простирания породы и тел полезных ископаемых. [77]
			
 
			
Барлау сызығы - бойында бірқатар барлау қазбалары - арықтар, шурфтар, ұңғымалар орналасатын сызық; әдетте пайдалы қазбалар жыныстары мен денелерінің үстем созылуына қарсы жасалады.
		
		

			
Липкость грунтов - способность грунтов прилипать к предметам, с которыми они приходят в соприкосновение. Свойство липкости характерно для глинистых грунтов, находящихся в увлажненном состоянии. На степень липкости грунтов, помимо влажности, влияют гранулометрический и минеральный составы грунта и состав поглощенных оснований. Увеличение липкости с возрастанием влажности происходит лишь до известного предела. Липкость используется при оценке пригодности грунтов для дорожного полотна, а также при выяснении обрабатываемости их дорожными и сельскохозяйственными машинами. Величина липкости измеряется усилием, необходимым для отрывания прилипшего предмета от грунта. [79]
			
 
			
Топырақтың жабысқақтығы - топырақтың өзі жанасатын заттарға жабысу қабілеті. Жабысқақтық қасиеті дымқыл күйде болатын сазды топырақтарға тән. Топырақтың жабысқақтық дәрежесіне дымқылдықпен қатар, топырақтың түйіршікөлшемдік және минералдық құрамы және сіңірілген негіздердің құрамы ықпал етеді. Жабысқақтық дымқылдықтың өсуіне қарай белгілі бір шекке дейін ұлғая алады. Жабысқақтық топырақтың жол төсеміне жарамдылығын бағалауда, сондай-ақ оның жол және ауыл шаруашылығы машиналарымен өңделуін анықтау кезінде пайдаланылады. Жабысқақтық шамасы жабысқан затты топырақтан ажыратып алуға жұмсалатын күшпен өлшенеді.
		
		

			
Литогенез - совокупность процессов, в результате которых образовалась порода и которые обусловили современное ее состояние. [79]
			
 
			
Литогенез - нәтижесінде таужыныс түзілетін және оның қазіргі күйін негіздейтін процестердің жиынтығы.
		
		

			
Литология - учение о каменных породах. [79]
			
 
			
Литология - тас таужыныстар туралы ілім.
		
		

			
Ложбина - общее название для вытянутых денудационных форм с пологими, мягкими склонами. Различают ложбины: а) эрозионную - стока древнего, подледникового, подледного, приледникового, талых вод; притеррасную, эрозионную, склоновую, зачаточную; б) эоловую - дефляционную, выдувания; карстовую, абляционную и др. [77]
			
 
			
Қолат - көлбеу, жұмсақ беткейлері бар керілген денудациялы пішіндердің жалпы атауы. Қолаттың мынадай түрлері бар: 1) эрозиялық - көне, мұздықасты, мұзасты, мұз жанындағы, еріген сулардың ағындысы; террасса жанындағы, эрозиялық, беткейлік, басталған; 2) эолдық - дефляциялық, үрлемелі; карстық, абляциялық және т.б.
		
		

			
Локальный мониторинг компонентов окружающей среды - система наблюдений и контроля за состоянием и изменением природных и техногенных условий при инженерных изысканиях для строительства объектов. [53]
			
 
			
Қоршаған орта құрауыштарының оқшау мониторингі - нысандарды салу үшін инженерлік іздену кезінде табиғи және техногендік жағдайлардың күйін және өзгерісін байқау және бақылау жүйесі.
		
		

			
Льдистость грунта за счет видимых ледяных включений — отношение содержащегося в грунте объема видимых ледяных включений к объему мерзлого грунта. [22]
			
 
			
Топырақтың көрінетін мұз қосындылар есебінен мұздылығы - топырақта қамтылған көрінетін мұз қосындылары көлемінің тоң топырақ көлеміне қатынасы.
		
		

			
Магматические породы - породы, образовавшиеся из магматических расплавов при определенных термодинамических и физико-химических условиях. [78]
			
 
			
Магма жыныстары - белгілі бір термодинамикалық және физикалық-химиялық жағдайларда магма балқымаларынан түзілетін жыныстар.
		
	

	

		

			
Магнезиальная коррозия бетона - коррозия бетона в результате взаимодействия цементного камня с растворами магнезиальных солей . [76]
			
 
			
Бетонның магнезиалдық тоттануы - цемент тасының магнезиалдық тұздар ерітінділерімен өзара әрекеттесуі нәтижесінде бетонның тоттануы.
		
		

			
Магниторазведка - геофизический метод разведки, основанный на различных магнитных свойствах горных пород. [77]
			
 
			
Магниттік барлау - таужыныстардың әркелкі магниттік қасиеттеріне негізделген геофизикалық барлау әдісі.
		
		

			
Магнитуда землетрясения (М) - относительная энергетическая характеристика землетрясения, введена Рихтером. Определяется как логарифм отношения максимальных амплитуд волн данного землетрясения к амплитудам таких же волн некоторого стандартного землетрясения. [77]
			
 
			
Жер сілкінудің магнитудасы - жер сілкінудің Рихтер енгізген салыстырмалы энергиялық сипаттамасы. Осы жер сілкінісі толқындарының максималдық амплитудаларының кейбір стандартты жер сілкінудің осындай толқындарының амплитудаларына қатынасының логарифмі ретінде айқындалады.
		
		

			
Макет местности - рельефная модель местности с основными неровностями и местными предметами, изображенными на крупномасштабной топографической карте. [84]
			
 
			
Жергілікті жердің макеті - жергілікті жердің ірі масштабты топографиялық картада бейнеленген негізгі ой-қырлары және жергілікті заттары бар бедерлі моделі.
		
		

			
Макрокомпоненты химического состава природных вод - растворенные в воде твердые неорганические вещества, которые существуют в виде ионов и молекул и часто находятся в водах в преобладающих относительно других компонентов содержаниях. К макрокомпонентам относятся ионы Na +  , Ca 2+  , Mg 2+  , HCO¯ 3  , Cl¯, SO 2-  4  , NO¯ 3  (являются преобладающими катионами или анионами в ряде типов подземных вод регионального распространения), Fe, Al 3+  (преобладают только в локальных подземных водах, имеющих низкий рН), H 2  SiO 3  (преобладающий компонент некоторых локальных типов грунтовых и поверхностных вод с очень малой минерализацией и в высокотемпературных акротермах). [79]
			
 
			
Табиғи сулардың химиялық құрамының макроқұрауыштары - иондар мен молекулалар түрінде өмір сүретін және басқа компоненттерге қарағанда судың басым бөлігін құрайтын суда еріген органикалық емес қатты заттар. Na +  , Ca 2+  , Mg 2+  , HCO¯ 3  , Cl¯, SO 2-  4  , NO¯ 3  (өңірде таралатын жер асты суларының бірқатар типтерінде басым катиондар немесе аниондар болып табылады), Fe, Al 3+  (рН төмен болатын, оқшау жер асты суларында басым болады), H 2  SiO 3  (минералдануы өте төмен және жоғары температуралы акротермадағы топырақ суларының және жер үсті суларының кейбір оқшау типтеріндегі басым құрауыш) иондары макроқұрауыштарға жатады.  
		
		

			
Макропористость - пористость породы, превышающая обычную и составляющая более 50%; наряду с мелкими порами в породе имеются крупные поры - макропоры, видимые невооруженным глазом. Количество макропор обычно равно 15 - 20% от общей пористости породы. Макропористость присуща лёссам и лёссовидным породам. Макропористость грунтов существенно отражается на увеличении их водопроницаемости и сжимаемости. [79]
			
 
			
Макрокеуектілік - таужыныстың әдеттегіден жоғары және 50% -нен астамын құрайтын кеуектілігі; таужыныста ұсақ саңылаулармен қатар жай көзбен көруге болатын ірі саңылаулар - макросаңылаулар да болады. макросаңылаулардың әдеттегі саны таужыныстың жалпы кеуектілігінің 15 - 20% -не тең. Макрокеуектілік лёсстерге және лёссотәрізді жыныстарға тән. Топырақтың макрокеуектілігі оның суөткізгіштігі мен сығылуының ұлғаюына едәуір әсер етеді.
		
		

			
Макроструктура - структура, при которой отдельные кристаллические или обломочные зерна в породе различимы невооруженным глазом. [77]
			
 
			
Макроқұрылым - таужыныстағы жекелеген кристалды немесе кесек түйіршіктер жай көзге байқалатын құрылым.
		
		

			
Максимальная водоудерживающая способность пород - максимальное количество воды в процентах от сухого веса породы, которое может быть удержано породой. Соответствует термину «влагоемкость». [79]
			
 
			
Таужыныстың максималды су ұстау қабілеті - таужыныс ұстап қала алатын судың таужыныстың құрғақ салмағы процентіндегі максималды саны. « Ылғалсыйымдылық » терминіне сай келеді.
		
		

			
Максимальная гигроскопичность (максимальная гигроскопическая влагоемкость) породы - максимальное количество парообразной воды, поглощаемое породой из воздуха. Выражается чаще всего весовым способом - по отношению к весу абсолютно сухой породы в процентах или в долях единицы. [79]
			
 
			
Таужыныстың максималды ылғалтартқыштығы (максималды ылғалтартқыштық ылғалсыйымдылығы) - таужыныстың ауадан сіңіріп алатын бу тәрізді суының максималды саны. Көбіне таразылық тәсілмен - абсолютті құрғақ таужыныстың салмағына процентпен немесе бірлік үлесімен қатынас бойынша көрсетіледі.
		
		

			
Максимальное капиллярное поднятие - наибольшая высота, на которую вода может подняться капиллярными силами (высота капиллярного поднятия в горной породе). [79]
			
 
			
Максималды капиллярлық көтерілу - судың капиллярлық күштермен көтеріле алатын ең жоғарғы биіктігі (тау жынысындағы капиллярлық көтерілу биіктігі).
		
		

			
Марка центра геодезического пункта - деталь центра геодезического пункта, имеющая метку, к которой относят его координаты. [14]
			
 
			
Геодезиялық пункт орталығының маркасы - геодезиялық пункт орталығының өз координаталары жататын белгісі бар бөлшегі.
		
		

			
Маршрутная съемка - съемка местности во время путешествия или экспедиции при отсутствии подробных карт. Проводится во время пешеходного маршрута или с лодки. Направления определяются буссолью, расстояния - шагомером. Все подробности наносятся «на глаз».. [79]
			
 
			
Түсіру бағытжолы - саяхат жасау немесе экспедиция кезінде дәйекті карталар болмаған кезде жергілікті жерді түсіру. Жаяу жүру немесе қайықпен жүзу бағытжолдары кезінде жасалады. Бағыты буссольмен, қашықтығықадамдап өлшеумен анықталады. Барлық деректері «көз мөлшермен» есептеліп түсіріледі.
		
		

			
Маршруты каркасные - аэрофотосъемочные маршруты, выполняемые с целью построения по ним сети опорных точек для маршрутов площадной аэрофотосъемки при создании карт масштаба 1:100000, а в горных районах - 1:50000. [84]
			
 
			
Қаңқалық бағытжолдар - 1:100000 масштабты , ал таулы аудандарда - 1:50000 масштабты карталар жасау кезінде ол бойынша алаңды аэрофототүсірудің негізгі нүктелері желісін құру мақсатында орындалатын аэрофототүсіру бағытжолдары. ..
		
		

			
Масса грунта — свойство тела или вещества, характеризующее их инерционность и способность создавать гравитационное поле (скалярная величина). [25]
			
 
			
Топырақ массасы - дене мен заттың инерциялылығын және гравитациялық өріс қалыптастыру қабілетін (скаляр шамасы) сипаттайтын қаситеті.
		
		

			
Масса грунтовая ( в механике грунтов) - грунт, поры которого полностью заполнены свободной водой. [77]
			
 
			
Топырақты массасы (топырақ механикасында) - саңылаулары еркін суға лық толған топырақ.
		
		

			
Массив горных пород - толща горных пород, характеризующаяся определенной инженерно-геологической структурой: строением поверхности, горно-геологической ярусностью (этажностью) геологического разреза, внутренним строением горно-геологических ярусов и структурно-механическими особенностями (массива в целом). [79]
			
 
			
Тау жыныстарының сілемі - тау жыныстарының белгілі бір инженерлік-геологиялық құрылыммен: геологиялық қиманың беткі құрылысымен, таулы-геологиялық жікқабаттылығымен (қабаттылығымен), таулы-геологиялық жікқабаттардың ішкі құрылысымен және құрылымдық-механикалық ерекшеліктерімен (тұтас сілемнің) сипатталатын қалыңдығы.
		
		

			
Масштаб - отношение линейного размера отрезка на чертеже к соответствующему линейному размеру того же отрезка в натуре. [8]
			
 
			
Масштаб - тілгінің сызбадағы сызықтық өлшемінің сол тілгінің заттағы тиісті сызықтық өлшеміне қатынасы.
		
		

			
Масштаб аэрофотоснимка - отношение длины линии на аэрофотоснимке к длине горизонтального проложения соответствующей линии на местности. [84]
			
 
			
Аэрофотосурет масштабы - сызықтың аэрофотосуреттегі ұзындығының сол сызықтың жергілікті жердегі көлденең жату ұзындығына қатынасы.
		
		

			
Масштаб аэрофотосъемки - среднее значение масштаба аэрофотоснимков сфотографированного района. [84]
			
 
			
Аэрофототүсіру масштабы - фотоға түсірілетін ауданның аэрофотосуреттері масштабының орташа мәні.
		
		

			
Масштаб карты главный - число, показывающее степень общего уменьшения линейных элементов земного эллипсоида при изображении его поверхности на плоскости. [84]
			
 
			
Картаның бас масштабы - жер элипсоидының сызқтқ элементтерінің бетін жазықта бейнелеу кезінде олардың жалпы кішірею дәрежесін көрсететін сан.
		
		

			
Масштаб карты частный - отношение длины бесконечно малого отрезка на плоскости к длине соответствующего отрезка на земном эллипсоиде. [84]
			
 
			
Картаның жеке масштабы - шексіз кіші тілгінің жазықтағы ұзындығының сол тілгінің жер эллипсоидындағы ұзындығына қатынасы .
		
		

			
Масштаб натуральной величины - масштаб с отношением 1:1. [8]
			
 
			
Натуралды шамадағы масштаб - 1:1 қатынасындағы масштаб.
		
		

			
Масштаб площадей - отношение площади бесконечно малой фигуры на карте к площади соответствующей фигуры на эллипсоиде (шаре). [84]
			
 
			
Аудандар масштабы - шексіз кіші фигураның картадағы ауданының сол фигураның эллипсоидтағы (шардағы) ауданына қатынасы.
		
		

			
Масштаб топографической карты или плана - отношение длины линии на карте (плане) к длине горизонтального проложения соответствующей линии на местности. Масштаб выражают в линейной или числовой форме. [84]
			
 
			
Топографиялық карталар мен пландар масштабы - сызықтың картадағы (пландағы) ұзындығының сол сызықтың жергілікті жердегі көлденең жату ұзындығына қатынасы. Масштаб сызықтық немесе сандық нысанда көрсетіледі.
		
		

			
Масштаб увеличения - масштаб с отношением большим, чем 1:1 (2:1 и т.д.). [8]
			
 
			
Ұлғаю масштабы - 1:1 қарағанда үлкен қатынастағы (2:1 және т.б.).
		
		

			
Масштаб уменьшения - масштаб с отношением меньшим, чем 1:1 (1:2 и т.д.). [8]
			
 
			
Кішірею масштабы - 1:1 қарағанда кіші қатынастағы (1:2 және т.б.).
		
		

			
Мгновенная нагрузка - нагрузка, действующая в течение минимального интервала времени. [79]
			
 
			
Бір сәттік жүктеме - ең кіші уақыт интервалы ішінде қолданылатын жүктеме.
		
		

			
Мгновенное сопротивление мерзлых грунтов - наибольшее сопротивление мерзлых грунтов разрушению, соответствующее быстрому (теоретически со скоростью звука) приложению нагрузки, практически близкое временному сопротивлению. [79]
			
 
			
Тоң топырақтың бір сәттік кедергісі - тоң топырақтың бұзылуға үлкен кедергісі, ол жүктемені жылдам (теориялық тұрғыдан дыбыс жылдамдығымен) салуға сай келіп, іс жүзінде уақытша кедергіге жақын болады.
		
		

			
Межень - период наиболее устойчивого уровня воды в реке, когда река питается главным образом грунтовыми водами. [84]
			
 
			
Саба - өзен негізінен топырақ суларымен толығатын кезде өзендегі су деңгейінің неғұрлым тұрақтану кезеңі.
		
		

			
Межморенные воды - подземные воды, залегающие или перемещающиеся в межморенных отложениях, т.е. в горных породах, залегающих между двумя моренами. [79]
			
 
			
Моренааралық сулар - моренааралық түзілімдерде, яғни екі морена арасында жататын тау жыныстарында жататын немесе жылжитын жер асты сулары.
		
		

			
Межпластовые воды - воды, находящиеся в водоносных пластах, залегающих между пластами водоупорных пород. В большинстве случаев межпластовые воды являются напорными, но когда водосодержащий слой заполнен не целиком, они ненапорные. Межпластовая вода отличается от грунтовой тем, что ее поверхность не соприкасается непосредственно с наземной атмосферой. [79]
			
 
			
Қат-қабатаралық сулар - сутірек таужыныстарының қаттары арасында жататын сулы қат-қабаттардағы сулар. Қат-қабатаралық сулар көп жағдайда арынды болып келеді, бірақ сулы қабат тұтас толтырылмаған кезде олардың арыны жоғалады. Қат-қабатаралық су топырақ суларынан өз бетінің жерүсті атмосферамен тікелей жанаспайтындығымен ерекшеленеді.
		
		

			
Межплоскостная вода в минералах - вода, характерная для некоторых минералов слоистой структуры (например, для монтмориллонита). Молекулы этой воды располагаются иногда в несколько слоев между отдельными пакетами кристаллической решетки. По типу межплоскостная вода приближается (и даже дает переходы) к кристаллизационной, а по поведению близка к цеолитной воде, но в отличие от последней при ее выделении объем минерала уменьшается, а удельный вес и показатель преломления увеличиваются. [79]
			
 
			
Минералдардағы жазықтықаралық сулар - кейбір қабатты құрылым минералдарына (мысалы монтмориллонитқа) тән су. Бұл судың молекулалары кейде кристал тордың жекелеген пакеттері арасында бірнеше қабат болып орналасады. Жазықтықаралық су типі жөнінен кристалданған суға ұқсайды (тіпті соған ауыса алады), ал күйі жөнінен цеолитті суға жақын, бірақ соңғысынан ерекшелігі ол бөлінген кезде минералдың көлемі кішірейіп, үлестік салмақ пен сындырылу көрсеткіші ұлғаяды.
		
		

			
Мел - тонкозернистый слабосцементированный мягкий белый известняк, состоящий из мелких обломков и целых кальцитовых скелетов микроорганизмов. [66]
			
 
			
Бор - ұсақ сынықтар мен микроағзалардың толықкальцитті қаңқаларынан тұратын ұсақ түйіршікті аз цементтелген жұмсақ ақ әктас.
		
		

			
Мелиорация - совокупность организационно-хозяйственных и технических мероприятий по коренному улучшению природных условий земель путем отвода воды с переувлажненных земель (осушительная мелиорация) или увлажнения земель (оросительная мелиорация) с целью поддержания их благоприятного водного (связанного с ним воздушного, теплового и пищевого) режима и повышения плодородного и пищевого режимов , плодородия почв, улучшения природной среды. [66]
			
 
			
Мелиорация - қоршаған ортаны сақтау, топырақ қыртысының құнарлылығын арттыру үшін, дымқылдығы артық жерлерді құрғату (құрғату мелиорациясы) немесе құрғақ жерлерді суландыру (суландыру мелиорациясы) арқылы және олардың қолайлы суландырылуын (оның ауамен, жылумен және қоректенуіне байланысты) қарастыру мақсатында жерді қоректендіру тәртібін, топырақ құнарлылығын көтеру және табиғи ортаны түпкілікті жақсартуда ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық іс-шараларының жиынтығы.
		
		

			
Мелиорация грунтов - искусственное улучшение свойств грунтов применительно к различным видам строительства.. [79]
			
 
			
Топырақ мелиорациясы - топырақтың қасиеттерін әркелкі құрылыс түрлерін қолдана отырып қолдан жақсарту.
		
		

			
Мелкосопочник - холмистый и холмисто-грядовый рельеф с повышающимися сопками или изолированными возвышенностями со слегка заостренными вершинами и широким основанием, разделенными широкими плоскодонными долинами. [77]
			
 
			
Ұсақ шоқылық - көтеріңкі шоқылары немесе тегіс табанды аңғарлармен бөлінген үшкілденген шыңдары мен жайпақ негізді дербес таулары бар төбелі және төбелі-қыратты бедер.
		
		

			
Мензула - прибор, применяемый в комплекте с кипрегелем при топографической съемке. [84]
			
 
			
Мензула - топографиялық түсіру кезінде кипрегелмен қатар қолданылатын аспап.
		
		

			
Мензульная съемка - вид топографической съемки, выполняемый непосредственно в поле при помощи мензулы и кипрегеля. [84] [14]
			
 
			
Мензулалы түсіру - мензула мен кипрегелдің көмегімен енгізінен далада орындалатын топографиялық түсіру түрі.
		
		

			
Мерзлые почвы и горные породы (мерзлота) - почвы и горные породы с отрицательной или нулевой температурой, в которых вся содержащаяся вода (или часть ее) превращена в лед, цементирующий частицы почвы, горной породы. [79]
			
 
			
Тоң топырақтар мен тау жыныстары (тоң) - теріс немесе нөлдік температурадағы топырақ пен тау жыныстары, олардың құрамындағы бүкіл су (немесе судың бөлігі) мұзға, топырақтың, тау жынысының цементтеуші бөлшектеріне айналады.
		
		

			
Меридиан астрономический (истинный) - линия на земной поверхности, все точки которой имеют одну и ту же астрономическую долготу. [84]
			
 
			
Астрономиялық (ақиқаты) меридиан - барлық нүктелері бір астрономиялық бойлыққа ие болатын жер бетіндегі сызық.
		
		

			
Меридиан геодезический - линия на земной поверхности, все точки которой имеют одну и ту же геодезическую долготу. [84]
			
 
			
Геодезиялық меридиан - барлық нүктелері бір геодезиялық бойлыққа ие болатын жер бетіндегі сызық.
		
		

			
Местность - часть (участок, район) земной поверхности со всеми ее элементами. К основным элементам местности, отображаемым на топографических картах, относятся рельеф, населенные пункты, дорожная сеть, гидрография, растительный покров. [84]
			
 
			
Жергілікті жер - барлық элементтері бар жер бетінің бөлігі (учаскесі, ауданы). Жергілікті жердің топографиялық картада бейнеленетін негізгі элементіне бедер, елді мекендер, жол желісі, гидрография, өсімдік жамылғысы жатады.
		
		

			
Местные предметы - все расположенные на земной поверхности объекты как естественного (леса, реки, болота и т.д., кроме элементов рельефа), так и искусственного (населенные пункты, отдельные постройки, дороги, сады и пр.) происхождения. [84]
			
 
			
Жергілікті заттар - жер бетінде орналасқан табиғи нысандар (бедер элементтерін қоспағанда, ормандар, өзендер, батпақтар мен т.с.с.), сондай-ақ жасанды нысандар (елді мекендер, жек құрылыстар, баулар және т.б.).
		
		

			
Место зенита - отсчет по вертикальному кругу теодолита, если визирная ось зрительной трубы вертикальна и алидада вертикального круга установлена по ее уровню в положение, которое она занимает при измерении вертикальных углов; обычно пузырек уровня алидады приводят в нуль-пункт. [84]
			
 
			
Зенит орны - көру дүрбісінің көздеуіш осі тік болған және тік дөңгелектің алиладасы тік дөңгелектің деңгейі бойынша тік бұрыштарды өлшеу кезінде жағдайға қойылған жағдайда теодолиттің тік дөңгелегі бойынша есептеу; алиада деңгейінің көпіршігі әдетте нөл-пунктке келтіріледі.
		
		

			
Место нуля - отсчет по вертикальному кругу угломерного прибора при положении зрительной трубы «круг лево» или «круг право», если визирная ось трубы горизонтальна и алидада вертикального круга установлена по ее уровню в положение, которое она занимает при измерении вертикальных углов; обычно пузырек уровня алидады приводится в нуль-пункт. [84]
			
 
			
Нөлдік орын - дүрбінің көздеуіш осі көлденең болған және тік дөңгелектің алиладасы тік дөңгелектің деңгейі бойынша тік бұрыштарды өлшеу кезінде жағдайға қойылған жағдайда бұрыш өлшеуіш аспаптың тік дөңгелегі бойынша есептеу; алиада деңгейінің көпіршігі әдетте нөл-пунктке келтіріледі.
		
		

			
Метаморфизм - разнообразные эндогенные процессы, с которыми связаны те или иные изменения в структуре, минеральном и химическом составе горных пород в условиях, отличающихся от их первоначального образования (поверхностного или глубинного). К метаморфизму не относятся процессы, происходящие в зонах выветривания и цементации, а также процессы плавления породы. [77]
			
 
			
Метаморфизм - тау жыныстарының құрылымында, минералдық және химиялық құрамында олардың бастапқы түзілімінен ерекшеленетін (үстіртін немесе терең) өзгерістерге немесе өзге өзгерістерге байланысты әртүрлі эндогендік процестер. Үгілу және цементтеу аймақтарында өтетін процестер, сондай-ақ таужынысты балқыту процестері метаморфизмге жатпайды.
		
		

			
Метаморфические породы - породы, образовавшиеся из магматических и осадочных пород разного состава в результате их глубокого преобразования под влиянием высоких температур (до 850 - 900°С) и давления (до 10 - 20 тыс. атм.), действия горячих растворов и летучих компонентов.. [78]
			
 
			
Метаморфтық таужыныстар - әркелкі құрамды магмалық және шөгінді таужыныстардың жоғары температура (850 - 900°С-ге дейін) және жоғары қысым (10 - 20 мың атм.) әсерінен, ыстық ерітінділер мен ұшпа құрауыштар әрекеті әсерінен түбегейлі түрленуі нәтижесінде түзілген таужыныстар.
		
		

			
Метод ареометрический - метод гранулометрического анализа глинистых пород при помощи ареометра. Основан на определении плотности суспензии, изменяющейся по мере выпадения из нее более крупных частиц. Этим методом определяют содержание в породе частиц диаметром меньше 0,1 мм. [77]
			
 
			
Ареометриялық әдіс - сазды таужыныстарды ареометр көмегімен түйірөлшемдік талдау әдісі. Суспензияның неғұрлым ірі бөлшектерінің бөлініп түсуіне қарай өзгеретін тығыздығын айқындауға негізделген. Таужыныста 0,1 мм аз диаметрлі бөлшектердің болуы осы әдіспен айқындалады.
		
		

			
Метод вращательного среза - испытание на срез грунта, проводимое в условиях практического отсутствия дренирования путем приложения горизонтальной срезающей (касательной) нагрузки и смещения грунта по цилиндрической поверхности, образуемой вращением крыльчатки ниже забоя скважины или в массиве . [11]
			
 
			
Айналмалы кесу әдісі - көлденең кесетін (жанама) жүктеме салу жолымен кәріздеу және топырақты қанатшаның ұңғыма забойынан төменде немесе сілемде айналуынан түзілетін цилиндр бетпен жылжыту іс жүзінде болмайтын жағдайда жүргізілетін, топырақтың кесілуін сынау.
		
		

			
Метод высоких колонн - метод определения максимальной молекулярной влагоемкости песка. [79]
			
 
			
Биік баған әдісі - құмның максималды молекулалық ылғалсыйымдылығын айқындау әдісі .
		
		

			
Метод инфильтрации - определение коэффициента фильтрации в естественных условиях методом инфильтрации воды из шурфа. [79]
			
 
			
Инфильтрация әдісі - табиғи жағдайдағы сүзілу коэффицентін суды шурфтан инфильтрациялау әдісімен айқындау.
		
		

			
Метод кольцевого среза - испытание на срез грунта, предварительно уплотненного или неуплотненного нормальным давлением, проводимое путем приложения горизонтальной срезающей (касательной) нагрузки и смещения грунта по цилиндрической поверхности, образуемой в скважине вращением рабочего наконечника с продольными лопастями. [11]
			
 
			
Шеңберлеп кесу әдісі - көлденең кесетін (жанама) жүктеме салу және топырақтың ұңғымада бойлық қалақшалары бар жұмысшы ұштықтың айналуынан түзілген цилиндр бетпен жылжыту арқылы жүргізілетін, алдын ала қалыпты қысыммен нығыздалған немесе нығыздалмаған топырақтың кесілуін сынау.
		
		

			
Метод консолидированного среза - испытание на срез грунта предварительно уплотненного нормальной нагрузкой, проводимое в условиях дренирования путем повышения срезающей (касательной) нагрузки с такой скоростью (медленное испытание), при которой обеспечивается практически полная консолидация грунта. [19]
			
 
			
Нығайтылған кесу әдісі - көлденең кесетін (жанама) жүктемені топырақтың іс жүзінде толық нығаюы қамтамасыз етілетін жылдамдықпен (баяу сынау) арттыру жолымен кәріздеу жағдайында жүргізілетін, алдын ала қалыпты қысыммен нығыздалған топырақтың кесілуін сынау.
		
	

	

		

			
Метод координирования - метод измерения крена здания (сооружения), при котором вокруг объекта прокладывают замкнутый полигонометрический ход и вычисляют координаты трех или четырех постоянно закрепленных точек, с которых через определенные промежутки времени засечкой находят координаты хорошо заметной наверху здания (сооружения) точки. По разности координат между циклами наблюдений находят величину крена и его направление. [21]
			
 
			
Координаталау әдісі - ғимараттың (имараттың) қисаюын өлшеу әдісі, онда нысанның айналасына тұйық полигонометриялық жүріс салынып, өздері арқылы ғимарат үстінен жақсы байқалатын координаталарды белгілі бір уақыт аралығында қиылыстырп табатын үш немес төрт тұрақты бекітілген нүктелердің координаталары есептеп шығарылады. Координаталардың бақылау циклдері арасындағы әркелкілігінен қисаю шамасы мен оның бағыты шығарылады.
			
 
			
 
		
		

			
Метод красителей - быстрый метод качественного определения состава глинистых минералов, осадочных пород. [77]
			
 
			
Бояғыштар әдісі - сазды минералдардың, шөгінді жыныстардың құрамын жылдам сапалы айқындау әдісі.
			
 
			
 
		
		

			
Метод наименьших квадратов  метод статистической оценки функциональной зависимости путем установления таких ее параметров, при которых сумма квадратов отклонений опытных данных от этой зависимости является минимальной. [10]
			
 
			
Ең кіші квадраттар әдісі - тәжірибелік деректердің осы функционалдық тәуелділіктен ауытқу квадраттарының сомасы ең кіші болатын параметрлерін белгілеу арқылы функционалдық тәуелділікті статистикалық бағалау әдісі.
			
 
			
 
		
		

			
Метод налива в шурфы - определение коэффициента фильтрации породы путем налива воды в шурфы. [77]
			
 
			
Шурфқа құю әдісі - таужыныстың сүзу коэффицентін шурфқа су құю жолымен айқындау.
			
 
			
 
		
		

			
Метод неконсолидированного среза - испытание на срез грунта (без предварительного уплотнения), проводимое в условиях практического отсутствия дренирования путем приложения нормальной и срезающей (касательной) нагрузок с такой скоростью (быстрое испытание), при которой обеспечивается практическая неизменность начального состояния грунта. [19]
			
 
			
Нығайтылмаған кесу әдісі - қалыпты және көлденең кесу (жанама) жүктемені топырақтың бастапқы күйі қамтамасыз етілетін жылдамдықпен (жылдам сынау) салу арқылы кәріздеу іс жүзінде болмайтын жағдайда жүргізілетін, топырақтың (алдын ала қалыпты қысыммен нығыздалмаған) кесілуін сынау.
			
 
			
 
		
		

			
Метод отдельных направлений - метод определения отклонений деформационных марок по изменению горизонтального угла и расстоянию от опорных знаков до марок во времени. [21]
			
 
			
Жекелеген бағыттар әдісі - деформациялық маркалардың ауытқуын көлденең бұрыштың және тірек таңбалардан маркаға дейінгі қашықтықтың уақыт бойынша өзгеруі бойынша айқындау әдісі.
			
 
			
 
		
		

			
Метод поступательного среза - испытание на срез грунта, предварительно уплотненного или неуплотненного нормальным давлением, проводимое путем приложения вертикальной срезающей (касательной) нагрузки и смещения грунта по боковой поверхности, образуемой в скважине вертикальным перемещением рабочего наконечника с поперечными лопастями. [11]
			
 
			
Тізбектеп кесу әдісі - тік кесетін (жанама) жүктеме салу және топырақты ұңғымада көлденең қалақшалары бар жұмысшы ұштықтың тік айналуынан түзілген бүйір бетпен жылжыту арқылы жүргізілетін, алдын ала қалыпты қысыммен нығыздалған немесе нығыздалмаған топырақтың кесілуін сынау.
			
 
			
 
		
		

			
Метод проецирования - метод измерения крена здания (сооружения), когда на двух взаимно перпендикулярных осях объекта закладываются опорные знаки, с которых теодолитом проецируют заметную верхнюю точку на какую-либо горизонтально установленную палетку (рейку), закрепленную внизу здания (сооружения). Зафиксированный в течение времени на палетке ряд точек представляет собой центральную проекцию траектории верхней наблюдаемой точки на плоскость. [21]
			
 
			
Проекциялау әдісі - байқалатын жоғарғы нүкте ғимараттың (имараттың) түбіне бекітілген қандай да бір көлденең қойылған палеткаға (тақтайшаға) теодолитпен проекцияланатын тірек таңбалар нысанның өзара көлденең осьтеріне салынған кезде ғимараттың қисаюын өлшеу әдісі. Уақыт аралығы ішінде палеткаға белгіленген нүктелер қатары жоғарғы бақыланатын нүктенің жазықтағы траекториясының орталық проекциясын білдіреді.
			
 
			
 
		
		

			
Метод Сабанина - метод гранулометрического анализа песчано-алевритовых пород, основанный на том, что частицы разного размера, имея разную скорость свободного падения в воде, осаждаются на дно через разные промежутки времени. [77]
			
 
			
Сабанин әдісі - еркін құлаудың әртүрлі жылдамдықтарына ие әртүрлі мөлшердегі су бөлшектері әртүрлі уақыт аралығынан кейін түпке шөгетініне негізделген, құмды-алевритті жыныстарды түйірөлшемдік талдау әдісі.
			
 
			
 
		
		

			
Метод стационарного теплового режима - метод определения теплопроводности грунта по измеренному при испытании установившемуся (неизменному во времени) тепловому потоку через исследуемый образец при постоянных температурах и его противоположных поверхностях. [27]
			
 
			
Стационарлық жылу режимі әдісі - топырақтың жылу өткізгіштігін тұрақты температурада зерттелетін үлгі арасындағы және оның қарама-қарсы беттеріндегі сынау кезінде өлшеніп, белгіленген (уақыт бойынша өзгермейтін) жылу ағыны бойынша айқындау.
			
 
			
 
		
		

			
Метод створных наблюдений - метод определения отклонений деформационных марок во времени, установленных на здании (сооружении), от линии створа, концы которого закрепляются неподвижными опорными знаками. [21]
			
 
			
Тұстамалық бақылау әдісі - ұштары қозғалмайтын тірек таңбаларға бекітілген, ғимаратта (имаратта) тұстама сызығынан орнатылған деформациялық маркалардың уақыт бойынша ауытқуын айқындау әдісі.
			
 
			
 
		
		

			
Методы анализа радиометрические - методы анализа проб или образцов горной породы, основанные на измерениях радиоактивных излучений. [77]
			
 
			
Радиометриялық талдау әдістері - тау жынысының сынамалары мен үлгілерін радиоактивті сәулелендіру өлшемдеріне негізделген талдау әдістері.
			
 
			
 
		
		

			
Методы анализа радиохимические - определение качественного состава и количественных соотношений радиоактивных элементов и отдельных изотопов по их радиоактивному излучению или по продуктам их ядерных превращений. [77]
			
 
			
Радиохимиялық талдау әдістері - радиоактивті элементтер мен жекелеген изотоптардың сапалық құрамын және сандық арақатынасын олардың рдиоактивті сәулеленуі мен ядролық түзілімдері бойынша айқындау.
			
 
			
 
		
		

			
Методы анализа фотоэлектрические - количественные методы спектрального анализа, при которых интенсивность линий спектров излучения или поглощения измеряется непосредственно с помощью фотоэлементов и фотоумножителей, минуя обязательную при спектрофотометрических методах анализа промежуточную ступень - получение фотоспектрограмм. [77]
			
 
			
Фотоэлектрлік талдау әдістері - спектрлік талдаудың сандық әдістері, онда сәулелену спектрлері сызықтарының қарқындылығы немесе жұтылуы аралық сатыларды спектрліфотометриялық талдау әдістері кезінде міндетті болып табылатын фотоспектрограммаларды алмастан фотоэлементтер мен фотокөбейткіштердің тікелей көмегімен өлшенеді.
			
 
			
 
		
		

			
Механика грунтов - раздел механики деформируемых сред, в котором изучаются напряженно-деформированные состояния грунтов, условия их прочности, влияния давления на ограждения, устойчивость грунтовых массивов, изменения механических свойств грунтов от внешних воздействий. [66]
			
 
			
Топырақ механикасы - топырақтардың кернеулі-өзгермелі жағдайы, олардың беріктілік шарттары, қысымның шектеуге әсері, топырақ сілемдерінің орнықтылығы, топырақтардың сыртқы әсерден механикалық қасиеттерінің өзгеруі зерттелетін деформацияланатын орта механикасының бөлімі.
			
 
			
 
		
		

			
Механическая прочность твердых горных пород - способность горных пород сопротивляться разрушению под действием напряжений, возникающих под нагрузкой. Различают механическую прочность на сжатие, растяжение, изгиб, срез и удар. Для инженерно-геологических целей наибольший практический интерес представляет испытание твердых горных пород на сжатие. Прочность на сжатие характеризуется временным сопротивлением пород на сжатие - пределом на сжатие. Это сопротивление представляет собой предельную нагрузку, под действием которой образец разрушается при кратковременных испытаниях. [79]
			
 
			
Қатты тау жыныстарының механикалық беріктігі - тау жыныстың жүктемеден туындайтын кернеу әсерімен бұзылуға кедергі жасау қабілеті. Механикалық беріктіктің сығылуға, созылуға, майысуға, кесілуге және соққы алуға қатысты түрлері бар. Қатты тау жыныстарын сығуға сынау инженерлік-геологиялық мақсат үшін үлкен практикалық қызығушылық туғызады. Сығуға беріктік таужыныстың сығуға уақытша кедергісі - сығылу шегімен сипатталады. Бұл кедергі қысқа мерзімді сынау кезінде үлгіге түсірілетін және оны бұзатын шекті жүктемені білдіреді.
			
 
			
 
		
		

			
Механическая суффозия (подкапывание) - вынос движущейся водой мелких частиц рыхлой породы. Этот процесс вызывает увеличение пористости породы, общее ее разрыхление, увеличение водопроницаемости и понижение прочности. [79]
			
 
			
Механикалық суффозия (кеулеу) - су ағымының борпылдақ таужыныстың ұсақ бөлшектерін алып шығуы. Бұл процесс таужыныс кеуектілігін, оның жаппай борпылдақтануын ұлғайтып, суөткізгіштігін арттырады және беріктігін әлсіретеді.
			
 
			
 
		
		

			
Механические свойства - свойства, характеризующие прочность и деформируемость горных пород. [78]
			
 
			
Механикалық қасиеттер - тау жынысының беріктігі мен деформациялануын сипаттайтын қасиеттер.
			
 
			
 
		
		

			
Миграция - перемещение вещества в пределах земной коры (независимо от природы физико-химических процессов, вызывающих такое перемещение: ионная диффузия, перенос гидротермическими растворами, газами или расплавами и др.). [77]
			
 
			
Жылыстау - заттардың жер қырытсы шегінде (осындай жылжуды туғызатын физикалық-химиялық процестердің: иондық диффузияның, гидротермиялық ерітінділермен, газдармен немесе балқымалармен тасымалданудың табиғатына тәуелсіз) жылжуы.
			
 
			
 
		
		

			
Миграция (передвижение) влаги при промерзании - перемещение влаги в жидкой и парообразной фазе в процессе промерзания почв, грунтов и горных пород, а также в период их мерзлого состояния. [79]
			
 
			
Ылғалдың тоңдану кезіндегі жылыстауы (қозғалуы) - топырақтардың, грунттардың және тау жыныстарының тоңдану процесінде, сондай-ақ олардың тоң күйі кезеңінде ылғалдың сұйық және бутәрізді фазада жылжуы.
			
 
			
 
		
		

			
Миграция компонентов химического состава подземных вод - перемещение компонентов химического состава подземных вод при переходе их из источников минерализации в воду (вместе с подземными водами), а также внутри них и при выпадении из воды. [79]
			
 
			
Жер асты суларының химиялық құрамы құрауыштарының жылыстауы - ж ер асты суларының химиялық құрамы құрауыштарының минералдану көзінен суға ауысуы (жер асты суымен бірге), сондай-ақ судан бөліну кезінде оның ішінде жылжуы.
			
 
			
 
		
		

			
Миграция подземных вод - перемещение подземных вод из одной водоносной породы (или толщи пород) в другую, сохраняя при этом качественные характеристики. [79]
			
 
			
Жер асты суларының жылыстауы - жер асты суларының сапылық сипаттамаларын сақтай отырып бір сулы таужыныстан (таужыныс қалыңдығынан) басқасына жылжуы.
			
 
			
 
		
		

			
Микроагрегатный состав грунта - количественное содержание в грунте твердых водостойких агрегированных частиц того или иного размера. [38]
			
 
			
Топырақтың микроагрегаттық құрамы - топырақтағы қандай да бір мөлшердегі қатты суға төзімді агрегатталған бөлшектердің сандық құрамы.
			
 
			
 
		
		

			
Микропенетрометр - конусный прибор для сравнительной объективной оценки плотности грунтов в полевых и лабораторных условиях. О степени плотности испытуемых грунтов судят по величине внедрения конуса в грунт. [79]
			
 
			
Микропенетрометр - топырақ тығыздығын далалық және зертханалық жағдайда салыстырмалы объективті бағалауға арналған конус аспап. Зерттелетін топырақтың тығыздық дәрежесі конустың топыраққа кіру шамасына қарай бағаланады.
			
 
			
 
		
		

			
Микроструктура горной породы - структура минеральных зерен и межзерновых границ в горной породе. [36]
			
 
			
Тау жынысының микроқұрылымы - тау жынысындағы минерал түйіршіктердің және түйіршік аралық шекаралардың құрылымы.
			
 
			
 
		
		

			
Минерализация воды - концентрация растворенных в воде твердых неорганических (минеральных) веществ, находящихся как в виде ионов, так и в виде коллоидов. Различают характер и величину (степень) минерализации. Характер минерализации воды обусловливается химическим типом воды. [79]
			
 
			
Судың минералдануы - қатты органикалық емес (минералды) заттардың ион түрінде, сондай-ақ коллоид түрінде суда еріген шоғыры. Минералданудың сипаты мен шамасын ерекшелейді. Судың минералдану сипаты оның химялық типіне негізделеді.
			
 
			
 
		
		

			
Многолетние характеристики гидрометеорологического режима - количественные характеристики (средние, наибольшие, наименьшие) или даты отдельных явлений гидрометеорологического режима, устанавливаемые по ряду наблюдений за многолетний период. [70]
			
 
			
Гидрометеорологиялық режимнің көпжылдық сипаттамасы - гидрометеорологиялық режимнің көпжылдық кезеңде бақылау ретімен белгіленген сандық сипаттамасы (орташа, ең үлкен, ең кіші) немесе жекелеген құбылыстарының датасы.
			
 
			
 
		
		

			
Многопутность - явление наложения на основной радиосигнал, идущий непосредственно от спутника, сигналов, отраженных от окружающих приемник объектов. Понижает точность спутниковых определений. [86]
			
Көп жолды - спутниктен тікелей шығатын негізгі радиосигналға қабылдағыш айналысындағы объектілерден шағылысқан сигналдардың қабаттасу құбылысы. Спутниктік анықтау дәлдігін төмендетеді.
			
 
			
 
		
		

			
Моделирование инженерно-геологическое - лабораторное исследование породы или геологического процесса с созданием искусственных условий, аналогичных природным. [79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық моделдеу - таужынысты немесе геологиялық процесті табиғи жағдайға ұқсас жасанды жағдай жасай отырып зертханалық зерттеу.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль деформации - коэффициент пропорциональности линейной связи между приращениями давления на образец и его деформацией. [38]
			
 
			
Деформация модулі - үлгіге түсірілетін қысымның өсуі мен үлгінің деформациясы арасындағы сызықтық байланыс пропорционалдығының коэффиценті.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль линейной деформации - показатель линейной деформируемости мерзлого грунта, отражающий отношение напряжений к вызванным относительным продольным деформациям. [38]
			
 
			
Сызықтық деформация модулі - тоң топырақтың сызықтық деформацияланылу көрсеткіші, кернеудің туындаған салыстырмалы бойлық деформацияларға қатынасын білдіреді.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль общей деформации - коэффициент пропорциональности между давлением и относительной линейной общей деформацией грунта, возникающей под этим давлением. [77]
			
 
			
Жалпы деформация модулі - қысым мен топырақтың осы қысымнан туындайтын салыстырмалы сызықтық жалпы деформациясы арасындағы пропорционалдық коэффиценті.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль объемного сжатия (К) - модуль, определяющий пропорциональность относительного объема сжатия (расширения) образца породы действующим равновеликим всесторонним напряжением, что, в частности, соответствует всестороннему гидростатическому давлению. [79]
			
 
			
Көлемді сығу модулі (К) - таужыныс үлгісінің өзіне қолданылған тең шамалы жан-жақты, атап айтқанда, жан-жақты гидростатикалық қысымға сай келетін кернеудің әсерінен салыстырмалы сығылу көлемінің пропорционалдығын айқындайтын модуль.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль осадки - величина осадки (мм) слоя грунта (породы) мощностью 1 м под нагрузкой. Вычисляется по данным компрессионных испытаний грунта. [77]
			
 
			
Шөгу модулі - қалыңдығы 1 м топырақ қабатының жүктеме әсерінен шөгу шамасы. Топырақты компрессиялық сынау деректері бойынша есептеледі.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль сдвига - характеристика деформируемости, определяемая отношением интенсивности касательных напряжений к интенсивности деформаций сдвига. [38]
			
 
			
Ығысу модулі - жанама кернеулер қарқындылығының ығысу деформациясы қарқындылығына қатынасынан айқындалатын деформациялылық сипаттамасы.
			
 
			
 
		
		

			
Модуль упругости - величина, равная отношению нормального напряжения к вызванной им относительной упругой деформации; коэффициент сопротивления материала упругой деформации. [66]
			
 
			
Серпімділік модулі - қалыпты кернеудің одан туындаған салыстырмалы серпімді деформацияға қатынасына тең шама; заттың серпімді деформацияға кедергісінің коэффиценті.
			
 
			
 
		
		

			
Молекулярная вода - вода, удерживаемая в породах силами молекулярного притяжения к стенкам пустот и поверхности частиц. Соответствует суммарному содержанию пленочной (рыхловязанной) и микроскопической (прочно связанной) воды. [79]
			
 
			
Молекулалы су - таужыныстарда қуыс қабырғаларына және бөлшек беттеріне молекулалы тартылыс күшімен ұсталатын су. Жарғақ (босаң байланысқан) және микроскопиялық (берік байланысқан) сулардың жиынтық құрамына сай келеді.
			
 
			
 
		
		

			
Молекулярно-поверхностные силы - силы поверхностного натяжения, обусловливающие капиллярное давление в капиллярных каналах. [79]
			
 
			
Молекулалы-беткі күштер - капиллярлық арналардағы капиллярлық қысымға негізделген беткі тарту күші
			
 
			
 
		
		

			
Молекулярные силы - силы взаимодействия между молекулами, обусловливающие в зависимости от внешних условий (температуры, давления) то или иное агрегатное состояние вещества и ряд физических свойств (плотность, механические свойства, поверхностное натяжение и т.п.). [79]
			
 
			
Молекулалы күштер - заттың қандай да бір агрегаттық күйінің сыртқы жағдайларына (температураға, қысымға) және физикалық қасиеттерге (тығыздық, механикалық қасиеттер, беткі тарту және т.б..) тәуелді болумен негізделетін, молекулалар арасындағы өзара әрекеттесу күштері.
			
 
			
 
		
		

			
Мониторинг ( в инженерной геологии) — единая система, включающая: комплексные наблюдения за инженерно-геологическими процессами, эффективностью инженерной защиты, состоянием сооружений и территорий в периоды строительства и эксплуатации объекта; анализ результатов наблюдений, расчетов и моделирование рекомендации по усилению инженерной защиты, совершенствованию констукций сооружений и т. п.; проектирование дополнительных мероприятий по обеспечению надежности сооружений и эффективности инженерной защиты, по предотвращению социально-экологических последствий; осуществление дополнительных мероприятий при активном геологическом надзоре.. [56]
			
 
			
Мониторинг (инженерлік геологияда) - нысанды салу және пайдалану кезеңіндегі инженерлік-геологиялық процестерді, инженерлік қорғаныштың тиімділігін, құрылыстар мен аумақтардың күйін кешенді бақылауды; бақылау нәтижелері талдамасын, инженерлік қорғанышты күшейту, құрылыс құралымын жетілдіру және т.с.с. жөніндегі ұсынымдарды есептеу мен моделдеуді; құрылыстың сенімділігін және инженерлік қорғаныштың тиімділігін қамтамасыз ету жөніндегі, әлеуметтік-экологиялық салдарлардың алдын алу жөніндегі қосымша іс-шараларды жобалауды; белсенді геологиялық қадағалау кезінде қосымша іс-шараларды жүзеге асыруды қамтитын бірыңғай жүйе.
			
 
			
 
		
		

			
Мониторинг природно-технических систем - система стационарных наблюдений за состоянием природной среды и сооружений в процессе их строительства, эксплуатации, а также после ликвидации и выработка рекомендаций по нормализации экологической обстановки и инженерной защите сооружений. [69]
			
 
			
Табиғи-техникалық жүйелердің мониторингі - табиғи ортаның және салу, пайдалану процесіндегі, сондай-ақ бұзғаннан кейінгі құрылыстың жай-күйін стационарлық бақылау жүйесі және экологиялық жағдайды бірқалыпқа келтіру мен құрылыстың инженерлік қорғалуы жөніндегі ұсынымдарды әзірлеу.
			
 
			
 
		
		

			
Монтажная геодезическая сетка - геодезическая сеть в виде системы квадратов или прямоугольников, предназначенная для переноса в натуру осей агрегатов и выполнения контрольных измерений. [14]
			
 
			
Жинақтаушы геодезиялық тор - агрегаттардың осьтері бойына тасымалдауға және бақылау өлшеулерін орындауға арналған, квадраттар немесе тікбұрыштар жүйесі түріндегі геодезиялық желі.
			
 
			
 
		
		

			
Монтажная линия - линия, закрепленная на местности, относительно которой устанавливаются конструкции, станки, механизмы и технологическое оборудование в проектное положение. [14]
			
 
			
Жинақтау сызығы - құралымдар, станоктар, механизмдер мен технологиялық жабдықтар өзіне қатысты жобалық жағдайда орналастырылатын, жергілікті жерге бекітілген сызық.
			
 
			
 
		
		

			
Монтмориллонит - широко распространен в осадочных породах как аутигенный и терригенный минерал. Образуется в щелочной среде, богатой основаниями, при выветривании различных пород; в морской среде - путем трансформации гидрослюд, в лагунных бассейнах, в почвах сухого климата - за счет разложения пеплового материала. [77]
			
 
			
Монтмориллонит - шөгінді таужыныстарда аутигендік және терригендік минерал ретінде кеңінен таралған. Әркелкі таужыныстардың моруы кезінде негіздерге бай сілтілік ортада; теңізде - гидрослюдтердің өзгеруі арқылы; құрғақ климат топырағында - күл материалының қалыптасуы арқылы түзіледі.
			
 
			
 
		
		

			
Морозное выветривание - разрыхление и распадение горных пород от давления льда на стенки трещин в породе при замерзании воды. [79]
			
 
			
Аяздан үгілу - су қатқан кезде таужыныстық жарықшақ қабырғаларындағы мұздың қысымынан қопсуы және ыдырауы.
			
 
			
 
		
		

			
Морозное (криогенное) пучение - процесс, вызванный промерзанием грунта, миграцией влаги, образованием ледяных прослоев, деформацией скелета, приводящих к увеличению объема грунта, поднятию дневной поверхности. [72]
			
 
			
Аяздан (криогендік) ісіну ( домбығу ) - топырақтың тоңдауынан, ылғалдың жылыстауынан, мұзды қабатшаларлың құралуынан, қаңқаның деформациясынан туындаған, топырақ көлемінің ұлғаюына, күндізгі беттің көтерілуіне әкеп соқтыратын процесс.
			
 
			
 
		
		

			
Морозные пучины - местные поднятия дорожной одежды в результате увеличения обычной влажности породы при замерзании зимой и размягчении ее весной, когда подстилающая порода оттаивает. [79]
			
 
			
Аяздан домбығұлар - таужыныстың әдеттегі ылғалдылығының қыста қатуы және көктемде төсеніш таужыныс еріген кезде жұмсаруы кезінде ұлғаюы нәтижесінде жергілікті жерде жол жабығының көтерілуі.
			
 
			
 
		
		

			
Морозные трещины - трещины, возникшие в горной породе вследствие замерзания в ней воды, объем которой при этом увеличивается на 0,1 ее объема в жидком состоянии и производит давление на стенки породы с силой 890 кГ/см 2  . [79]
			
 
			
Аяздан жарықшақтану - таужыныста судың қатуы салдарынан туындайтын жарықшақтар, бұл орайда судың көлемі сұйық күйдегі көлемінен 0,1-ге ұлғаяды және таужыныс қабырғасына 890 кГ/см 2  күшпен қысым жасайды.
			
 
			
 
		
		

			
Морозостойкость - способность различных материалов выдерживать многократное поперечное замораживание и оттаивание, часто в насыщенном водой состоянии, без видимых признаков разрушения и допустимого уменьшения прочности. [66]
			
 
			
Аязға беріктік - көбіне суға қаныққан күйдегі әркелкі заттардың беріктігінің бұзылуы мен жол берілетін азаю белгілерін байқатпай көпреткі мұздату мен ерітуге шыдау қабілеті.
			
 
			
 
		
		

			
Морозоустойчивость - свойство горной породы сохранять физическое состояние (не разрушаться) и прочность при воздействии отрицательных температур. [78]
			
 
			
Аязға төзімділік - тау жыныстың теріс температура әсер еткен кезде физикалық күйін (бұзылмауы) және беріктігін сақтау қасиеті.
			
 
			
 
		
		

			
Мрамор - метаморфическая горная порода, образованная в результате перекристаллизации , главным образом , известняка. [66]
			
 
			
Мәрмәр - негізінен әктастың қайта кристалдану нәтижесінде пайда болған метаморфикалық тау-кен жынысы .
			
 
			
 
		
		

			
Мульда оседания - 1) понижение, образованное оседанием кровли, выработанной горизонтальной подземной горной выработкой; 2) понижение, возникшее в результате оседания поверхности при выработке нефти, газа. [77]
			
 
			
Шөгу мульдасы - 1) көлденең жер асты тау қазбасын қазып алуға байланысты жабынның отыруынан түзілген ойпауыт; 2) мұнайды, газды қазу кезінде жерүстінің шөгуі нәтижесінде пайда болған ойпауыт;
			
 
			
 
		
		

			
Наблюдательная сеть - система стационарных и подвижных пунктов наблюдений, в том числе постов, станций, лабораторий, центров, бюро, обсерваторий, предназначенных для наблюдений за физическими и химическими процессами, происходящими в окружающей природной среде, определения ее метеорологических, климатических, аэрологических, гидрологических, океанологических, гелиогеофизических, агрометеорологических характеристик, а также для определения уровня загрязнения атмосферного воздуха, почв, водных объектов, в том числе по гидробиологическим показателям, и околоземного космического пространства. [68]
			
 
			
Бақылау желісі - қоршаған табиғи ортада болып жатқан физикалық және химикалық процестерді бақылауға, оның метеорологиялық, климаттық, аэрологиялық, гидрологиялық, океанологиялық, гелиогеофизикалық, агрометеорологиялық сипаттамаларын анықтауға, сондай-ақ атмосфералық ауаның, топырақтың, су обьектілерінің, соның ішінде гидробиологиялық көрсеткіштері бойынша және жер төңірегіндегі ғарыш кеңістігінің ластану деңгейін айқындауға арналған стационарлық және жылжымалы бақылау пункттері, оның ішінде посттар, станциялар, зертханалар, орталықтар, бюролар, обсерваториялар жүйесі .
			
 
			
 
		
		

			
Наблюдательная скважина - гидрогеологическая скважина, предназначенная для наблюдения за режимом подземных вод. [66]
			
 
			
Бақылау ұңғымасы - жерасты суларының режимін бақылауға арналған гидрогеологиялық ұңғыма.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание горной породы - увеличение объема породы при поглощении влаги. [82]
			
 
			
Тау жынысының білеуленуі - ылғалды сіңіру кезіндегі жыныс көлемінің ұлғаюы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание грунта - процесс изменения объема грунта во времени при взаимодействии его с водой или другой жидкостью. [20]
			
 
			
Топырақтың білеуленуі - топырақтың сумен немесе басқа сұйықтықпен өзара әрекеттесуі кезіндегі уақыт өте оның көлемінің өзгеру процесі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание грунта абсолютное - увеличение высоты образца грунта в процессе испытаний при взаимодействии грунта с водой или другой жидкостью. [20]
			
 
			
Топырақтың абсолюттік білеуленуі - топырақтың сумен немесе басқа сұйықтықпен өзара әрекеттесуі кезіндегі сынақ барысында топырақ үлгісі биіктігінің артуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание грунта относительное - отношение абсолютного набухания к начальной высоте образца грунта. [20]
			
 
			
Топырақтың салыстырмалы білеуленуі - топырақ үлгісінің абсолюттік ісінуінің оның бастапқы биіктігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание грунта под нагрузкой - относительное набухание грунта при данном давлении на образец. [20]
			
 
			
Жүктеме түсірілген топырақтың білеуленуі - үлгіге белгілі қысым берілген түсірілген жағдайда топырақтың салыстырмалы ісінуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание грунта свободное - относительное набухание грунта, полученное в соответствующих приборах, когда давлением от массы штампа и измерительного оборудования, не превышающем 0,006 МПа (0,06 кгс/см   ), пренебрегают. [20]
			
 
			
Топырақтың еркін білеуленуі - 0,006 МПа (0,06 кгс/см   ) аспайтын өлшеуіш құрал және штамп массасынан түсетін қысымды ескермеген кездегі тиісті аспаптар арқылы алынған топырақтың салыстырмалы ісінуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Набухание породы - увеличение объема породы при впитывании ею воды. [77]
			
 
			
Жыныстың білеуленуі - су сіңірген кездегі жыныс көлемінің ұлғаюы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Навеска — проба материала, приготовленная из аналитической пробы и предназначенная для определения массовой доли элемента или нескольких элементов. [47]
			
 
			
Аспа өлшенді - аналитикалық сынамадан дайындалған және элементтің немесе бірнеше элементтің массалық үлесін анықтауға арналған заттың сынамасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нагнетание (налив) - нагнетание (налив) воды или воздуха в скважину или шурф с целью повышения напора (давления) в водоносном пласте и создания потока грунтовых вод (воздуха) в зоне неполного насыщения для определения гидрогеологических характеристик. [18]
			
 
			
Айдамалау (құю) - сулы қабатта арынды (қысымды) арттыру және гидрогеологиялық сипаттамасын анықтау үшін толық қанықпаған аймақта топырақ сулары (ауа) ағынын қалыптастыру мақсатында суды немесе ауаны ұңғымаға немесе шурфқа айдамалау (құю) .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нагорье - обширный участок земной поверхности, характеризующийся сочетанием горных хребтов и массивов, плоскогорий, котловин, плато и долин, лежащих на высоко поднятом и массивном общем цоколе. [77]
			
 
			
Таулы қырат - көтеріңкі және сілемді жалпы төменгі бөлігінде жатқан тау жоталары мен сілемдері, таулы үстірттер, қазан шұңқырлар, үстірттер және аңғарлар үйлесіммен сипатталатын, жер бетінің ауқымды учаскесі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Надежность системы - способность системы сохранить качество при определенных условиях эксплуатации. [77]
			
 
			
Жүйенің сенімділігі - жүйенің белгілі бір пайдалану жағдайлары кезінде сапасын сақтау қабілеті.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Наименьшее главное напряжение - наименьшее из двух (в плоской задаче) или трех (в пространственной задаче) главных нормальных напряжений. [79]
			
 
			
Ең кіші басты кернеу - екі (жазықтық есептерінде) немесе үш (кеңістік есептерінде) басты қалыпты кернеудің ең кішісі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Наклон слоев (осадков) первичный - наклон слоев, существовавший в момент процесса осадконакопления вследствие отложения материала на неровностях древнего рельефа. [77]
			
 
			
Қабаттардың (шөгінділердің) бастапқы еңісі - ежелгі жер бедерінің кедір-бұдырларында материалдардың шөгуі нәтижесінде шөгінді жиналу процесі кезінде пайда болған қабаттар еңісі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Наклоны интервалов в мульде сдвижения — отношение разности оседаний двух соседних точек мульды к расстоянию между ними. [66]
			
 
			
Ығысу мульдасындағы интервалдар көлбеулері - мульданың көрші екі нүктесі отыру айырмасының олардың арақашықтығына қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Наконечник - нижняя часть зонда. [6]
			
 
			
Ұштық - зондтың төменгі бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Накопленная инженерно-геологическая информация - информация, собранная по результатам проведенных ранее геологических работ, содержащаяся в литературе, архивах, в информационно-поисковых системах (ИПС). [80]
			
 
			
Жинақталған инженерлік-геологиялық ақпарат - әдебиеттерде, мұрағаттарда, ақпараттық-іздестіру жүйелерінде (АІЖ), бұрын жүргізілген геологиялық жұмыстардың нәтижесі бойынша жинақталған ақпарат.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Намывание - аккумуляция перемещаемых волнами и течениями осадков (речных, озерных и морских). [77]
			
 
			
Шайылу - (өзендік, көлдік және теңіздік) толқындармен және ағыстармен тасымалданатын шөгінділердің жинақталуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Намывные грунты — техногенные грунты, перемещение и укладка которых осуществляются с помощью средств гидромеханизации. [22]
			
 
			
Шайынды топырақтар - гидромеханизация құралдар көмегімен орыны ауыстырылатын және орналастырылатын техногендік топырақтар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нанорельеф ( карликовый рельеф) - формы рельефа относительной высоты до 30 - 50 м, возникающие вследствие суффозионно-карстовых явлений, деятельности эрозии, ветра, грызунов-землероев и пр. Характерна быстрая перестройка форм, тесная связь с процессами почвообразования, развитием растительности. [77]
			
 
			
Нанорельеф (карликті жер бедері) - суффозиялық-карстық құбылыстар әсерінен, эрозияның, желдің, кеміргіштер-жер қазғыштардың және басқаларының әрекеттері нәтижесінде пайда болатын салыстырмалы биіктігі 30-50 метрге дейінгі жер бедерінің формалары. Пішінін тез өзгерту, топырақ түзілу процестерімен, өсімдік жамылғысы дамуымен тығыз байланыста болу тән.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напластование - явление смены в разрезе осадочных пород одних пластов (слоев) другими. Пласты (слои) разделены поверхностями напластования, несущими ряд признаков, по которым можно судить об условиях накопления осадков: знаки ряби, трещины высыхания, трещины мерзлотные, отпечатки дождевых капель, иероглифы (гиероглифы), следы жизнедеятельности организмов. [77]
			
 
			
Қатпарлану ( қатталу ) - шөгінді жыныстар қимасында бір қаттың (қабаттардың) басқамен ауысу құбылысы. Қаттар (қабаттар ) шөгінділердің жиналу жағдайы туралы айтуға болатын бірқатар белгілерді меңзейтін қатпарлану беттерімен бөлінген: иірім белгілері, қаңсу жарықшақтары, тоң жарықшақтары, жаңбыр тамшыларының іздері, иероглифтер (гиероглифтер) организмдер тіршілік етуінің іздерімен бөлінген.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напор - потенциальная энергия единицы массы воды, сосредоточенной в геометрической точке, находящейся на той или иной высоте над нулевой плоскостью сравнения. [77]
			
 
			
Арын - нөлдік салыстыру жазықтығынан сол немесе басқа биіктікте орналасқан геометриялық нүктеде шоғырланған су массасы бірлігінің ықтимал энергиясы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напор гидродинамический - напор, создаваемый движением воды подземного потока, представляет собой сумму пьезометрического и скоростного напоров. [77]
			
 
			
Гидродинамикалық арын - жер асты ағыны суының қозғалысынан пайда болатын арын, ол пьезометрлік және жылдам арындардың сомасын құрайды.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напорная (пьезометрическая) поверхность - воображаемая поверхность, до которой поднимаются или могут подняться напорные воды. [79]
			
 
			
Арынды (пьезометрлік) бет - арынды сулар көтерілетін немесе көтерілуі мүмкін жорамалданған бет.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напорные подземные воды - воды водоносных пластов, не имеющие свободной поверхности и изолированные слабопроницаемыми или водоупорными грунтами с пьезометрическим напором над верхней границей пласта. [18]
			
 
			
Арынды жерасты сулары - беті бос болмайтын және қаттың жоғарғы шекарасында пьезометрлік арынды әлсіз өткізетін және су өткізбейтін топырақпен шектелген сулы қабаттардың суы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напорный поток - напорное движение жидкости. [79]
			
 
			
Арынды ағын - сұйықтықтың арынды қозғалысы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Направление падения - ориентировка наклона линии падения пласта (плоскости разрыва, жилы и т.п.) относительно стран света. [77]
			
 
			
Құлау (түсу) бағыты - әлем елдеріне қатысты қаттың (айырым, тастамырдың және т.б. жазықтығының) түсу сызығының еңісін бағыттау .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Направление простирания - ориентировка линии простирания пласта (плоскости разрыва, жилы и т.д.) относительно стран света. [77]
			
 
			
Созылым бағыты - әлем елдеріне қатысты қаттың (айырым, тастамырдың және т.б. жазықтығының) созылу сызығын бағыттау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напряжение гидродинамическое - напряжение, возникающее в насыщенных водой породах при изменениях внешнего давления или водопроницаемости породы на пути движения подземных вод. [77]
			
 
			
Гидродинамикалық кернеу - сумен қаныққан таужыныстарда сыртқы қысым немесе жерасты суларының қозғалысы жолындағы жыныстардың су өткізгіштігі өзгерген жағдайда туындайтын кернеу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напряжение допускаемое - нормативная величина, устанавливаемая по данным опыта и равная отношению предельного (разрушающего) напряжения для данного грунта к принятому запасу прочности. [77]
			
 
			
Раулалы кернеу - сынақ деректері бойынша белгіленетін және осы топырақ үшін шекті кернеудің беріктіктің қабылданған қорына қатынасына тең болатын нормативтік шама.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Напряженное состояние породы - состояние породы, характеризуемое значениями нормального и касательного напряжений на каждой элементарной площадке породы. [79]
			
 
			
Жыныстың кернеулі күйі - жыныстың әрбір кішігірім ауданындағы қалыпты және жанама кернеумен сипатталатын жыныстың күйі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Насыпные грунты — техногенные грунты, перемещение и укладка которых осуществляются с использованием транспортных средств, взрыва. [22]
			
 
			
Үйілген топырақтар - көлік құралдарын, жарылыс пайдалану, тасымалданатын және орналастырылатын техногендік топырақтар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Насыщение породы водой - заполнение всех пор, трещин и других пустот породы водой. [77]
			
 
			
Жыныстың сумен қанығуы - жыныстың барлық кеуектерінің, жарықшақтарының және бос қуыстарының сумен толуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Насыщенный пар - пар, находящийся в равновесии с испаряющейся жидкостью. В состоянии равновесия число молекул, ежесекундно испаряющихся с поверхности жидкости, равно числу молекул, переходящих за то же время из пара в жидкость. [79]
			
 
			
Қаныққан бу - буланған сұйықтықпен тепе-тең күйде болатын бу. Тепе-теңдік күйде сұйықтық бетінен секунд сайын буланатын молекулалар саны осындай уақыт ішінде будан сұйықтыққа айналатын молекулалар санына тең.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Насыщенный раствор - раствор, находящийся в равновесии с избытком растворяемого вещества; количество твердого растворенного вещества в насыщенном растворе в большинстве случаев увеличивается с повышением температуры, а количество растворенных газов уменьшается. [79]
			
 
			
Қаныққан ерітінді - ерітілетін заттың артық мөлшері тепе-тең күйде болатын ерітінді; қаныққан ерітіндідегі ерітілген қатты заттың мөлшері көп жағдайда температураның көтерілуімен артады, ал ерітілген газдың мөлшері азаяды.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Начальное давление суффозионного сжатия - минимальное давление, при котором проявляется суффозионное сжатие грунта. [38]
			
 
			
Суффозиялық сығылудың бастапқы қысымы - топырақтың суффозиялық сығылуы байқалатын ең төменгі қысым .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Начальное просадочное давление - минимальное давление, при котором проявляются просадочные свойства грунта при его полном насыщении водой. [11]
			
 
			
Бастапқы отыру қысымы - топырақтың сумен толықтай қанығуы кезінде отыру қасиеті байқалатын ең төменгі қысым.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Начальные условия - условия, характеризующие распределение основных элементов в водоносном горизонте в начальный момент времени. [79]
			
 
			
Бастапқы жағдай - сулы қабатта бастапқы уақыт кезінде негізгі элементтердің таралуын сипаттайтын жағдай.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Начальный градиент напора - значение градиента, после превышения которого начинается фильтрация через глинистые породы. [79]
			
 
			
Арынның бастапқы градиенті - градиенттің мәні, одан асқаннан кейін сазды жыныстар арқылы сүзілу басталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неблагоприятные метеорологические условия - метеорологические условия, способствующие накоплению вредных (загрязняющих) веществ в приземном слое атмосферного воздуха. [68]
			
 
			
Қолайсыз метеорологиялық жағдайлар - атмосфералық ауаның жер үсті қабатында зиянды (ластаушы) заттардың жиналуына ықпал ететін метеорологиялық жағдайлар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Невязка - численное значение невыполнения математического соотношения (условия) между измеренными величинами, возникающее вследствие ошибок результатов измерений этих величин. [84]
			
 
			
Үйлеспеушілік - шамаларды өлшеу нәтижелерінің қателерінің салдарынан туындайтын осы өлшенген шамалар арасындағы математикалық қатынастың (шарттың) орындалмауының сандық мәні.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Негативное воздействие на окружающую среду - воздействие хозяйственной и иной деятельности, последствия которой приводят к негативным изменениям качества окружающей среды. [68]
			
 
			
Қоршаған ортаға кері әсер - қоршаған ортаның сапасының жағымсыз өзгерістерге ұшырауына әкеп соқтыратын шаруашылық және өзге де қызметтің салдарларының әсері.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Недоуплотненное состояние горной породы - состояние природной уплотненности рыхлой породы, в котором пористость породы превышает значение пористости нарушенной породы, подвергнутой природной нагрузке. [79]
			
 
			
Тау жынысының жеткіліксіз тығыздалған күйі - жыныстың кеуектілігі табиғи жүктеме түсіріліп бұзылған жыныстың кеуектілік мәнінен артық болатын борпылдақ таужынысының табиғи тығыздалу күйі .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Незастроенная территория - территория, на которой отсутствуют все виды наземной, надземной и подземной застройки, ограничивающие применение основных норм проектирования. [57]
			
 
			
Құрылыс салынбаған аумақ - жобалаудың негізгі нормаларының қолданылуын шектейтін жер бетіндегі, жер үстілік және жерастылық құрылыс жүргізілмеген аумақ.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неисправленный результат измерения - среднее арифметическое результатов наблюдений до введения поправок с целью устранения систематических погрешностей. [45]
			
 
			
Өлшеудің түзетілмеген нәтижесі - жүйелі қателерді жою мақсатында түзетулер енгізілгенге дейінгі бақылау нәтижелерінің орташа арифметикалық мәні.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неисправленный результат наблюдения - результат наблюдения до введения поправок с целью устранения систематических погрешностей. [45]
			
 
			
Бақылаудың түзетілмеген нәтижесі - жүйелі қателерді жою мақсатында түзетулер енгізілгенге дейінгі бақылау нәтижелері.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нейтральное давление - превышение поровым давлением внешнего давления воды, вызванное нагрузкой водонасыщенной породы при затруднительности дренажа. [79]
			
 
			
Бейтарап қысым - құрғату қиындаған жағдайдағы сумен қаныққан жыныстың жүктегенде болатын судың кеуектік қысымының сыртқы қысымынан артуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нейтральное напряжение - часть напряжения, вызванного нагрузкой рыхлой водонасыщенной породы, воспринимаемая в стадии первичной консолидации поровой водой. [79]
			
 
			
Бейтарап кернеу - бастапқы бірігу сатысында кеуектік су қабылдайтын сумен қаныққан борпылдақ жыныс жүктелгенде туындаған кернеу бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нейтронный влагомер - влагомер, принцип действия которого основан на регистрации замедленных нейтронов в процессе их рассеяния на ядрах атомов водорода, входящих в состав молекул воды, содержащихся в веществе или материале объекта измерения, т.к. замедление и рассеяние нейтронного потока происходит не только на ядрах водорода, но и на атомах других веществ. [15]
			
 
			
Нейтронды ылғал өлшегіш - ылғал өлшегіш, оның жұмыс істеу қағидасы, затта немесе өлшеуіш обьектісінің материалында болатын су молекуласының құрамына кіретін сутегі атомдарының ядроларында бәсеңдеген нейтрондардың таралу процесінде оларды тіркеуге негізделген, өйткені нейтрондық ағынның бәсеңдеуі мен шашырауы сутегі ядросында ғана емес, басқа заттар атомдарында да жүреді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неконсолидированно-недренированное испытание - испытание грунта для определения характеристик прочности без предварительного уплотнения образца при отсутствии отжатия из него воды в процессе всего испытания. [38]
			
 
			
Нығыздалмаған сорғытпай сынау - сынақ процесінде үлгіден су сығылып алынбаған жағдайда алдын ала тығыздамаған үлгінің беріктік сипаттамаларын анықтау үшін топырақты сынау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неконсолидированный режим испытания грунта на срез - режим испытания на срез грунта (без предварительного уплотнения), проводимого в условиях практического отсутствия дренирования путем приложения нормальной и срезающей (касательной) нагрузок с такой скоростью, при которой обеспечивается практическая неизменность начального состояния грунта. [11]
			
 
			
Қимаға топырақты сынаудың шоғырландырылмаған режимі - топырақтың бастапқы күйінің сақталуы қамтамасыз етілетін жылдамдықпен қалыпты және қиюшы (жанама) жүктеме түсіру арқылы құрғатылмаған жағдайда өткізілетін топырақты (алдын ала тығыздалмаған) қимаға сынау режимі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Непрерывная кинематика - способ выполнения спутниковых определений кинематическим методом, при котором остановок на точках для выполнения приема не требуется. [86]
			
Үздіксіз кинематика - спутниктік анықтауды кинематикалық әдіспен орындау тәсілі, бұл кезде қабылдау үшін нүктелерде тоқтаудың қажеті болмайды.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Непрерывный контроль - контроль, при котором информация о контролируемом параметре технологического процесса поступает непрерывно. [65]
			
 
			
Үздіксіз бақылау - технологиялық процесстің бақыланатын параметрі туралы ақпарат үздіксіз түсіп тұратын бақылау .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неравномерная осадка - осадка основания или другого элемента сооружения, неравномерная в различных пунктах сооружения. [79]
			
 
			
Әркелкі шөгуі - имараттың пункттеріндегі имараттың іргетасының немесе басқа элементінің әртүрлі шөгуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нестабилизированное состояние грунта - состояние грунта, характеризуемое незавершенностью деформаций уплотнения под определенной нагрузкой и наличием избыточного давления в поровой жидкости. [38]
			
 
			
Топырақтың тұрақсыз күйі - топырақтың белгілі бір жүктеме түсірілуінен нығыздалу деформациясының аяқталмауымен және кеуектік сұйықтықта шектен тыс қысымының болуымен сипатталатын күйі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Несущий радиосигнал - излучаемый спутниками высокочастотный сигнал, на который в результате его модуляции накладываются псевдослучайные коды и служебная информация. [86]
			
Таратушы радиосигнал - спутниктер шығаратын жоғары жиілікті сигнал, оның модуляциялануы салдарынан кездейсоқ жалған және қызметтік ақпарат қабаттасады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Неустановившийся уровень - уровень подземных вод, положение которого меняется во времени. [79]
			
 
			
Орнықпаған деңгей - жерасты суларының уақыт ішінде өзгеріп отыратын деңгейі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нивелир - геодезический инструмент, используемый для геометрического нивелирования, снабженный зрительной трубой, вращающейся в горизонтальной плоскости, и чувствительным уровнем. [66]
			
 
			
Нивелир - көлденең жазықтықта айналатын көру трубасымен және сезгіш деңгеймен жабдықталған, геометриялық нивелирлеу үшін қолданылатын геодезиялық құрал.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нивелирная сеть - геодезическая сеть, высоты пунктов которой над уровнем моря определены геометрическим нивелированием. [66], [14]
			
 
			
Нивелирлік желі - геодезиялық желі пунктерінің теңіз деңгейінен биіктігі геометриялық нивелирлеу арқылы анықталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нивелирный репер - геодезический знак, закрепляющий пункт нивелирной сети. В собственном названии репера может быть отражено место закладки (например, грунтовый репер) и особенности закладки (например, фундаментальный репер). [14], [66]
			
 
			
Нивелирлік репер - нивелирлік желі пунктін бекітетін геодезиялық белгі. Репердің атауында орнатылған жері (мысалы, топырақтық репер) және орнату ерекшелігі (мысалы, негізгі репер) көрсетілуі мүмкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нивелирование - определение превышений (разности высот) точек земной поверхности относительно некоторой избранной точки или уровня моря. [66], [14]
			
 
			
Нивелирлеу - жер беті нүктелерінің таңдалған кейбір нүктелерге немесе теңіз деңгейіне қатысты биіктігін (биіктіктер әртүрлілігін) анықтау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нивелирование геометрическое - метод определения разностей высот точек посредством горизонтального визирного луча, получаемого при помощи нивелира. [84]
			
 
			
Геометриялық нивелирлеу - нивелирдің көмегімен алынатын көлденең нысаналы сәуле арқылы нүктелер биіктігінің айырмасын анықтау әдісі .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нивелирование механическое (автоматическое) - метод определения разностей высот точек местности посредством профилографов, устанавливаемых на автомобиле или специальных тележках; приборы могут автоматически вычерчивать профиль пути или давать высотные отметки. [84]
			
 
			
Механикалық (автоматты) нивелирлеу- автокөліктерге немесе арнайы арбаларға орнатылатын профилографтар арқылы жергілікті жер нүктелері биіктігінің айырмасын анықтау әдісі; аспаптар автоматты түрде жол пішінін сызуы және биіктік белгілерін көрсетуі мүмкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Низменность - самая низкая гипсометрическая ступень рельефа земной поверхности (не выше 200 м над уровнем моря). [77]
			
 
			
Ойпат - жер бетінің ең төмен (теңіз деңгейінен 200 метрден аспайтын) гипсометрлік сатысы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Номенклатура топографических карт - система обозначения и нумерации отдельных листов карты. [79]
			
 
			
Топографиялық карталардың атаужүйесі - белгілер және картаның жекелеген беттерін нөмірлеу жүйесі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Номограмма - чертеж, изображающий функциональную зависимость между несколькими переменными величинами. [77]
			
 
			
Номограмма - бірнеше айнымалы шамалар арасындағы функционалдық тәуелділікті көрсететін сызба.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нормальная высота - величина, численно равная отношению геопотенциальной величины в данной точке к среднему значению нормальной силы тяжести Земли по отрезку, отложенному от поверхности земного эллипсоида. [14]
			
 
			
Қалыпты биіктік - осы нүктегі геопотенциалдық шаманың жер эллипсоиды бетінен қима бойынша Жердің қалыпты ауырлық күшінің орташа мәніне қатынасының сандық мәніне тең келетін шама.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нормальное давление на грунт - давление на грунт, приложенное перпендикулярно плоскости среза. [11]
			
 
			
Топыраққа түсілетін қалыпты қысым - топыраққа қима жазықтығына перпендикуляр түсірілген қысым .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нормальное напряжение - напряжение упругого тела, действующее перпендикулярно к исследуемому сечению. [79]
			
 
			
Қалыпты кернеу - серпімді дененің зерттелетін қимаға перпендикуляр әсер ететін кернеуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нормальные значения климатических факторов внешней среды - уточненные для использования в технике естественно изменяющиеся значения климатических факторов в пределах данной географической зоны с учетом места размещения изделия. [5]
			
 
			
Сыртқы ортаның климаттық факторларының қалыпты мәні - бұйымның орналасқан жерін ескере отырып, осы географиялық зона шегінде климаттық факторлардың техникада қолдану үшін нақтыланған табиғи өзгеретін мәні.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нормальный подпорный уровень воды (НПУ ) - наивысший проектный подпорный уровень верхнего бьефа, который может поддерживаться в нормальных условиях эксплуатации гидротехнических сооружений. [29]
			
 
			
Судың қалыпты арын деңгейі (ҚАД ) - гидротехникалық имараттар қалыпты пайдалану жағдайында сақталатын жоғарғы бьефтің болымдық ең жоғары жобалық арын деңгейі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нормальный способ стереофотограмметрической съемки - способ съемки (фотографирования) наблюдаемого объекта, при котором оптические оси левой и правой фотокамер устанавливаются горизонтально и перпендикулярно к базису фотографирования. [21]
			
 
			
Стереофотометриялық түсірудің қалыпты тәсілі - бақыланатын объектіні түсіру (суретке түсіру) тәсілі, бұл кезде сол және оң фотокамералардың оптикалық осьтері суретке түсіру базисіне көлденең және тік орналастырылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Нуль абсолютный - температура, при которой по современным воззрениям физики прекращается движение молекул; эта температура равна - 273,15°С. [79]
			
 
			
Абсолюттік нөл - физиканың жаңа көзқарастары бойынша молекулалардың қозғалысы тоқталатын температура; бұл температура - 273,15°С тең .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обвалы - обрушение (падение) масс горных пород (в виде крупных глыб и обломков) в результате отрыва от коренного массива. [56]
			
 
			
Опырылымдар - тау жыныстары жиынтығының (ірі тастар және сынықтар түріндегі) негізгі сілемдерден бөлінуі нәтижесінде опырылуы (құлауы).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обезжелезивание воды - удаление соединений железа из природных вод, используемых для питьевых и производственных целей. [79]
			
 
			
Суды темірсіздендіру - ауыз су және өндірістік мақсаттар үшін пайдаланылатын табиғи сулардан темір қосылыстарын алып тастау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обеззараживание воды - уменьшение количества болезнетворных организмов в воде до пределов, установленных санитарно-гигиеническими требованиями. [66], [24]
			
 
			
Суды зарарсыздандыру - судағы ауур тудыратын организмдер мөлшерін санитарлық-гигиеналық талаптарда белгіленген шектерге дейін азайту.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обеззараживание природных и сточных вод - уничтожение в воде болезнетворных бактерий и вирусов. [66]
			
 
			
Табиғи және ақаба суларды зарарсыздандыру - судағы ауру тудыратын бактериялар мен вирустарды жою.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обзорная гидрогеологическая карта - карта мелкого масштаба (1 : 1 000 000 и мельче), отражающая только основные особенности изучаемой территории, необходимые для ее общей гидрогеологической характеристики. [79]
			
 
			
Гидрологиялық шолу картасы - зерттелетін аумақты жалпы гидрогеологиялық сипаттауға қажетті оның негізгі ерекшеліктерін ғана көрсететін ұсақ масштабты карта (1 : 1 000 000 және одан кіші ).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Область влияния - 1) в горном деле - область в окружающем выработку массиве горных пород, в которой перераспределяются напряжения вследствие проведения выработки; 2) в гидрогеологии - область влияния водозабора на водоносный горизонт. [79]
			
 
			
Әсер ету аймағы - 1) тау-кен ісінде - тау жыныстары сілемдеріндегі қазбаның айналасындағы аумақ, онда қазу жұмыстарын жүргізу салдарынан кернеулер тараларады; 2) гидрогеологияда - сутартқының сулы қабатқа әсер ететін аймағы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Область дренажа подземных вод - область влияния дренажа на водоносный горизонт. [79]
			
 
			
Жерасты суларын құрғату аймағы - құрғатқыштың сулы қабатқа әсер ету аймағы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Область инфильтрации - часть площади распространения водоносной породы, в пределах которой происходит просачивание (инфильтрация) поверхностной и атмосферной воды в водопроницаемые породы. [79]
			
 
			
Инфильтрация аймағы - су ұстайтын жыныстар таралатын аумақтың бір бөлігі, оның шегінде су сіңетін жыныстарға жерүстілік және атмосфералық судың сіңірілуі (инфильтрациясы).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обнажение - выход горных пород на дневную поверхность. Обнажение бывает естественное и искусственное. К последнему относится обнажение в карьерах, туннелях и других сооружениях, а также специальные горные выработки - канавы, буровые скважины и т.п. [77]
			
 
			
Ашылым - тау жыныстарының жер бетіне шығуы. Табиғи және жасанды ашылым болады. Соңғыға карьердегі, туннельдегі және басқа имараттардағы ашылым, сондай-ақ арнайы кен қазбалары - жыраалар, бұрғылау ұңғымалары және т.с.с. жатады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обновление топографических карт - приведение содержания устаревших топографических карт в соответствие с современным состоянием местности. [84]
			
 
			
Топографиялық карталарды жаңарту - ескірген топографиялық карталардың мазмұнын жергілікті қазіргі жағдайына сәйкес келтіру.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обоснование экологическое - совокупность доводов (доказательств) и научных прогнозов, позволяющих оценить экологическую опасность намечаемой хозяйственной и иной деятельности для экосистем (природных территориальных комплексов) и человека. [69]
			
 
			
Экологиялық негіздеме - экожүйелер (табиғи аумақтық кешендер) және адамдар үшін белгіленген шаруашылық және өзге қызметтің экологиялық қауіптілігін бағалауға мүмкіндік беретін дәлелді тұжырымдар (дәлелдер) және ғылыми болжамдар жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обработка проб - совокупность приемов, обеспечивающих приготовление отобранного в пробу материала к исследованию; состоит из следующих операций: дробление, поверочное грохочение, смешивание, сокращение. [77]
			
 
			
Сынамаларды өңдеу - сынамаға алынған затты зерттеуге дайындауды қамтамасыз ететін тәсілдер жиынтығы; мынадай операциялардан тұрады: ұсақтау, тексергі елеу, араластыру, қысқарту.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Образец - кусок горной породы (материала) или окаменевшие остатки организмов, взятые для изучения из обнажений или керна. [77]
			
 
			
Үлгі - тау жынысы (материал) кесегі немесе ашылымнан немесе жынысөзектен зерттеу үшін алынған организмдердің тасқа айналған қалдықтары.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Образец грунта нарушенного сложения — представительная масса грунта, в которой при отборе из массива грунта изменились естественное сложение и (или) влажность грунта. [3]
			
 
			
Құрылымы бұзылған топырақ үлгісі - топырақ сілемінен алу кезінде топырақтың табиғи құрылымы және (немесе) ылғалдылығы өзгерген топырақтың өкілетті бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Образец грунта ненарушенного сложения (монолит) — образец грунта определенной формы, в котором при отборе из массива грунта сохраняются ненарушенное сложение и влажность грунта. [3]
			
 
			
Құрылымы өзгермеген топырақ үлгісі (монолит) - топырақ сілемінен алу кезінде топырақтың бұзылмаған құрылымы және ылғалдылығы сақталатын белгілі бір нысандағы топырақ үлгісі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Образцовая мера плотности (влажности) или стандартный образец - аттестованное средство измерения в виде вещества или материала, служащее для градуировки и поверки плотномера (влагомера) . [15]
			
 
			
Тығыздықтың (ылғалдылықтың) үлгілік өлшемі немесе стандартты үлгі - тығыздық өлшеуішті (ылғал өлшеуішті) өлшемдерге бөлуге және тексеруге арналған зат немесе материал түріндегі аттестатталған өлшеу құралы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обратная геодезическая задача - определение длины и направления линии по данным координатам ее начальной и конечной точек. [14]
			
 
			
Кері геодезиялық есеп - сызықтың ұзындығы мен бағытын оның бастапқы және соңғы нүктелерінің координаталары бойынша анықтау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обратная засечка - засечка, выполняемая на определяемой точке. [14]
			
 
			
Кері қиылыстыру - анықталатын нүктеде орындалатын қиылыстыру.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обратный отвес - устройство (стационарное или съемное), используемое для измерения смещений оползня на разной глубине. [71]
			
 
			
Кері тіктеуіш - әр түрлі тереңдікте көшкіннің жылжуын өлшеу үшін пайдаланылатын (тұрақты немесе алынбалы) құрылғы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обратный фильтр - устройство, состоящее из одного или нескольких слоев сыпучих материалов (песок, гравий, щебень, галька) с увеличивающейся в направлении фильтрации крупностью зерен каждого слоя и служащее для предотвращения выноса частиц грунта фильтрационным потоком. [79]
			
 
			
Кері сүзгі - әрбір қабаттың түйіршік мөлшерлері сүзілу бағытына қарай ұлғаятын сусымалы материалдардың (құм, малтатас, қиыршықтас, жұмыртас) бір немесе бірнеше қабаттарынан тұратын және сүзгілік ағынмен грунт бөлшектерінің сыртқа шығарылуын болдырмауға арналған құрылғы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обрыв - крутой или отвесный склон. Возникает в результате многих причин: новейших движений, абразии, эрозии. Сохраняется, если причина его образования продолжает действовать, в противном случае склон под влиянием гравитационных движений (перемещений) начинает выполаживаться. [77]
			
 
			
Жар - тік немесе құламалы беткей. Көптеген себептер: жаңа қозғалыстар, абразиялар, эрозия нәтижесінде пайда болады. Егер оның түзілуіне негіз болған себеп ықпал ете беретін болса, сақталады, ал керісінше жағдайда гравитациялық қозғалыстардың (орын ауыстырудың) әсерінен беткейлер жайпақталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обсадка скважины - закрепление стенок скважины буровыми трубами. Проводится и для разобщения пройденных скважиной водоносных горизонтов. [79]
			
 
			
Ұңғыманы жағалай орнықтыру - ұңғыманың қабырғыларын бұрғылау құбырларымен бекіту. Ұңғыма өткен сулы қабаттарды бөлу үшін де жасалады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обстановка осадкообразования геохимическая - химические условия, характеризующие среду осадконакопления и диагенеза: состав и концентрация растворов (соленость), рН, rH и др. [77]
			
 
			
Шөгінді түзілудің геохимиялық жағдайы - шөгінді жиналуды және диагенез ортасын сипаттайтын химиялық жағдайлар: ерітінділердің құрамы және концентрациясы (тұздылық), рН, rH және т.б.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обстановка (условия) осадкообразования физико-географическая - условия и характер среды осадкообразования: 1) субаэральная или субаквальная среда; 2) приуроченность к тем или иным геоморфологическим элементам суши; 3) характер (озеро, лагуна, морской бассейн) и вероятная глубина бассейна; 4) положение в определенной части бассейна (прибрежной, батиальной, на открытом шельфе, в застойной зоне и т.п.); 5) удаленность от береговой линии; 6) степень гидродинамики среды; 7) действие ветра и льда; 8) условия жизни и захоронения организмов и т.п. [77]
			
 
			
Шөгінді түзілудің физико-географиялық жағдайы (шарты) - шөгінді түзілу ортасының шарты және сипаты: 1) субаэральдік және субаквальдік орта; 2) құрлықтың осы немесе өзге геоморфологиялық элементтеріне ұштастыру; 3) бассейнің сипаты (көл, лагуна, теңіз бассейні) және ықтимал тереңдігі; 4) бассейннің белгілі бір бөлігіндегі орны (жағалық, батиалды, ашық қайраңда, тоқырау аймағында және т.с.с.); 5) жағалау сызығынан қашықтығы; 6) ортаның гидродинамика дәрежесі; 7) жел және мұз әсері; 8) ағзалардың тіршілік ету және көмілу жағдайы және т.б.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Обстановка осадкообразования физико-химическая - физико-химические и другие условия ( rH, pH , соленость, отчасти температура и давление), свойственные осадку (при его образовании или диагенезе). [77]
			
 
			
Шөгінді түзілудің физико-химиялық жағдайы - жауын-шашынға (оның түзілуі немесе диагенезі кезіндегі) тән физико-химиялық және басқа жағдайлар (rH, pH, тұздылық, кейде температура және қысым).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объединенная проба — проба материала, состоящая из точечных проб и характеризующая партию в целом. [46]
			
 
			
Біріктірілген сынама - заттардың әр жерінен алынған және партияны тұтастай сипаттайтын сынама.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемная влагоемкость - отношение объема воды, которая может быть поглощена рыхлой породой, к объему последней. [79]
			
 
			
Көлемдік ылғалсыйымдылық - борпылдақ жыныстар сіңіретін су көлемінің борпылдақ жыныстардың көлеміне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемная влажность горной породы - отношение объема воды, находящейся в порах, трещинах и других пустотах горной породы, к объему всей породы, выраженное в процентах. [79]
			
 
			
Тау жынысының көлемдік ылғалдылығы - тау жынысының кеуектерінде, жарықшақтарында және басқа бос кеңістіктерінде жинақталған су көлемінің барлық жыныстарының көлеміне процентпен берілген қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемная деформация породы - отношение изменения объема породы вследствие ее деформации к начальному объему. [79]
			
 
			
Жыныстың көлемдік деформациясы - жыныстың деформациялануы салдарынан көлемі өзгерісінің оның бастапқы көлеміне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемная масса влажной породы - масса единицы объема породы при естественной влажности и пористости.
			
 
			
Ылғал жыныстың көлемдік массасы - жыныстың табиғи ылғалдылығы және кеуектілігі кезіндегі көлемі бірлігінің массасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемная упругость (при сжатии) - способность твердых, жидких и газообразных тел под действием всестороннего внешнего давления изменять свой объем обратимым образом, т.е. так, чтобы после прекращения действия внешнего давления восстанавливался первоначальный объем тела. [66]
			
 
			
Көлемдік серпімділік (сығылу кезіндегі) - қатты, сұйық және газ тәрізді денелердің жан-жақты сыртқы қысымның әсерінен өзінің көлемін қайтымды түрде, яғни сыртқы қысымның әсері тоқтатылғаннан кейін дененің бастапқы көлемі қалпына келетіндей өзгеру қабілеті.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемный вес горной породы - вес единицы объема горной породы. [78]
			
 
			
Тау жынысының көлемдік салмағы - тау жынысы көлемі бірлігінің салмағы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемный вес осадочной породы - вес единицы ее объема (1 см 3  ) вместе с порами, заполненными жидкой и газообразной фазами. [79]
			
 
			
Шөгінді жыныстың көлемдік салмағы - оның сұйық және газ тәрізді фазалармен толтырылған кеуектерін қоса алғандағы көлемі бірлігінің (1 см 3  ) салмағы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемный вес скелета горных пород - вес твердой части (скелета) породы в единице объема естественного сложения. [78]
			
 
			
Тау жыныстары қаңқасының көлемдік салмағы - табиғи құрылымының көлемі бірлігіндегі жыныстың қатты бөлігінің (қаңқасының) салмағы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Объемный вес твердой фазы (скелета) грунта - отношение веса твердых частиц или веса абсолютно сухой породы к весу воды при 4°С, взятой в объеме, равном объему всей породы (объем зерен + объем пор) при данной пористости. [79]
			
 
			
Топырақтың қатты фазасының (қаңқаның) көлемдік салмағы - шекті құрғақ жыныс салмағының немесе оның қатты бөліктері салмағының осындай кеуектілік кезінде барлық жынысының көлеміне(түйірлер көлемі + кеуектер көлемі) тең көлемде алынған 4°С кезіндегі судың салмағына қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Овраг - крутосклонная долина, часто сильно разветвленная, созданная деятельностью временного, редко небольшого постоянного потока на возвышенно-равнинных пространствах, особенно в области развития легко размывающихся рыхлых пород. Овраг представляет собой активную эрозионную форму, причем наиболее подвижной является его вершина, удлиняющаяся после каждого дождя. [77]
			
 
			
Жыра - қыратты-жазықтықты кеңістіктерде, әсіресе тез шайылатын борпылдақ тау жыныстары дамыған аймақтарда уақытша, өте сирек азғантай тұрақты ағынның әсерінен түзілген, көбіне қатты жырақталған тік беткейлі аңғар. Жыра эрозияның белсенді формасы болып табылады, әсіресе әрбір жаңбырдан кейін ұзаратын оның ұшы барынша жылжымалы болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Одномерный поток - поток жидкости или газа в пористой среде, при котором совокупность всех траекторий состоит из параллельных прямых линий, причем в каждом плоском сечении, перпендикулярном к направлению движения, скорости фильтрации во всех точках этого сечения не только параллельны, но и равны друг другу. [79]
			
 
			
Бір өлшемді ағын - кеуекті ортадағы сұйықтық немесе газ ағыны, ол кезде барлық траекториялардың жиынтығы параллель түзу сызықтардан тұрады, бұл ретте қозғалыс бағытына тік әрбір тегіс қимада сүзу жылдамдығы осы қиманың барлық нүктелерінде жанамалы ғана емес, бір-біріне тең болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Одноосное сжатие - способ лабораторного испытания прочности и деформируемости породы путем приложения к образцу породы осевой сжимающей силы с одновременными наблюдениями деформаций. [79]
			
 
			
Бір бағытты сығу - бірмезгілде жыныс үлгісіне бағытты сығу күшін түсірумен оның деформациялануын бақылау жолымен жыныстың беріктілігі мен пішіні өзгергіштігін лабораториялық сынау тәсілі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Односторонняя доверительная вероятность − вероятность того, что неизвестное истинное значение параметра не выйдет за пределы нижней (или верхней) границы доверительного интервала. [10]
			
 
			
Бір жақты сенімгерлік ықтималдық - параметрдің белгісіз нақты шамасының сенімгерлік интервалдың төменгі (немесе жоғарғы) шекарасы шегінен шықпау ықтималдығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Одноярусные оползни - оползни, развивающиеся при наличии одного горизонта, который способствует их образованию. [79]
			
 
			
Бір қабатты көшкіндер - олардың түзілуіне ықпал ететін бір қабат болғанда дамитын көшкіндер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Одометр - цилиндр для испытания рыхлых пород на сжатие без бокового расширения (компрессионного испытания). [79]
			
 
			
Одометр - борпылдақ жыныстардың бүйірлік кеңеюсіз сығылуын (компрессиялық сынау) сынауға арналған цилиндр.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ожидаемые сдвижения и деформации — величины сдвижений и деформаций, определяемые в условиях, когда имеются календарные планы развития горных работ и известны необходимые для расчетов исходные данные. [55]
			
 
			
Күтілетін ығысу және деформация - тау жұмыстарын жүргізудің күнтізбелік жоспары бар болған және есептеулерге қажетті бастапқы мәліметтер белгілі болған жағдайларда анықталатын ығысу және деформация шамалары.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Озеро - замкнутое понижение на суше, заполненное водой. Озеро, занимающее большое пространство и имеющее соленую воду, называется морем. [77]
			
 
			
Көл - құрлықтың сумен толған тұйық ойпаңы. Үлкен кеңістікті алып жатқан және суы тұзды болып келетін көл теңіз деп аталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Окатанность - качество, характеризующее изменение формы зерна вследствие истирания под влиянием его движения в среде седиментации. Степень окатанности изменяется в зависимости от изменения степени изометричности, угловатости и округленности. За тело с наилучшей округленностью можно принять шар, представляющий собой наилучшую степень изометричности и округленности. [77]
			
 
			
Жұмырлылық - түйіршіктің седиментация ортасында қозғалуы әсерінен үйкеленуі салдарынан оның формасының өзгеруін сипаттайтын қасиет. Жұмырлылық дәрежесі изометриялылық, қырлылық және дөңгелектік дәрежесінің өзгеруіне байланысты өзгереді. Барынша дөңгелек дене ретінде шарды алуға болады, ол изометриялықтың және дөңгелектіктің ең жақсы дәрежесі болып табылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Окислительно-восстановительный потенциал - мера химической активности элементов или их соединений в обратимых химических процессах, связанных с изменением заряда ионов в растворах. [79]
			
 
			
Тотығу-тотықсыздану әлуеті - ерітінділерде иондар зарядының өзгеруіне байланысты қайтымды химиялық процестердегі элементтердің немесе олардың қосылыстарының химиялық белсенділігінің өлшемі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Окраска осадочных пород - один из существенных признаков осадочных пород, может быть первичной и вторичной. Под первичной подразумевают обычно окраску, присущую породе с самой начальной стадии ее образования, а также диагенетическую, т.е. возникшую в диагенезе. Вторичная окраска осадочных пород обычно имеет гипергенное происхождение, т.е. образуется в процессе выветривания и регрессивного эпигенеза (скрытого гипергенеза). [77]
			
 
			
Шөгінді жыныстар түсі - шөгінді жыныстардың айтарлықтай белгілерінің бірі, ол бастапқы және екінші ретті болуы мүмкін. Бастапқы түс ретінде әдетте жынысқа оның түзілуінің бастапқы кезеңінен тән, сондай-ақ диагенезде пайда болған, яғни диагенездік түс саналады. Екінші ретті түстің шығу тегі гипергенді болады, яғни мүжілу және регрессиялық эпигенез (жасырын гипергенез) процесінде түзіледі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Окружающая среда - совокупность компонентов природной среды, природных и природно-антропогенных объектов, а также антропогенных объектов. [68]
			
 
			
Қоршаған орта - табиғи орта компоненттерінің, табиғи және табиғи-антропогендік объектілер, сондай-ақ антропогендік объектілер жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опасность в чрезвычайной ситуации - состояние, при котором создалась или вероятна угроза возникновения поражающих факторов и воздействий источника чрезвычайной ситуации на население, объекты народного хозяйства и окружающую природную среду в зоне чрезвычайной ситуации. [50], [73]
			
 
			
Төтенше жағдайлардағы қауіптілік - халық, халық шаруашылығы нысандары мен төтенше жағдайлар аймағындағы қоршаған табиғи ортаға төтенше жағдай көзінің әсерлері мен зақымдаушы факторлар қаупі төнген немесе төну мүмкіндігі бар жағдай.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опасность экологическая - возможность ухудшения показателей качества природной среды (состояний, процессов) под влиянием природных и техногенных факторов, представляющих угрозу экосистемам и человеку. [69]
			
 
			
Экологиялық қауіптілік - экожүйелер мен адамға қауіп төндіретін табиғи және техногендік факторлардың әсерінен табиғи орта (жағдайы, процестері) сапасы көрсеткіштерінің нашарлау мүмкіндігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опасные геологические процессы - геологические и инженерно-геологические процессы и гидрометеорологические явления, которые оказывают отрицательное воздействие на территории, народнохозяйственные объекты и жизнедеятельность людей (оползни, обвалы, карст, селевые потоки, снежные лавины и др.) . Наиболее распространенные сочетания процессов, требующие комплексных решений: склоновые — вместе с процессами на берегах морей и водохранилищ, абразионными и эрозионными — на реках; эрозионно-селевые в долинах горных и предгорных областей — совместно с оползневыми; карстовые и суффозионные; просадочные в лёссах и пепловых образованиях; снежные и снежно-каменные лавины. [56]
			
 
			
Қауіпті геологиялық процестер - адам өміріне, халық шаруашылығы нысандары мен аумаққа кері әсерін тигізетін геологиялық, инженерлік-геологиялық процестер мен гидрометеорологиялық құбылыстар (көшкін, опырылу, карст, сел тасқындары, қар көшкіні және т.б.). Ең көп таралған, кешенді шешуді қажет ететін процестер: ылдилық - теңіз жағасы мен су қоймаларындағы процестермен бірге; абразиялы және эрозиялы - өзендерде; таулы алқаптар мен таулы аймақтардағы эрозиялы-селді көшкіндермен бірге ; карсты және суффизиялы;сары топырақтар және күлдер түзілімдеріндегі түсімдер; қарлы және қарлы-тасты көшкіндер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опасные природные воздействия - проявления природных процессов, оказывающих вредное или разрушительное воздействие на живые организмы, народнохозяйственные объекты и среду обитания. [67]
			
 
			
Қауіпті табиғи әсерлер - тірі организмдерге, халық шаруашылығының нысандарына және тіршілік ортасына зиянды немесе бүлдіруші әрекет ететін табиғи процестердің пайда болып білінуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оперативная инженерно-геологическая информация - информация, которую получают или производят непосредственно в процессе инженерно-геологических работ или научных исследований. [80]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық жедел ақпарат - инженерлік-геологиялық жұмыстар немесе ғылыми зерттеулер барысында тікелей алынатын немесе шығарылатын ақпарат.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Операционный контроль  — контроль, выполняемый в процессе производства работ или непосредственно после их завершения. Осуществляется преимущественно измерительным методом или техническим осмотром. Результаты операционного контроля фиксируются в общих или специальных журналах работ, журналах геотехнического контроля и других документах, предусмотренных действующей в данной организации системой управления качеством. [65]
			
 
			
Операциялық бақылау - жұмыстарды жүргізу барысында немесе олар аяқталысымен бірден орындалатын бақылау, Көбінесе өлшеу әдісімен немесе техникалық қараумен жүзеге асырылады. Операйциялық бақылау нәтижелері жұмыстардың жалпы немесе арнайы журналдарына, геотехникалық бақылау журналдарына және осы ұйымда қолданылатын сапаны басқару жүйесінде көзделген басқа құжаттарда жазылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Описание разреза послойное - необходимая основа изучения слоистых толщ. Начинается с типизации породы разреза, затем фиксируется вещественный состав и порядок расположения слоев в естественных выходах, горных выработках и кернах буровых скважин снизу вверх или сверху вниз с обязательным указанием порядка описания. [77]
			
 
			
Қиманың қабаттар бойынша сипаттамасы - қабатты қабаттарды зерттеудің қажетті негізі. Қима жыныстарын типтерге бөлуден басталады, содан кейін заттық құрамы және табиғи ашылымдарда, кен қазбаларында және бұрғылау ұңғымаларыдың жыныс өзектерінде қабаттардың төменнен жоғарыға қарай немесе жоғарыдан төменге қарай орналасу тәртібі сипатталу ретін міндетті түрде көрсету арқылы жазылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Описательная инженерно-геологическая информация - текстовая часть отчетов, заключений и т.п. [80]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық түсіндірме ақпарат - есептердің, қорытындылардың және т.с.с мәтіндік бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оплывание осадков - поверхностное оползание осадков, происходящее в результате их разжижения и перехода в текучее состояние (текучая консистенция). [77]
			
 
			
Шөгінділердің сырғуы - шөгінділердің сұйылуы және аққыш күйге (аққыш консистенция) өтуі нәтижесінде олар жерүстілік жылжуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оплывина (сплыв) - сплывание маломощного слоя рыхлых пород по склону обычно вследствие пересыщения породы талыми, дождевыми или грунтовыми водами. [79]
			
 
			
Сырғыма (ағу) - борпылдақ жыныстың қалың емес қабатының жыныстың еріген, жаңбыр немесе топырақ суларымен қанығуы салдарынан беткеймен төмен сырғуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень - скользящее смещение горных пород по склону под влиянием силы тяжести. По глубине залегания поверхности скольжения могут быть выделены оползни: 1) поверхностные (на глубине не более 1 м ); 2) мелкие (на глубине до 5 м ); 3) глубокие (на глубине до 20 м ); 4) очень глубокие (на глубине более 20 м ). [79]
			
 
			
Көшкін - ауырлық күші әсерінен тау жыныстарының беткеймен төмен жылжуы. Жылжу бетінің жату тереңдігі бойынша көшкіндер мынадай болып бөлінеді: 1) жерүстілік (1 м тереңдікке дейін); 2) ұсақ (5 м тереңдікке дейін); 3) терең (20 м тереңдікте дейін); 4) өте терең (20 м тереңдікке астам ).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень деятельный - оползень, проявляющий подвижки в настоящее время. [79]
			
 
			
Әрекетті көшкін - қазіргі уақытта жылжуы байқалатын көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень инсеквентный - оползень, поверхность скольжения которого сечет различные породы. [79]
			
 
			
Инсеквентті көшкін - сырғу беті түрлі жыныстарды кесіп өтетін көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень консеквентный - оползень, поверхность скольжения которого совпадает с поверхностью раздела геологического напластования. [79]
			
 
			
Консеквентті көшкін - сырғу беті геологиялық қабаттану бөлігінің бетімен сәйкес келетін көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень консистентный - оползень, вызванный неустойчивой консистенцией пород склона или откоса. [79]
			
 
			
Консистентті көшкін - беткей немесе құлама жар жыныстарының тұрақсыз консистенциясынан туындайтын көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень многоярусный - оползень, состоящий по высоте склона или откоса из нескольких этажно расположенных оползневых тел. [79]
			
 
			
Көп қабатты көшкін - беткей немесе құлама жар биіктігі бойынша бірнеше қабат болып орналасқан көшпелі денелерден тұратын көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень надводный - оползень, находящийся над уровнем воды водоема или водотока. [79]
			
 
			
Су үсті көшкіні - су қоймасы немесе ағын су деңгейінің үстіндегі көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень-обвал - оползень, при подвижке которого части оползневого тела осуществляют свободное падение, отделяясь от поверхности скольжения. [79]
			
 
			
Көшкін-опырылым - жылжуы кезінде көшкін дене бөліктері сырғу бетінен бөлінуі нәтижесінде еркін құлайтын көшкін .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползень погребенный - оползень, перекрытый иными геоморфологическими формами. [79]
			
 
			
Көмбе көшкін - өзге геоморфологиялық формалармен жабылған көшкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползневая терраса - террасовидный уступ поверхности оползневого склона или откоса. [79]
			
 
			
Көшкін террасасы - көшкін беткейінің немесе құлама жар бетінің террасса тәрізді кертпеші.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползневое тело - часть склона или откоса, отделившаяся от неподвижной части по зеркалу скольжения и пришедшая в движение. [79]
			
 
			
Көшкін дене - беткейдің немесе құлама жардың сырғу айнасы бойынша жылжымайтын бөліктен бөлінген және қозғалысқа түскен бөлігі. [79]
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползневые накопления - скопление пород, сползших по склону или откосу. [79]
			
 
			
Көшкіндік жинақталу - беткеймен немесе құлама жармен сырғып түскен жыныстардың жиналуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползневые реперы - реперы, устанавливаемые для наблюдения за движением оползня. [79]
			
 
			
Көшкіндік реперлер - көшкін қозғалысын бақылау үшін орнатылатын реперлер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползневый цирк (чаша оползня) - углубление в склоне, образующееся в результате смещения оползневого массива вниз. [79]
			
 
			
Көшкіндік цирк (көшкін табақшасы) - көшкін сілемінің жылжуы нәтижесінде беткейде түзілетін шұңқыр тереңдік.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оползневый язык - нижняя часть оползневого тела. [79]
			
 
			
Көшкін тілі - көшкін дененің төменгі бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опорная геодезическая сеть - геодезическая сеть заданного класса (разряда) точности, создаваемая в процессе инженерных изысканий и служащая геодезической основой для обоснования проектной подготовки строительства, выполнения топографических съемок, аналитических определений положения точек местности и сооружений, для планировки местности, создания разбивочной основы для строительства, обеспечения других видов изысканий, а также выполнения стационарных геодезических работ и исследований. [71]
			
 
			
Геодезиялық тірек желісі - инженерлік ізденістер барысында жасалатын және құрылысты жобалық негіздеу, топографиялық түсірулер жүргізу, жергілікті жердің және имараттың нүктелерінің орнын талдамалық анықтау үшін, жергілікті жерді жайғастыру, құрылыс жүргізу үшін бөлу негізін жасау, ізденістердің басқа түрлерін қамтамасыз ету, сондай-ақ тұрақты геодезиялық жұмыстарды және зерттеулер орындау үшін геодезиялық негіз болып табылатын дәлділік классы (разряды) берілген геодезиялық желі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опорная гидрогеологическая наблюдательная сеть - совокупность гидрогеологических станций и постов, на которых ведутся систематические наблюдения за режимом подземных вод в течение неограниченно длительного времени по единым программам и методике. [79]
			
 
			
Гидрогеологиялық бақылау тірек желісі - шексіз ұзақ уақыт аралығында бірыңғай бағдарламалар және әдістеме бойынша жерасты сулары режиміне жүйелі бақылау жүргізілетін гидрогеологиялық станциялар және бекеттер жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опорно-анкерное устройство - конструкция, на которой размещено устройство для вдавливания и извлечения зонда.
			
 
			
Тірек-анкерлік құрылғы - зондты басып кіргізуге және шығаруға арналған құрылғы орнатылатын құрылым.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опорный знак специальной геодезической сети (опорный знак) - геодезический знак, закрепленный вне зоны влияния опасных природных и техноприродных процессов, служащий основой для наблюдений за смещениями (деформациями) зданий, сооружений, земной поверхности и толщи горных пород, положение которого уточняется в каждом цикле (через несколько циклов) геодезических измерений. [71]
			
 
			
Арнайы геодезиялық желінің тірек белгісі (тірек белгісі) - ғимараттың, имараттың, жер бетінің және тау жыныстары қабаттарының орын ауыстыруына (деформациясына) бақылау жасау үшін негіз болатын, қауіпті табиғи және технотабиғи процестердің әсер ету аймағынан тысқары орнатылған геодезиялық белгі, оның орны геодезиялық өлшеулердің әрбір циклында (бірнеше циклдан кейін) нақтыланады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опробование вод - отбор проб воды и определение температуры, физических свойств, химического состава и других характеристик воды. Опробование вод проводится при съемке и гидрологических, гидрогеологических и иных изысканиях, связанных с использованием поверхностных и подземных вод для питьевого или технического водоснабжения, орошения, лечебных целей, добычи различных солей или ценных компонентов (йода, брома, металлов и т.п.), гидрогеохимических поисковых исследований и др. Для этого берут пробы воды из источников, скважин, колодцев, рек, прудов, озер и т.п. и делают соответствующие анализы: химический, радиологический, газовый, микробиологический, бактериологический и др. Каждую пробу воды снабжают подробным паспортом с указанием даты и часа взятия пробы, местоположения водоисточника, глубины и условий отбора пробы, назначения пробы; указываются также температура воды в момент взятия пробы, температура воздуха и фамилия взявшего пробу. [79]
			
 
			
Су сынамалауы - су сынамасын алу және судың температурасын, физикалық қасиеттерін, химиялық құрамын және басқа сипаттамаларын анықтау. Су сынамасын алу түсірімдер кезінде және гидрологиялық, гидрогеологиялық және ауыз сумен немесе техникалық сумен қамту үшін жерүсті және жерасты суларын пайдалануға байланысты өзге ізденістер кезінде, суландыру, емдік мақсаттар, түрлі тұздарды немесе бағалы компоненттерді (йод, бром, металдар және т.с.с.) өндіру, гидрогеохимиялық барлау зерттеулері және т.б. үшін алынады. Осы үшін су көздерінен, ұңғымалардан, құдықтардан, өзендерден, тоғандардан, көлдерден және т.с.с. сынамалар алады және тиісінше химиялық, радиологиялық, газдық, микробиологиялық, бактериологиялық және т.б. анализдер жасайды. Судың әрбір сынамасы сынама алынған күні және уақыты, су көзі орналасқан жер, сынама алынған тереңдігі және оны алу шарттары, сынаманың не үшін алынғаны көрсетілген егжей-тегжейлі паспортымен қамтамасыз етіледі; сынама алған кездегі судың температурасы, ауа температурасы және сынама алған адамның тегі көрсетіледі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опробование водоносного горизонта (комплекса пород, пласта) - гидрогеологические исследования, заключающиеся в выяснении условий залегания водоносной породы, ее водообильности и качества содержащейся в ней подземной воды. Условия залегания водоносной породы выясняются путем гидрогеологической съемки и разведочного бурения, водообильность - путем учета и изучения дебита источников и опытными откачками из горных выработок (скважин, шурфов), связанных с данной водоносной породой; качество воды - путем отбора проб и последующего определения химического и газового состава, физических и других свойств воды. Летучие и неустойчивые компоненты определяются на месте в походных лабораториях. [79]
			
 
			
Сулы қабатты (жыныстар, пласттар кешенін) сынау - сулы қабаттың орналасу жағдайын, оның сумен қамтылуын және ондағы жерасты суларының сапасын анықтауды көздейтін гидрогеологиялық зерттеу. Сулы жыныстардың орналасу жағдайы гидрогеологиялық түсіру және барлау ұңғымасы арқылы, сумолдылығы - су көздерінің дебитін есепке алу мен зерттеу және осы сулы жыныстарға байланысты кен қазбаларынан (ұңғыма, шурфтардан) тәжірибелік су шығарып алу, судың сапасы - сынамалар алу және кейіннен судың химилық және газ құрамын, физикалық және басқа қасиеттерін анықтау жолымен айқындалады. Ұшқыш және тұрақсыз компоненттер осы жерде дала лабораторияларында анықталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опробование минералогическое - совокупность операций по определению качественного и количественного минерального состава полезных ископаемых; их структурных и текстурных особенностей; физических свойств минералов; химического состава минералов; распределения минералов в различных природных типах и промышленных сортах руд. [77]
			
 
			
Минералогиялық сынау - пайдалы қазбалардың сапалық және сандық минералдық құрамын, олардың құрылымдық және текстуралық ерекшеліктерін; минералдардың физикалық қасиеттерін; минералдардың химиялық құрамын; минералдардың кендердің түрлі табиғи типтерінде және өндірістік сорттарында таралуын анықтау жөніндегі операциялар жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опробование по буровым скважинам - отбор проб при бурении. [77]
			
 
			
Бұрғылау ұңғымалары бойынша сынау - бұрғылау кезінде сынама алу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опробование подземных вод - гидрогеологические исследования, заключающиеся в отборе проб для определения химического и газового состава, физических и других свойств воды, а также в определении дебита водопункта (источников, колодцев, скважины), положения статического уровня подземных вод и др. [77]
			
 
			
Жерасты суларынан сынау - судың химиялық және газ құрамын, физикалық және басқа қасиеттерін анықтау үшін сынама алуды, сондай-ақ су бекетінің (су көздерінің, құдықтардың, ұңғымалардың) дебитін, жерасты суларының статикалық деңгейінің орналасқан жерін және т.б. анықтауды көздейтін гидрогеологиялық зерттеу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оптический микрометр в угломерных приборах - приспособление для измерения долей делений лимба путем перемещения изображений его штрихов. [84]
			
 
			
Бұрыш өлшеуіш аспаптардағы оптикалық микрометр - лимба бөліктерінің үлесін оның штрихтарының белгілерін жылжыту жолымен өлшеуге арналған құрылғы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оптический центрир - приспособление к теодолиту или отдельный прибор, предназначенный для центрирования прибора над заданной точкой. [84]
			
 
			
Оптикалық центрир - аспапты берілген нүктенің үстіне центірлеп келтіруге арналған теодолиттің қосалқы құрылғысы немесе жеке аспап.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Опытные нагрузки - нагрузки, применяемые для испытания породы или конструкции. [79]
			
 
			
Тәжірибелік жүктемелер - жынысты немесе құрылымды сынау үшін қолданылатын жүктемелер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Органическое вещество — органические соединения, входящие в состав грунта в виде неразложившихся остатков растительных и животных организмов, а также продуктов их разложения и преобразования. [22]
			
 
			
Органикалық зат - өсімдіктер және жануарлар организмдерінің ыдырамаған қалдықтары, сондай-ақ олардың ыдыраған және өзгеріске ұшыраған өнімдері түрінде топырақтың құрамына кіретін органикалық қосылыстар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Органоминеральная смесь - искусственная смесь, получаемая смешением на дороге или в смесительных установках щебня, гравия, песка и их смесей, а также минерального порошка (в том числе порошковых отходов промышленного производства) с органическими вяжущими (жидкими или вязкими битумами, битумными эмульсиями) и активными добавками и без них или с органическими вяжущими совместно с минеральными. [40]
			
 
			
Органоминералдық қоспа - жолда немесе араластырғыш қондырғыларда қиыршықтасты, малтатасты, құмды және олардың қоспаларын, сондай-ақ минералдық ұнтақты (оның ішінде өнеркәсіптік өндірістің ұнтақты қалдықтарын) органикалық тұтқыр (сұйық немесе тұтқыр битумдармен, битумды эмульсиялармен) және белсенді қоспалармен және оларсыз немесе минералды тұтқырғышпен бірге органикалық тұтқырғышты араластыру арқылы алынатын жасанды қоспа.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ореол - область распространения природного процесса, который рассматривается как некоторый центр - источник воздействия на окружающую природу, когда действие такого центра распределяется вокруг него определенными концентрическими кругами, поясами, оболочками. [79]
			
 
			
Оралым - табиғи процесс таралатын аймақ, ол өз айналасына белгілі бір концентрлік дөңгелектермен, белдеулермен, қабықшалармен таралатын айналадағы табиғатқа әсер ететін орталықтың көзі - орталығы ретінде қарастырылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ориентирный знак - знак, служащий для обеспечения исходного ориентирного направления при измерении сдвигов и кренов фундаментов зданий и сооружений. [21]
			
 
			
Бағдарлық белгі - ғимараттар мен имараттар іргетастарының жылжулары мен бұрылуын өлшеу кезінде бастапқы бағдарлау бағытын қамтамамсыз етуге арналған белгі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ориентирный пункт - пункт, закрепляющий на местности направление с геодезического пункта. [14]
			
 
			
Бағдарлық пункт - жергілікті жер бағытын геодезиялық пунктпен бекітетін пункт.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ориентирование геодезическое (в фотограмметрии) - ориентирование аэрофотоснимка, фотограмметрической сети или стереомодели относительно пунктов государственной геодезической сети. [84]
			
 
			
Геодезиялық бағдарлау (фотограмметрияда) - аэрофотосуретті, фотометриялық желіні немесе стереоүлгіні мемлекеттік геодезиялық желі пунктеріне қатысты бағдарлау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ориентирование по карте - опознание окружающих местных предметов и рельефа, отображенных на карте, и определение на ней своего местоположения. [84]
			
 
			
Карта бойынша бағдарлау - картада бейнеленген айналадағы жергілікті заттарды және жер бедерін тану және ондағы өзің тұрған жерді анықтау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ортометрическая высота - высота точки над поверхностью геоида. [14]
			
 
			
Ортометриялық биіктік - нүктенің геоид бетінің үстіндегі биіктігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадка при протаивании - вертикальное оседание почв, грунтов или горных пород, обусловленное уменьшением объема при протаивании мерзлых пород. [77]
			
 
			
Еру кезінде шөгу - тоңды жыныстардың еруі кезінде көлемінің кішіреюне байланысты топырақтың, грунттың немесе тау жыныстарының тіктік шөгуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадка сооружения - вертикальное смещение сооружения вследствие сжатия, уплотнения или иных изменений горных пород, лежащих в его основании. [77]
			
 
			
Имараттың отыруы - имараттың негізінде жатқан тау жыныстарының сығылуы, тығыздалуы немесе өзге өзгерістері салдарынан оның тік түсуі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки алевритовые - осадки, в составе которых преобладают частицы размером 0,01 - 0,1 мм. [77]
			
 
			
Алевритті шөгінділер - құрамында мөлшері 0,01-0,1 мм бөлшектер басым болатын шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки биогенные - осадки, образующиеся в результате жизнедеятельности живых организмов, сложенные преимущественно минеральными скелетными остатками или органическим веществом минерального происхождения. [77]
			
 
			
Биогендік шөгінділер - тірі организмдердің тіршілік етуі нәтижесінде түзілген, негізінен минералдық қаңқа қалдықтарынан немесе минералдық текті органикалық заттардан құралған шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки гравийно-галечные - грубообломочные осадки, состоящие преимущественно из окатанных обломков размерности гравия (2 - 10 мм) и гальки (10 - 100 мм); широко распространены среди континентальных (аллювиальных, ледниковых), прибрежных и морских (особенно ледово-морских) терригенных, а также вулканогенно-терригенных осадков. [77]
			
 
			
Майдатасты-малтатасты шөгінділер - негізінен майдатас (2-10 мм) және малтатас (10-100 мм) өлшемді жұмыр кесектерден тұратын ірі кесекті шөгінділер; құрлықтық (аллювийлі, мұздықты), жағалық және теңіздік (әсіресе мұзды-теңіздік) терригендік, сондай-ақ вулканогенді-терригендік шөгінділер арасында кеңінен тараған.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки гравийные - осадки, в составе которых преобладают окатанные частицы размером 2 - 10 мм. Широко распространены среди терригенных, а также вулканогенно-терригенных аллювиальных, прибрежных и мелководных морских отложений; являются переходными от песков к грубообломочным осадкам. [77]
			
 
			
Майдатасты шөгінділер - құрамында өлшемі 2-10 мм жұмыр бөлшектер басым болатын шөгінділер. Терригендік, сондай-ақ вулканогендік-терригендік аллювийлі, жағалық және таяз сулы теңіздік түзілімдер арасында кеңінен тараған; құмдардан ірі кесекті шөгінділерге өтпелі шөгінділер болып табылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки грубообломочные - осадки, в гранулометрическом составе которых преобладают частицы крупнее 2 мм, независимо от окатанности, состава и генезиса; встречаются среди осадков терригенных, вулканогенных, биогенных и хемогенных. [77]
			
 
			
Ірі кесекті шөгінділер - гранулометриялық құрамында жұмырлылығына, құрамына және генезисіне қарамастан 2 мм-ден ірі бөлшектер басым болатын шөгінділер; терригендік, вулканогендік, биогендік және хемогендік шөгінділер арасында кездеседі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки доломитовые - хемогенные карбонатные осадки с высоким содержанием доломита. Различают доломитовые осадки (более 30% MgCO 3  ) и известково-доломитовые (менее 30% MgCO 3  ). [77]
			
 
			
Доломитті шөгінділер - құрамында доломит көп мөлшерде болатын хемогендік карбонатты шөгінділер. Доломитті (30% астам MgCO 3  ) және әктасты-доломитті (30% кем MgCO 3  ) шөгінділер болып бөлінеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки дресвяные - горные породы, состоящие из неокатанных обломков размерности гравия (2 - 10 мм). Встречаются как среди континентальных (морены, делювий, пролювий и др.), так и среди морских отложений (подводно-оползневые, айсберговые, пирокластические), в том числе и в рифтовой зоне. [77]
			
 
			
Қыйыршықтасты шөгінділер - майдатас өлшемді жұмырланбаған сынықтардан тұратын тау жыныстары. Құрлықтық (мореналар, делювий, пролювий және т.б.), сонымен қатар теңіздік түзілімдер (суасты-көшкінді, мұзтаулық, пирокластикалық) арасында, оның ішінде рифт зонасында кездеседі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки известковые - горные породы, которые состоят преимущественно или более чем на 30% из карбоната кальция, представленного кальцитом и арагонитом биогенного, хемогенного, реже терригенного происхождения. [77]
			
 
			
Әктасты шөгінділер - негізінен немесе кемінде 30% биогендік, хемогендік, сирек жағдайда терригендік текті кальцит және арагонит түріндегі кальций карбонатынан тұратын тау жыныстары.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки карбонатные - горные породы, состоящие преимущественно (или более чем на 30%) из карбонатных минералов (кальцита, арагонита, доломита, реже др.). Среди них различают биогенные, хемогенные и обломочные. [77]
			
 
			
Карбонатты шөгінділер - негізінен (немесе кемінде 30%) карбонатты минералдардан (кальцит, арагонит, доломит, сирек жағдайда басқа) тұратын тау жыныстары. Олар биогендік, хемогендік және кесекті болып бөлінеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки хемогенные - осадки, выпавшие из растворов в результате химических и биохимических реакций: выпаривания, образования малорастворимых соединений при окислительно-восстановительных процессах (часто с участием микроорганизмов) или изменении рН среды, коагуляции коллоидов и др. процессах. [77]
			
 
			
Хемогендік шөгінділер - суалту, тотығу-тотықсыздану процестері (көбіне микроорганизмдердің қатысуымен) немесе ортаның рН өзгеруі, коллоидтардың коагуляциясы және басқа процестер кезінде қиын еритін қосылыстардың түзілуі сияқты химиялық және биохимиялық реакциялар нәтижесінде ерітіндіден тұнған шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадки щебнистые - осадки, в составе которых преобладают неокатанные обломки размерами 10 - 100 мм. Выделяют мелко- (10 - 25 мм), средне- (25 - 30 мм) и крупнощебнистые (50 - 100 мм) осадки. [77]
			
 
			
Шақпатасты шөгінділер - құрамында өлшемі 10-100 мм жұмырланбаған сынықтар басым болатын шөгінділер. Ұсақ (10-25 мм), орташа (25-30 мм) және ірі шақпатасты (50-100 мм) шөгінділер болып бөлінеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадочные горные породы - породы, образовавшиеся путем осаждения веществ, главным образом , в водной среде, реже из воздуха и в результате действия ледников на поверхности суши, в морских и океанических бассейнах. [66]
			
 
			
Шөгінді тау жыныстары - заттардың негізінен сулы ортада, сирек жағдайда ауадан шөгуі жолымен және құрлық бетіне мұздықтардың әсер ету нәтижесінде теңіз және мұхит бассейндерінде түзілген жыныстар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осадочные породы - накопления осадочного материала, подвергавшиеся воздействию различных факторов литификации. [78]
			
 
			
Шөгінді жыныстар - литификацияның түрлі факторларының әсеріне ұшыраған шөгінді материалдың жинақталуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осаждение - 1) выпадение на дно водоемов или потоков взвешенного в воде материала, в том числе биогенного и вулканического; 2) выпадение солей из растворов вследствие испарения и повышения концентрации раствора, коагуляции, химических реакций и др.; 3) метод выделения из раствора какого-либо соединения в виде осадка. [77]
			
 
			
Тұндыру - 1) су қоймаларының немесе ағынның түбіне суда қалқыған, оның ішінде биогендік және жанартау текті заттардың тұнбаға түсуі; 2) ерітіндінің булануы және концентрациясының жоғарылауы, коагуляция, химиялық реакциялар және т.б. салдарынан ерітіндідегі тұздардың тұнбаға түсуі; 3) ерітіндіден қандай да бір қосылыстың тұнба түрінде бөліну әдісі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осевой меридиан - меридиан, принятый за ось какой-либо системы координат на поверхности. [14]
			
 
			
Осьтік меридиан - жазықтықта қандай да болмасын координаталар жүйесінің осі ретінде қабылданған меридиан.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оседание — вертикальная составляющая вектора сдвижения точки земной поверхности в мульде сдвижения. [55]
			
 
			
Шөгу - ығысу мульдасында жер беті нүктесінің жылжу векторының тік құрағышы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Оси разбивочные - линии (направления), имеющие заданные координаты, обозначаемые закрепленными на местности геодезическими знаками или постоянно закрепленными ориентирами на смонтированных в проектном положении несущих конструкциях, определяющих положение в натуре отдельных элементов зданий и сооружений. [66]
			
 
			
Бөлу осьтері - жергілікті жерде бекітілген геодезиялық белгілермен немесе ғимараттардың және имараттардың жеке элементтерінің нақты орнын анықтайтын жобалық жағдайдағы көтеруші құрылымдарға тұрақты орнатылған бағдарларымен белгіленген координаталары бар сызықтар (бағыттар).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Основа геодезическая разбивочная - сеть закрепленных на местности геодезических знаков для определения планового и высотного положения объекта строительства. [66]
			
 
			
Геодезиялық бөлу негіздері - құрылыс нысанының пішіндік және биіктік жағдайын анықтау үшін жергілікті жерге орнатылған геодезиялық белгілер желісі .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Основание сооружения - массив грунта, непосредственно воспринимающий нагрузки от сооружения. [66]
			
 
			
Имарат негізі - имараттың жүктемесін тікелей қабылдайтын топырақ сілемі .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Основная погрешность плотномера (влагомера) - разность между показаниями плотномера (влагомера) и действительными значениями измеряемой плотности (влажности) материала. [15]
			
 
			
Тығыздық өлшегіштің (ылғалөлшегіштің) негізгі қателігі - тығыздық өлшегіш (ылғалөлшегіш) көрсеткен шамалар және заттың өлшенетін тығыздығының (ылғалдылығының) нақты мәндері арасындағы айырма.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Основные агенты химического выветривания - вода и растворенные в ней углекислота, кислород, органические и другие кислоты, образующиеся в результате разложения различных минералов, растительных остатков и жизнедеятельности организмов. [82]
			
 
			
Химиялық үгілуді ң негізгі агенттері - су және онда еріген көмірқышқылы, оттегі, әр түрлі минералдардың, өсімдік қалдықтарының ыдырауы және организмдердің тіршілік етуі нәтижесінде түзілетін органикалық және басқа да қышқылдар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Основные стадии выветривания горных пород - обломочная, скаллитная, щелочная, скаллитная кислая и аллитная. [82]
			
 
			
Тау жыныстары моруының негізгі сатылары - сынықты, жартасты, сілтілі, жартасты қышқыл және аллитті.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осовы - внезапное смещение по склону продуктов физического выветривания и раздробления пород (осыпей). Осовы могут происходить как при смачивании осыпей атмосферными водами, так и при сухом состоянии. [79]
			
 
			
Жылжымалық беттер - жыныстардың (сусымалардың) физикалық мору және ұнтақталу өнімдерінің беткеймен кенеттен жылжуы. Жылжымалық беттер сусымалардың атмосфералық сумен ылғалдануы кезінде, сондай-ақ құрғақ күйінде де пайда болуы мүмкін.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Остаточная деформация - деформация, не исчезающая после устранения воздействий, вызвавших ее. [66]
			
 
			
Қалдық деформация - өзі туғызған әсерлерді жойғаннан кейін жоғалмайтын деформация.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Остров - участок суши в море, озере или реке, окруженный со всех сторон водой. По местоположению острова разделяются на речные, озерные, морские, океанские; по происхождению - на намывные, континентальные (материковые), вулканические и органогенные (коралловые). [77]
			
 
			
Арал - барлық жағынан сумен қоршалған теңіздегі, көлдегі немесе өзендегі құрлық учаскесі. Орналасқан жері бойынша аралдар өзендік, көлдік, теңіздік, мұхиттық; шығу тегі бойынша - шайылымдық, континентальдық (материктік), жанартаулық және органогендік (кораллдық) болып бөлінеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ось трассы проектируемого сооружения - ось проектируемого линейного сооружения, обозначенная на местности или нанесенная на графический документ. [14]
			
 
			
Жобаланатын имарат трассасының осі - жергілікті жерде белгіленген немесе графикалық құжатқа салынған жобаланатын сызықты имараттың осі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Осыпь - гравитационное перемещение (без участия воды) на крутом склоне (при угле наклона больше угла естественного откоса). В отличие от катастрофического обвала осыпание заключается в постепенном скатывании или скольжении, иногда обваливании, обломков в результате физического выветривания, которое постепенно проникает вглубь. [77]
			
 
			
Сусыма - құламалы беткейде (еңіс бұрышы табиғи құлама бұрышынан үлкен болған кезде) гравитациялық орын ауыстыру (судың қатысуынсыз). Шектен тыс опырылымнан айырмашылығы сусып құлау біртіндеп тереңдеп енетін физикалық мүжілу салдарынан сынықтардың біртіндеп домалауы немесе сырғуы, кейде опырылып бөлінуі түрінде болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отбор грунтов - отбор, который проводится в скважинах с целью подъема проб горных пород и полезных ископаемых из стенок скважин. Применяются главным образом стреляющие боковые грунтоносы. Грунтонос состоит из камеры, в которую закладывается порох, и бойка - полого стального стакана, открытого с одного конца. [77]
			
 
			
Топырақтарды іріктеу - ұңғымаларда ұңғыма қабырғаларынан тау жыныстарының және пайдалы қазбалардың сынамаларын көтеру мақсатында жүргізілетін іріктеу. Негізінен бүйірлік атқыш топырақтасығыш қолданылады. Топырақтасығыш оқ-дәрі салынатын камерадан және бір жағы ашық қуыс болат стакан - боектан тұрады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отвесная линия - прямая, совпадающая с направлением действия силы тяжести в данной точке [14]
			
 
			
Тіктеуіш сызық - осы нүктедегі ауырлық күшінің әсер ету бағытымен сәйкес келетін түзу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отдельность - 1) характерная форма блоков (глыб, кусков) горных пород, образующаяся при естественном (выветривание) или искусственном раскалывании. Размеры блоков различны - от нескольких сантиметров до нескольких сот метров. Отдельность обусловлена наличием в породах видимых или скрытых пересекающихся систем трещин отдельности. [77]
			
 
			
Жақпар - 1) тау жыныстарының табиғи (мүжілу) немесе жасанды жарылуы кезінде түзілетін блоктарына, (шойтастарына, кесектеріне) тән пішін. Блоктардың өлшемдері бірнеше сантиметрден бірнеше жүз метрге дейін жетеді. Жақпар жыныстарда жақпар жарықшаларының көрінетін немесе жасырын өзара қиылысатын жүйелерінің болуына байланысты түзіледі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отжатая вода (поровый раствор) - вода, полученная в лаборатории отжатием из пород прессом под большим давлением. Пробы такой воды используются для специальных физико-химических исследований в связи с изучением условий формирования химического состава подземных вод и инженерно-геологических характеристик пород. [79]
			
 
			
Сығып алынған су (кеуекті ерітінді) - зертханада жыныстарды үлкен қысыммен нығыздау арқылы сығып алынған су. Осындай судың сынамасы жерасты суларының химиялық құрамын және жыныстардың инженерлік-геологиялық сипаттамаларының қалыптасу жағдайларын зерделеуге байланысты арнайы физико-химиялық зерттеулер үшін пайдаланылады. [79]
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Откачка - откачка воды из скважины, шурфа или других выработок с целью понижения уровня (напора) подземных вод для определения коэффициента фильтрации и других гидрогеологических характеристик. [18]
			
 
			
Сутарту - сүзілу коэффициентін және басқа гидрогеологиялық сипаттамаларды анықтау үшін жерасты суларының деңгейін (қысымын) төмендету мақсатында ұңғымалардан, шурфтан немесе басқа қазбалардан суды сыртқа тартып шығару.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Откачка опытная - откачка для определения зависимости дебита скважины от понижения уровня воды в ней (одиночная), для определения расчетных гидрогеологических параметров и оценки граничных условий (кустовая). [74]
			
 
			
Тәжірибелік сутарту - ұңғыма дебитінің ондағы (жалғыз) су деңгейінің төмендеуіне тәуелділігін анықтау үшін, есептік гидрогеологиялық параметрлерді анықтау және шекаралық жағдайларын бағалау (шоғырлық) үшін сыртқа тартып шығару.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отклонение отвеса - угловое расхождение между отвесной линией, перпендикулярной к поверхности геоида, и геометрической нормалью к поверхности референц-эллипсоида; используется для увязки астрономических и геодезических определений географических координат. [77]
			
 
			
Тіктеуіштің ауытқуы - геоид бетіне перпендикуляр тіктеуіш сызық пен референц-эллипсоид бетіне қатысты геометриялық нормаль арасындағы бұрыштық айырма; географиялық координаталардың астрономиялық және геодезиялық анықтамаларын байланыстыру үшін пайдаланылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Откос - наклонная поверхность, ограничивающая естественный грунтовый массив, выемку или насыпь. [66]
			
 
			
Құлама, еңіс - табиғи топырақ массиві, шұңқыр немесе жол үйіндісін шектейтін жасанды көлбеу бет.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Открытая пористость - совокупность мелких пор в породе, сообщающихся между собой. [79]
			
 
			
Ашық кеуектілік - жыныстағы өзара байланысқан ұсақ қуыстар жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения - древние (горные породы) и современные (осадки) осадочные образования. [77]
			
 
			
Шөгінділер - ежелгі (тау жыныстары) және қазіргі (шөгінді) шөгінді түзілімдер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения аллювиально-делювиальные - наносы, образующиеся в результате совместного действия эрозионных процессов и делювиального смыва со склонов. [77]
			
 
			
Аллювийлі-делювийлі шөгінділер - беткейлерден эрозиялық процестердің және делювийлік шайылудың бірлескен әрекеті нәтижесінде түзілетін үйінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения биогенные - отложения, образующиеся за счет скопления скелетных частей или продуктов жизнедеятельности организмов (коралловый известняк, водорослевый известняк, писчий мел и т.п.). [77]
			
 
			
Биогендік шөгінділер - организмдердің қаңқалық бөліктерінің немесе олардың тіршілік ету өнімдерінің (кораллдық әктас, балдырлы әктас, жазатын бор және т.с.с) жинақталуы есебінен түзілетін шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения биохимические - большая группа преимущественно карбонатных и кремнистых отложений, в образовании которых могут принимать участие остатки организмов, черви-илоеды, мельчайший фитопланктон и бактерии, химические процессы осаждения карбонатов, кремнистого вещества, фосфатов, марганцевых и железных руд, серы и т.п. [77]
			
 
			
Биохимиялық шөгінділер - негізінен карбонатты және кремнийлі шөгінділердің үлкен тобы, олардың түзілуіне организмдердің қалдықтары, илоед-құрттар, өте ұсақ фитопланктон және бактериялар, карбонаттар, кремнийлі заттар, фосфаттар, марганец және темір рудалары, күкірт және т.б. бөлінетін химиялық процестер қатысады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения водно-ледниковые - отложения талых ледниковых вод, среди которых различают: а) флювиогляциальные (ледниково-речные), отлагаемые потоками талых вод и представленные преимущественно галькой, гравием и косослоистым песком; б) озерно-ледниковые, возникающие в приледниковых озерах и состоящие большей частью из тонких горизонтально-слоистых песков, супесей, суглинков и глин с четкой ленточной годичной слоистостью (ленточные глины). Те и другие могут быть внутриледниковыми (интрагляциальными) или приледниковыми (перигляциальными). В первом случае они слагают аккумулятивные формы рельефа (озы, камы), во втором образуются флювиогляциальные равнины, или зандры, либо озерно-ледниковые равнины. [77]
			
 
			
Сулы-мұздықты шөгінділері - еріген мұз суларының шөгінділері, олар: а) ағын су ағындарымен жинақталатын және көбіне жұмыртас, малтатас, және қия қабатты құмнан түзілетін флювиогляциальдық (мұздықты-өзендік); б) мұздықты көлдерде пайда болатын және басым бөлігі жұқа көлбеу-қабатты құмнан, құмдақтан, саздақтан және таспа түріндегі жылдық қабаты айқын саздан (таспалық саз) тұратын көлдік-мұздықты болып бөлінеді. Олардың екеуі де мұзішілік (интрагляциальды) немесе мұздықты (перигляциальды) болуы мүмкін. Бірінші жағдайда олар жер бедерінің аккумуляциялық формаларын құрады, ал екінші жағдайда флювиогляциальды жазықтар, немесе зандралар, болмаса көлдік-мұздықты жазықтар түзіледі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения гравитационные - склоновые отложения, образующиеся за счет гравитационного (под влиянием собственного веса) смещения целых массивов и отдельных обломков горных пород. По генезису различаются: 1) обвальные накопления, возникающие при внезапном обрушении больших скальных массивов и образующие бугристые скопления беспорядочно смешанных глыб, щебня и мелкого детрита; 2) осыпные накопления, состоящие из неотсортированных рыхлых, чаще всего щебенистых продуктов физического выветривания, постепенно поступающих с крутых склонов и слагающих прислоненные к ним осыпи; 3) оползневые отложения (деляпсий), присущие склонам, сложенным пластичными песчано-глинистыми породами; 4) солифлюкционные отложения (солифлюксий и лидефлюксий), являющиеся результатом медленного вязко-пластичного течения переувлажненной грунтовой массы вниз по склону и состоящие из продуктов ее перемешивания; могут содержать значительные примеси неравномерно распределенного щебенисто-глыбового материала или даже состоять главным образом из него. [77]
			
 
			
Гравитациялық шөгінділер - тау жыныстарының тұтас сілемдерінің және жеке сынықтарының гравитациялық (өз салмағы әсерінен) жылжуы есебінен түзілетін беткейлік шөгінділер. Генезисі бойынша: 1) үлкен жартасты сілемдердің кенеттен құлауы кезінде пайда болатын және шойтастың, қиыршықтастың және ұсақ детриттің ретсіз араласқан, төбешікті шөгінділерді құрайтын опырымды үйінділер; 2) сұрыпталмаған борпылдақ, көбінесе құламалы беткейлерден біртіндеп түсетін және оларға жанасқан сусымаларды құрайтын, физикалық мүжілудің қиыршықтасты өнімдерінен тұратын сусымалы үйінділер; 3) қабатты құмды-сазды жыныстардан түзілген беткейлерге тән көшкіндік шөгінділер (деляпсий); 4) беткеймен шектен тыс ылғалданған топырақ массасының төмен қарай ақырын тұтқырлы-пластикалы сырғуы нәтижесінде түзілетін және құрамында қиыршықтасты-шойтасты материалдың қомақты қоспалары немесе негізінен солар болатын топырақтың сырғып орын ауыстыру өнімдерінен тұратын солифлюкстік шөгінділер (солифлюкстік және лидефлюкстік) болып бөлінеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения делювиально-коллювиальные - отложения, образовавшиеся на склонах в результате совместного воздействия на продукты выветривания горных пород гравитационного смещения и делювиального смыва. Литологически представлены преимущественно щебенисто-суглинистыми образованиями с включением небольших глыб. [77]
			
 
			
Делювийлі-коллювийлі шөгінділер - беткейлерде тау жыныстарының мүжілу өнімдеріне гравитациялық орын ауыстыру мен делювийлік шайылудың қосарлана әсер етуі нәтижесінде түзілетін шөгінділер. Литологиялық тұрғыдан негізінен аса үлкен емес шойтастары бар қиыршықтас-саздақты түзілімдер болып келеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения делювиально-солифлюкционные - отложения, возникающие на сравнительно пологих склонах в результате совместного действия процессов делювиального смыва и солифлюкции. [77]
			
 
			
Делювийлі-солифлюкциялық шөгінділер - айтарлықтай жазық беткейлерде делювийлі шайылу және солифлюкцияның қосарланған әрекеті нәтижесінде түзілетін шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения дюнные - отложения, которые накапливаются за счет песчаного материала в прибрежной части моря, озера или в долине реки в результате воздействия ветра на осадки. Гранулометрический состав дюнных отложений характеризуется мелкозернистостью и высокой окатанностью и отсортированностью. [77]
			
 
			
Жағалық шағылды шөгінділер - теңіздің, көлдің жағалау маңы бөлігінде немесе өзен аңғарында шөгінділерге желдің әсері нәтижесінде құмдақты материалдың жиналуынан түзілетін шөгінділер. Жағалық шағылды шөгінділердің гранулометрлік құрамы ұсақ түйіршіктілігімен және жоғары жұмырлылығымен және іріктелгендігімен сипатталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения континентальные - совокупность всех отложений (осадков), образующихся в пределах земной суши, как субаэральных, так и субаквальных. [77]
			
 
			
Континентальдық шөгінділер - жердің құрлық бөлігінде, субаэральдік және субаквальдік бөліктерде түзілетін шөгінділер (шөгінді) жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения ледниково-морские - отложения, формирование которых связано с ледниковой деятельностью и морскими процессами осадкообразования и поэтому сочетающих некоторые особенности как континентальных ледниковых отложений (морен), так и типично морских осадков (морская фауна). Состоят из находящихся в различных количественных соотношениях ледниковых и морских отложений. Характеризуются отсутствием или слабой сортировкой обломочного материала. [77]
			
 
			
Мұздық-көлдік шөгінділер - мұздықтардың қызметіне және шөгінді түзілудегі теңіздік процестердің қатысуына байланысты қалыптасатын, сондықтан континентальдық мұздықты шөгінділердің (морена) және нағыз теңіздік шөгінділердің (теңіз фаунасы) кейбір ерекшеліктері қоса байқалатын шөгінділер. Әр түрлі сандық қатынаста болатын мұздықты және теңіздік шөгінділерден тұрады. Құрамында сынған материалдар болмайды немесе әлсіз сұрыпталуымен сипатталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения ледниковые - в широком смысле - все отложения, образующиеся в результате деятельности ледника и водных потоков, возникающих при его таянии: различные типы морен, флювиогляциальные и озерно-ледниковые отложения. Иногда к ним относят также и ледниково-морские отложения, т.е. морены с шельфовых ледников, айсберговые морены и пр. По характеру обломочного материала крайне разнообразны: валунные глины, валунный мергель, галечники, пески, супеси, суглинки, ленточные глины и др. [77]
			
 
			
Мұздық шөгінділер - кең мағынада - мұздықтың және оның еруі кезінде су ағындарының әрекеті нәтижесінде түзілетін барлық шөгінділер: мореналардың түрлі типтері, флювиогляциальды және көлдік-мұздықты шөгінділер. Кей жағдайларда оларға мұздықты-теңіздік шөгінділер, яғни қайраңдық мұздықтардың мореналары, мұзтаулық мореналар және басқалар жатқызылады. Кесек материалдың сипаты бойынша барынша әртүрлі болады: қойтасты саздар, қойтасты мергель, малтатас, құмдар, құмдақтар, саздақтар, таспалы саздар және т.б.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения обломочные - отложения, состоящие из обломочного материала (обломки различных минералов и пород), образовавшегося при разрушении суши, размыве дна водоемов, карстовых процессах (карстовые брекчии) и др. [77]
			
 
			
Сынықты шөгінділер - құрлықтың бұзылуы, су қоймалары түбінің шайылуы, карстық процестер (карстық брекчиялар) және т.б. кезінде түзілген сынық материалдан (түрлі минералдар мен жыныстардың сынықтары) тұратын шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения озерно-аллювиальные - отложения, слагающие озерные дельты и формирующиеся в озеровидных расширениях речных долин, где в результате малого уклона речные воды растекаются, образуя застойные мелководные бассейны. [77]
			
 
			
Көлдік-аллювийлі шөгінділер - көл дельталарын қалыптастыратын және шағын ылди нәтижесінде өзен суларының таяз тоқырау бассейндер түзе отырып ағатын өзен аңғарларының көл тәріздес кеңеюлерінде түзілетін шөгінділер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения озерные - отложения, которые образуются на дне озер и представлены механическими (гравий, галька, песок, глина), химическими или органическими образованиями. Различают отложения пресноводных и соленых озер. В пресноводных накапливаются механические осадки, среди которых часто преобладают тонкозернистые глинистые с четкой горизонтальной слоистостью, а также сапропель, гиттия, диатомит. При зарастании озера у берега образуются торфяники, которые в конечную стадию развития распространяются и на середину озера. В соленых озерах накапливаются осадки преимущественно химического происхождения: природная сода, мирабилит, галит, астраханит, эпсомит и др. [77]
			
 
			
Көлдік шөгінділер - көл түбінде түзілетін және мехеникалық (малтатас, жұмыртас, құм, саз), химиялық немесе органикалық түзілімдерден тұратын шөгінділер. Тұщы және ащы көлдер шөгінділері болып бөлінеді. Тұщы көлдерде механикалық шөгінділер жинақталады, олардың арасында көбінесе көлденең қабаттылығы айқын байқалатын ұсақ түйіршекті сазды шөгінділер, сондай-ақ сапропель, гиттия, диатомит басым болады. Жағалау маңында көлді шөп басқан кезде шымтезек түзіледі, олардың дамуының соңғы сатысында көлдің орта шеніне дейін таралады. Тұзды көлдерде негізінен химиялық шөгінділер: табиғи тұз, мирабилит, галит, астраханит, эпсомит және т.б. жинақталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения пустынные - отложения различного генезиса: эоловые, делювиальные, пролювиальные и элювиальные (в т.ч. характерные для пустынь карбонатные и кремнистые коры выветривания), а также отложения такыров, пустынных горько-соленых озер. В пустынных отложениях обязательно присутствие остатков ксерофитной флоры, обычно встречающихся спорадически, эоловых ветрогранников, а также образований такыров и отложений солей, весьма характерных по своему составу, текстурам и структурам. [77]
			
 
			
Шөлдік шөгінділер - түрлі генезисті шөгінділер: эолдық, делювийлі, пролювийлі және элювийлі (оның ішінде шөлдерге тән - карбонатты және кремнийлі мүжілу қыртыстары), сондай-ақ тақыр, шөлдік ащы-тұзды көл шөгінділері. Шөлдік шөгінділер құрамында ксерофитті флораның, әдетте кездесетін споралық, эолды желжақтар қалдықтары, сондай-ақ тақыр жамылғылары және өзінің құрамы, текстурасы және құрылымы бойынша осы жерлерге тән тұз шөгінділері міндетті түрде болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения речных долин - отложения, включающие в себя отложения речных русел, пойм, стариц, болот, речных дюн. Для них характерны обломочный тип пород, разнообразие и изменчивость их гранулометрического и минерального состава, обычное преобладание песков над глинами и присутствие галечника. Состав и мощность отложений речных долин зависят от типа реки (горная, равнинная), ее размеров и от той части течения реки, где происходило накопление осадка. [77]
			
 
			
Өзен аңғарларының шөгінділері - өзен арнасы, жайылма, ескі арна, батпақтар, өзен шағылдары шөгінділерінен тұратын шөгінділер. Оларға жыныстардың кесек түрлері, олардың минералдық және гранулометрлік құрамының әртүрлілігі мен өзгергіштігі, саздарға қарағанда құмның басым болуы және жұмыртастың болатыны тән. Ө зен аңғарлары шөгінділерінің құрамы мен қалыңдығы өзен типіне (тау, жазықтық), оның өлшемдерінен және шөгінді жинақталатын өзен ағысының бөлігіне байланысты.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения селевые - отложения неотсортированные, иногда похожие на морену осадки из глинистого, песчаного и грубообломочного (вплоть до огромных глыб) материала, вынесенного и отложенного бурными горными потоками, возникающими в результате выпадения ливней, а также быстрого таяния снега и льда или при прорыве естественных и искусственных запруд. Селевые отложения характерны для горных районов, особенно с засушливым или континентальным климатом и слаборазвитым растительным покровом. [77]
			
 
			
Сел шөгінділері - сұрыпталмаған шөгінділер, кейде мореналарға ұқсас нөсердің жауудың, сондай-ақ қардың немесе мұздың жылдам еруі нәтижесінде немесе табиғи және жасанды тоғандардан асуы кезінде пайда болатын қатты тау суы ағынымен сыртқа шығарылған және жиналған сазды, құмды және ірі кесекті (ірішойтастарға дейін) заттардан тұратын шөгінділер. Сел шөгінділері таулы аудандарға, әсіресе құрғақ және континентальдық климатты және өсімдік жамылғысы жақсы жетілмеген аудандарға тән.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения хемогенные (химические) - осадки и породы, возникающие путем отложения из растворов в результате химических и биохимических реакций или изменения температуры воды; к ним относят некоторые известняки, доломиты, силициты (яшму, кремний, джеспилиты и др.), различные соли, конкреции и др. [77]
			
 
			
Хемогендік (химиялық) шөгінділер - химиялық және биохимиялық реакциялар немесе су температурасының өзгеруі нәтижесінде ерітінділерден шөгу жолымен түзілетін шөгінділер және жыныстар, оларға кейбір әктастар, доломиттер, силициттер (яшма, кремний, джеспилиттер және т.б.), түрлі тұздар, тасберіштер және т.б. жатады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отложения эоловые - отложения, которые образовались в результате переноса песчаных и пылеватых продуктов ветром во взвешенном состоянии и выпадения их из воздуха или путем волочения по поверхности земли. Различают две парагенетические группы эоловых отложений: перевеянные и навеянные. Эоловые пески характеризуются относительным однообразием механического состава с преобладанием фракций 0,15 - 0,30 мм, значительным количеством зерен высокой окатанности со сколами, кавернами, матовой поверхностью, возникающими в результате большой частоты соударения зерен. Эоловые пески содержат по сравнению с исходными материнскими породами несущественную примесь тяжелых и неустойчивых минеральных компонентов. Эоловые отложения возникают в различных климатических условиях, но чаще всего в аридных областях. Ими образованы барханы, дюны и др. аккумулятивные формы рельефа. [77]
			
 
			
Эолдық шөгінділер - қалқыған ( өлшеулі күйдегі) құм және шаң өнімдерінің желмен тасымалдануы және олардың ауадан тұнуы нәтижесінде немесе жер бетімен домалауы жолымен түзілген шөгінділер. Эолдық шөгінділер: желмен келген және електелген болып екі парагенетикалық топқа бөлінеді Эолдық құмдар 0,15-0,30 мм түйіршіктер басым болатын механикалық құрамының біркелкілігімен, сынықтары бар жұмырлылығы жоғары түйіршіктердің көптігімен, қуыстылығымен, сыртының тегістігімен, түйіршіктердің өзара соқтысу жиілігінің жоғарылығымен сипатталады. Эолдық құмдарда бастапқы түпнегіз жыныстармен салыстырғанда ауыр және тұрақсыз минералдық компоненттердің мардымсыз қоспасы болады. Эолдық шөгінділер әртүрлі климаттық жағдайларда, көбінесе аридті облыстарда пайда болады. Олар құм төбелерді, шағыл төбелерді және жер бедерінің басқа да аккумулятивті формаларын қалыптастырады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отмучивание - разделение мелких частиц песчаных и пылеватых грунтов, основанное на различной скорости падения этих частиц в воде. Отмучивание - один из методов гранулометрического анализа грунтов. [79]
			
 
			
Тұндыру - бөлшектердің суда әртүрлі жылдамдықпен батуына негізделген құмды және шаңды топырақтың ұсақ бөлшектерінің бөлінуі. Тұндыру - топырақты түйірөлшемдік талдау әдістерінің бірі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная вертикальная деформация образца грунта - отношение абсолютной вертикальной деформации к начальной высоте образца. [38]
			
 
			
Топырақ үлгісінің салыстырмалы тік деформациясы - үлгінің абсолютті тік деформациясының бастапқы биіктігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная влажность - это отношение массы воды в породе к объему пор. [82]
			
 
			
Салыстырмалы ылғалдылық - жыныстағы су массасының кеуектер (саңылаулар) көлеміне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная влажность воздуха - отношение упругости водяных паров, действительно находящихся в воздухе, к упругости паров, необходимых для насыщения пространства при той же температуре. [79]
			
 
			
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы - ауадағы нақты су булары серпімділігінің осындай температурада кеңістікті қанықтыруға қажетті бу серпімділігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная влажность горной породы (степень влажности) - влажность, выраженная в процентах по отношению к объему всех пор данной породы. [79]
			
 
			
Тау жынысының салыстырмалы ылғалдылығы - осы жыныстың барлық кеуектерінің көлеміне қатысты процентпен берілген ылғалдылығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная деформация - количественная мера деформации, равная отношению абсолютной деформации к первоначальному размеру образца. [80]
			
 
			
Салыстырмалы деформация - үлгінің абсолюттік деформациясының бастапқы өлшеміне қатынасына тең болатын деформацияның сандық өлшемі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная деформация набухания без нагрузки — отношение увеличения высоты образца грунта после свободного набухания в условиях невозможности бокового расширения к начальной высоте образца природной влажности. [22]
			
 
			
Жүктемесіз білеуленудің салыстырмалы деформациясы - бүйірлік кеңею шектелген жағдайда еркін білеуледен кейін топырақ үлгісі биіктігі жоғарылауының табиғи ылғалдылықты үлгінің бастапқы биіктігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная деформация просадочности — отношение разности высот образцов, соответственно, природной влажности и после его полного водонасыщения при определенном давлении к высоте образца природной влажности. [22]
			
 
			
Отырымдылықтың салыстырмалы деформациясы - үлгілер биіктігі айырмасының қатынасы, сәйкесінше табиғи ылғалдылық және ол белгілі бір қысымда толықтай сумен қаныққаннан кейін табиғи ылғалдылық биіктігінің үлгі биіктігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная деформация сжатия - отношение величины абсолютного уменьшения высоты нагруженного образца к его начальной высоте. [82]
			
 
			
Сығылудың салыстырмалы деформациясы - салмақ түсірілген үлгі биіктігінің абсолютті кішірейген шамасының оның бастапқы биіктігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительная просадочность грунта - отношение просадки грунта в основании штампа к высоте деформируемой зоны. [11]
			
 
			
Топырақтық салыстырмалы отырымдылығы - штамп негізіндегі топырақ отырымдылығының деформацияланатын зонаның биіктігіне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительное содержание органического вещества — отношение массы сухих растительных остатков к массе абсолютно сухого грунта. [22]
			
 
			
Органикалық заттың салыстырмалы мөлшері - құрғақ өсімдік қалдықтары массасының шекті құрғақ топырақ массасына қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительное суффозионное сжатие - отношение абсолютного суффозионного сжатия к высоте образца грунта природной влажности при природном давлении. [38]
			
 
			
Салыстырмалы суффозиялық сығылу - табиғи қысым кезінде табиғи ылғалданған топырақ үлгісінің биіктігіне абсолюттік суффозиялық сығылудың қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительные горизонтальные деформации растяжения или сжатия — деформации земной поверхности в горизонтальной плоскости, вызванные неравномерностью горизонтальных сдвижений в мульде сдвижения. В точках мульды сдвижения различают горизонтальные деформации: в направлении простирания пластов ε x  ; в направлении вкрест простирания пластов в полумульде по падению ε y1  ; в направлении вкрест простирания пластов в полумульде по восстанию ε y2  ; в заданном направлении ε λ  . [55]
			
 
			
Созылу немесе сығылудың салыстырмалы көлденең деформациялары - ығысу мульдасындағы көлденең жылжудың біркелкі еместігінен туындайтын көлденең жазықтықтағы жер бетінің деформациясы. Ығысу мульдалары нүктелеріндегі көлденең деформациялар төмендегідей бөлінеді: қабаттардың орналасу бағытындағы E x  ;  жартылай мульда құлау бойынша қабаттардың орналасуына қарама-қайшы бағыттағы Е у1  ;  жартылай мульда өрлеу бойынша қабаттардың орналасуына қарама-қайшы бағыттағы Е у2  ;  берілген бағыттағы Е λ  .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Относительные (дифференциальные) определения - спутниковые определения относительно базовой станции. [86]
			
Салыстырмалы (дифференциалдық) анықтау - базалық станцияға қатысты спутниктік анықтаулар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Отчет геологический - документ, представляющий сводку результатов исследования определенного объекта (участка, района, месторождения, планшета и т.п. ) . В нем приводятся и анализируются результаты геолого-съемочных, поисковых, геофизических, разведочных и эксплуатационных работ, производившихся на объекте; делаются обоснованные выводы по объекту и формулируются вопросы, требующие детального выяснения. [77]
			
 
			
Геологиялық есеп - белгілі бір объектіні (учаскені, ауданды, кен орнын, планшетті және т.с.с.) зерттеу нәтижелерінің жиынтығы болып табылатын құжат. Онда объектіде жүргізілген геологиялық-түсіру, іздеу, геофизикалық, барлау және пайдалану жұмыстарының нәтижелері келтіріледі және талданады; объекті бойынша негізделген қорытынды жасалады және егжей-тегжейлі түсіндіруді қажет ететін сұрақтар тұжырымдалады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Очаг землетрясения - область внутри земли, где под влиянием внутренних причин внезапно выделяется потенциальная энергия; это сопровождается разрушением и интенсивными необратимыми деформациями природного материала. За пределами очага землетрясения деформации горных пород имеют преимущественно обратимый характер. [77]
			
 
			
Жер сілкіну ошағы - жердің ішкі себептер әсерінен кенеттен ықтимал энергия бөлінетін аймағы; бұл табиғи материалдың бұзылуымен және қарқынды қайтымсыз деформациялануымен қатар жүреді. Жер сілкіну ошағынан тыс тау жыныстарының деформациясы негізінен қайтымды сипатта болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ошибка средняя квадратическая - основной критерий точности измеренных и вычисленных значений искомых величин. [84]
			
 
			
Орташа квадраттық қате - ізделіп отырған шаманың өлшенген және есептелген мәні дәлдігінің басты критерийі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ошибки измерений - отклонения результатов измерений от истинных или более точных значений измеренных величин. [84]
			
 
			
Өлшеу қателері - өлшеу нәтижелерінің өлшенетін шамалардың нақты немесе барынша дәл мәндерінен ауытқуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ошибки систематические - ошибки, возникающие в случаях, когда некоторые источники ошибок влияют на результат измерения не в случайной форме, а по определенному функциональному закону действия этих источников. [84]
			
 
			
Жүйелік қателер - кейбір қате көздері өлшеу нәтижесіне кездейсоқ нысанда емес, ал осы көздердің белгілі бір функционалдық әсер ету заңы бойынша әсер еткен жағдайларда туындайтын қателер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Ошибки случайные - ошибки, возникающие вследствие того, что объект измерений, мерный прибор, среда и другие факторы, участвующие в образовании результатов измерений, всегда претерпевают в процессе измерений изменения (колебания), влекущие за собой элементарные малые изменения результатов. [84]
			
 
			
Кездейсоқ қателер - нәтижелердің өзгеруіне әкеп соқтыратын, өлшеу барысында өлшеу нысанының, өлшейтін аспаптың, орта және өлшеу нәтижелерін қалыптастыруға қатысатын басқа факторлардың үнемі өзгеріске (ауытқуға) ұшырауы салдарынан туындайтын қателер.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Паводок - фаза водного режима реки, которая может многократно повторяться в различные сезоны года. Характеризуется интенсивным, обычно кратковременным, увеличением расходов и подъемом уровней воды и вызывается дождями или снеготаянием во время оттепелей. [66], [29]
			
 
			
Тасқын - жылдың әр түрлі маусымдарында бірнеше рет қайталанатын өзеннің су режимінің фазасы. Қарқынды, әдетте қысқа мерзімді су деңгейінің көтерілуімен және су шығындарының артуымен сипатталады және күн жылына бастаған кездегі қардың еруінен және жаңбыр суынан пайда болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Панорама - картинная фотография или перспективная зарисовка широкого участка местности, простирающейся до горизонта. [84]
			
 
			
Панарома - горизонтқа дейін созылып жатқан жергілікті жердің кең учаскесінің фотосуреті немесе алғы шептік суреті.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пантограф - прибор для перерисовки чертежей, планов, карт или аэрофотоснимков в другом, обычно более мелком масштабе. [84]
			
 
			
Пантограф - сызбаларды, пландарды, карталарды немесе аэрофотосуреттерді басқа, әдетте одан ұсақ масштабта қайта салуға арналған аспап.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Параметры состояния системы - термодинамические свойства (или величины), поддающиеся непосредственному измерению, характеризующие состояние системы. Для однокомпонентных систем за параметры состояния системы обычно принимают температуру и давление; для систем из двух и более компонентов указывают, кроме того, и концентрацию последних. [77]
			
 
			
Жүйе күйінің параметрлері - жүйенің жай-күйін сипаттайтын, тікелей өлшеуге болатын термодинамикалық қасиеттері (немесе шамалар). Бір компонентті жүйелер үшін жүйе жай-күйінің параметрі ретінде әдетте температура және қысым алынады; екі және одан көп компонентті жүйелер үшін бұдан басқа, соңғыларының концентрациясы көрсетіледі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Параметры термодинамические - величины, служащие для характеристики состояния системы. Величина экстенсивных термодинамических параметров (объем, внутренняя энергия, энтропия, термодинамический потенциал и т.п.) зависит от количества вещества; величина интенсивных термодинамических параметров (давление, температура, химический потенциал, концентрация и т.п.) от количества вещества не зависит. [77]
			
 
			
Термодинамикалық параметрлер - жүйенің жай-күйін сипаттауға арналған шамалар. Экстенсивті термодинамикалық параметрлердің (көлем, ішкі энергия, энтропия, термодинамикалық әлует және т.с.с) шамалары заттың мөлшеріне тәуелді болады; интенсивті термодинамикалық параметрлердің (қысым, температура, химиялық әлует, концентрация және т.с.с) шамасы заттың мөлшеріне тәуелді емес.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Параметры трещиноватости - характеристики трещиноватости горной породы, позволяющие оценивать последнюю количественными способами. К параметрам трещиноватости относятся: раскрытие трещин, объемная плотность, элементы ориентировки трещин в пространстве. Указанными тремя параметрами трещиноватость горных пород любого участка определяется однозначно. [77]
			
 
			
Жарықшақтық параметрлері - тау жынысын сандық тәсілдермен бағалауға мүмкіндік беретін оның жарықшақтық сипаттамасы. Жарықшақтық параметрлеріне: жарықшақтардың ашылуы, көлемдік тығыздық, кеңістіктегі жарықшақтардың бағдарлары жатады. Көрсетілген үш параметрмен кез келген учаскедегі тау жыныстарының жарықшақтығы анықталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Парафинирование образца - покрытие образца слоем парафина (по марле) для сохранения естественной влажности. [79]
			
 
			
Үлгіні парафиндеу - үлгінің табиғи ылғалдылығын сақтау үшін оны парафин қабатымен (сіңдірілген дәке) жабу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Паспорт горной выработки - документ, фиксирующий дату строительства горной выработки, характеризующий пройденные породы, тип каптажного устройства, дебит, качество воды и др. [79]
			
 
			
Кен қазбасының паспорты - кен қазбасының салынған күні белгіленеп, өтілген жыныстар, каптаждық құрылғы типін, судың дебитін, сапасын және т.б. қасиеттерін сипаттайтын құжат.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пассивное давление грунта - предельное сопротивление массива породы горизонтальному давлению инженерной конструкции. [79]
			
 
			
Топырақтың пассивті қысымы - инженерлік құрылымның көлденең қысымына жыныс сілемінің шекті кедергісі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пелит - общее название осадочных пород любого состава и происхождения, сложенных частицами меньше 0,001 или меньше 0,005 мм. Донные осадки (илы) называют пелитами при размере частиц меньше 0,01 мм. [77]
			
 
			
Пелит - 0,001 немесе 0,005 мм кіші бөлшектерден түзілген, құрамы және шығу тегі әр түрлі шөгінді жыныстардың жалпы атауы. Түпкі шөгінділер (ұйықтар) бөлшектерінің өлшемдері 0,01 мм кіші болғанда пелиттер деп аталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пемза - легкая (не тонет в воде) белая или серая, очень пористая горная порода, представляющая собой крупнопузыристое или длинноволокнистое, волосоподобное вулканическое стекло преимущественно кислого состава. Содержание воды часто значительное, но большей частью эта вода гигроскопическая. [77]
			
 
			
Пемза - ірі көпіршікті немесе ұзын талшықты, талшыққа ұқсас негізінен қышқыл құрамды жанартаулық шыны болып табылатын жеңіл (суда батпайды), ақ немесе сұр, өте кеуекті тау жынысы. Көбінесе судың мөлшері айтарлықтай болады, алайда көп жағдайда гигроскопиялық су болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пенетрация (проникновение) - определение консистенции пластичных грунтов путем измерения глубины погружения в образец грунта стандартной иглы, нагруженной в течение определенного времени известным грузом. [79]
			
 
			
Пенетрация (ену) - белгілі бір уақыт аралығында белгілі жүкпен батырылған стандартты иненің топырақ үлгісіне бату тереңдігін өлшеу жолымен илемді топырақ консистенциясын анықтау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пенетрометр - прибор для определения прочности рыхлой породы путем измерения сопротивления породы внедрению в нее конического наконечника. [79]
			
 
			
Пенетрометр - жынысқа конус пішінді ұштықты енгізуге жыныстың кедергісін өлшеу арқылы борпылдақ жыныстың беріктігін анықтау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пептизация - расщепление агрегатов частиц в коллоидных осадках, гелях или суспензиях на первичные частицы; процесс, противоположный коагуляции. Она может быть вызвана прибавлением веществ - пептизаторов, которые уменьшают взаимодействие между частицами дисперсной фазы осадка или геля и облегчают их отделение друг от друга под воздействием молекул растворителя. [77]
			
 
			
Пептизация - коллоидтық тұнбаларда, сірнелерде немесе суспензияларда бөлшектер агрегаттарының бастапқы бөлшектерге ыдырауы; коагуляцияға кері процесс. Ол тұнбаның немесе сірненің дисперстік фазасының бөлшектері арасындағы әрекеттесуді азайтатын және олардың еріткіш молекуласының әсерінен бір-бірінен бөлінуін жеңілдететін заттарды - пептизаторларды қосу нәтижесінде пайда болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Перевевание - основной эоловый процесс в песчаных пустынях, слагающийся из развевания межгрядовых понижений и навевания за счет этого материала песчаных гряд, барханов. [77]
			
 
			
Қайта елеу - құмды шөлдердегі қырқааралық ойыстарды желдетуді және осы материал есебінен құмды қырқаларды, төбелерді айдап әкелуді қамтитын негізгі эолдық процесс.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Перенасыщенные водой породы - рыхлые горные породы, содержащие воду в количестве, превышающем их полную влагоемкость. В таких случаях мелкозернистые породы приобретают свойства текучести (плывуны, грязевые потоки).
			
 
			
Жыныстың сумен асқын қанығуы - құрамында олардың толық ылғалсыйымдылығынан асатын мөлшерде су болатын борпылдақ тау жыныстары. Мұндай жағдайларда ұсақ түйіршікті жыныстарда аққыштық қасиет пайда болады (қорыстар, лай ағыны).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Переработка берега - изменения очертания в плане и профиле берега водоема или водотока под влиянием воздействия воды. [79]
			
 
			
Жағалауды ң өңделуі - планда және қимада судың әсерінен су қоймасы немесе ағын су жағалауы кескінінің өзгеруі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Переходная кривая трассы - часть оси трассы проектируемого сооружения, представляющая собой кривую переменного радиуса. [14]
			
 
			
Трассаның өтпелі қисығы - жобаланатын имарат трассасы осінің бір бөлігі, ол ауыспалы радиусты қисық болып табылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Переходная съемочная точка - съемочная точка, положение которой получают относительно точек съемочного обоснования непосредственно в процессе съемки данного участка местности. [14]
			
 
			
Өтпелі түсіру нүктесі - түсіру нүктесі, оның орны жергілікті жердің осы учаскесін түсіру барысында түсіру негіздемесі нүктелеріне қатысты алынады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Переходная точка - точка, в которой устанавливается на местности прибор для непосредственной съемки подробностей при мензульной топографической съемке. [84]
			
 
			
Өтпелі нүкте - жергілікті жерде мензулалы топографиялық түсірілім кезінде толығымен тікелей түсіруге арналған аспап орнатылатын нүкте.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Период колебаний - время, в течение которого совершается одно полное колебание. [81]
			
 
			
Тербелу кезеңі - бір толық тербеліс жасалатын уақыт.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Периодический контроль - контроль, при котором информация о контролируемом параметре поступает через определенные промежутки времени. [65]
			
 
			
Кезеңді бақылау - бақыланатын параметр туралы ақпарат белгілі бір уақыт аралығында түсіп тұратын бақылау.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Периодичность однократного превышения расчетной интенсивности дождя - число, выражающее вероятное количество появления в один год дождя интенсивностью, превышающей расчетную. [23]
			
 
			
Жаңбырдың есептік қарқындылығынан бір рет артуының кезеңділігі - бір жылда есептік қарқындылықтан жоғары қарқында болатын жаңбырдың ықтимал мөлшерін көрсететін сан.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Песок — 1) несвязный минеральный грунт, в котором масса частиц размером меньше 2 мм составляет более 50 %. [22]; 2) осадочная мелкообломочная рыхлая порода (или современный осадок), состоящая из обломочных минеральных зерен (кварц, полевой шпат, слюда и др.), значительно реже из обломков различных пород; иногда из обломков скелетных остатков организмов. [77]
			
 
			
Құм - 1) байланыспаған минералды топырақ, онда өлшемі 2 мм кіші бөлшектердің массасы 50 % артық құрайды; 2) сынған минералды түйіршіктерден (кварц, дала шпаты, слюда), өте сирек түрлі жыныстардың сынықтарынан; кейде организмдердің қаңқалық қалдықтары сынықтарынан тұратын ұсақ сынықты шөгінді борпылдақ жыныс (немесе қазіргі шөгінді).
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Песок из отсевов дробления - неорганический сыпучий материал с крупностью зерен до 5 мм, получаемый из отсевов дробления горных пород при производстве щебня и из отходов обогащения руд черных и цветных металлов и неметаллических ископаемых и других отраслей промышленности. [48]
			
 
			
Уату елегінен алынған құм - қиыршықтас өндіру кезінде тау жыныстарын уату елегінен және қара және түсті металдар кендерін және бейметалл қазбаларды байыту және басқа өнеркәсіп салаларының қалдықтарынан алынатын түйіршіктерінің ірілігі 5 мм-ге дейінгі бейорганикалық сусымалы зат.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Песчаная фракция - фракция рыхлой породы крупностью от 0,05 до 2 мм . [79]
			
 
			
Құмды фракция - ірілігі 0,05 мм-ден 2 мм дейінгі борпылдақ жыныс фракциясы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Песчаник - 1) осадочная горная порода, состоящая из зерен песка, сцементированная глинистым, кремнистым или др. материалом. [66]; 2) обломочная сцементированная порода, возникающая в результате цементации песка с размером зерен от 0,1 до 2 мм. [77]
			
 
			
Құмтас - 1) сазды, кремнийлі немесе басқа заттармен біріктірілген құм түйіршіктерінен тұратын шөгінді тау жынысы; 2) түйіршіктерінің өлшемі 0,1-2 мм дейінгі құмның бірігуі нәтижесінже пайда болатын кесек біріктірілген жыныс.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Петля Гистерезиса - петлеобразная фигура, образуемая несовпадением прямой и обратной ветвей графиков зависимости деформации от нагрузки. [79]
			
 
			
Гистерезис тұзағы - деформацияның жүктемеге тәуелділік графиктерінің түзу және кері тармақтарының сәйкес келмеуінен түзілетін тұзақ тәрізді фигура.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Петрогенез - совокупность процессов, участвующих в образовании горных пород. [77]
			
 
			
Петрогенез - тау жыныстарының түзілуіне қатысатын процестердің жиынтығы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Петрография осадочных пород - наука, которая изучает минеральный состав, строение, свойства, систематику и генезис осадочных горных пород. [77]
			
 
			
Шөгінді жыныстар петрографиясы - шөгінді тау жыныстарының минералдық құрамын, құрылысын, қасиеттерін, систематикасын және генетикасын зерттейтін ғылым.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пикет (съемочный пикет) - точка, положение которой определяют относительно съемочной точки в процессе съемки данного участка местности. [14]
			
 
			
Пикет (түсіру пикеті) - жергілікті жердің осы учаскесін түсіру барысында түсіру нүктесіне қатысты орны анықталатын нүкте.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пикет трассы - точка оси трассы, предназначенная для закрепления заданного интервала. [14]
			
 
			
Трасса пикеті - берілген интервалды бекітуге арналған трасса осінің нүктесі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пикетаж трассы - система обозначения и закрепления точек трассы. [14]
			
 
			
Трассаны пикеттеу - трасса нүктелерін белгілеу және бекіту жүйесі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пикнометр - прибор для определения плотности вещества (иногда температуры) в газообразном, жидком или твердом состоянии. [66]
			
 
			
Пикнометр - газ, сұйық немесе қатты күйдегі заттың тығыздығын (кейде температурасын) анықтауға арналған аспап .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
План - 1) план топографический - картографическое изображение участка местности, в пределах которого кривизна местности не учитывается; 2) план в архитектуре - выполненный в определенном масштабе (обычно в уменьшенном) чертеж местности, населенного пункта, сооружения; 3) масштаб воспроизведения (крупный план, мелкий план); 4) то же, что горизонтальная проекция, вид сверху (в плане). [66]
			
 
			
Жоспар - 1) топографиялық жоспар - жердің қисықтығын есептемейтін жергілікті жердің телімін картографиялық бейнелеу; 2) сәулеттегі жоспар - белгілі бір масштабта (әдетте кішірейтілген) орындалатын жердің, елді мекеннің, имараттың сызбасы; 3) бейнелеу масштабы (ірі жоспар, шағын жоспар); 4) бұл да жоғарғы жағынан көрінетін (жоспарда) көлденең проекция сияқты.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
План инженерно-топографический - картографическое изображение на специальном плане, созданном или обновленном в цифровой, графической и иных формах, элементов ситуации и рельефа местности (в том числе дна водотоков, водоемов и акватории), ее планировки, пунктов (точек) геодезической основы, существующих зданий и сооружений (подземных, наземных и надземных) с их техническими характеристиками. [66], [53]
			
 
			
Инженерлік-топографиялық жоспар - сандық, кескіндік және өзге нысандарда жасалған немесе жаңартылған арнайы жоспарда жергілікті жер жағдайы мен жер бедерінің элементтерін (оның ішінде су ағындарының, су қоймаларының түбін және акваториясын), оны жайғастыруды, геодезиялық негіз пунктерін (нүктелерін), техникалық сипаттамаларымен бірге қолданыстағы ғимараттар мен имараттарды (жерасты, жер беті және жерүсті) картографиялық бейнелеу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Планиметр - прибор для определения по плану или карте площади участка местности. [84]
			
 
			
Планиметр - жергілікті жер учаскесінің ауданын жоспар немесе карта бойынша анықтауға арналған аспап.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Планировочная отметка земли - уровень земли на границе отмостки. [66]
			
 
			
Жердің жайғасымдық белгісі - ірге жаппа жапсырмалық шекарасындағы жер деңгейі .
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Планшет (съемочный планшет) - лист бумаги или фотоплан, наклеенный на жесткую основу и предназначенный для графических построений при производстве топографической съемки. [1 4]
			
 
			
Планшет (түсіру планшеті) - топографиялық түсірілім жүргізу кезінде кескіндік сызбалар жасауға арналған қатты негізге желімденген фотожоспар немесе қағаз парағы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пластическая деформация - изменение формы горной породы без разрыва сплошности под воздействием внешней силы; причем после устранения этой силы порода сохраняет полученную форму. Пластическая деформация горных пород зависит от влажности, давления, температуры. [79]
			
 
			
Илемдік деформация - тау жынысының сыртқы күштер әсерінен тұтастығын бұзбастан пішінін өзгертуі; бұл ретте бұл күш жойылғаннан кейін жыныс алған пішінін сақтап қалады. Тау жыныстарының илемдік деформациясы ылғалдылыққа, қысымға, температураға байланысты болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пластичность - способность материала под влиянием оказываемых на него усилий изменять свои размеры и форму без образования трещин и сохранять их после снятия нагрузки. Пластичность одного и того же материала может быть различной в зависимости от температуры. К пластичным материалам относят битум, глиняное и цементное тесто, мастики и т.д. [66]
			
 
			
Илемділік - материалдың оған түскен күштер әсерінен өлшемі мен пішінін сызатсыз өзгертіп және жүкті алғаннан кейін қалпын сақтау қабілеті. Бір материалдың илемділігі температурасымен байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Илемді материалдарға битум, саз және цемент қамыры, мастикалар және т.б. жатады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пластичность глинистых пород - способность глинистых пород изменять свою форму (деформироваться) под действием внешних сил без разрыва сплошности и сохранять полученную новую форму после прекращения действия внешних сил. Пластичные свойства глинистых пород зависят от влажности породы, степени дисперсности, минерального состава, концентрации порового раствора, состава обменных катионов и пр. Пластичность глинистых пород характеризуется так называемыми пределами пластичности . [79]
			
 
			
Сазды жыныстардың илемділігі - сазды жыныстардың сыртқы күштердің әсерінен тұтастығын бұзбастан өз пішінін өзгерту және сыртқы күштердің әрекет етуі тоқтатылғаннан кейін алынған жаңа пішінін сақтап қалу қабілеті. Сазды жыныстардың илемдік қасиеттері жыныстың ылғалдылығына, дисперстілік дәрежесіне, минералдық құрамына, шекті ерітіндінің концентрациясына, ауыстырылатын катиондар құрамына және т.б. байланысты болады. Сазды жыныстардың илемділігі илемділік шектерімен сипатталады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плато - приподнятая равнина, ограниченная хорошо выраженными, нередко обрывистыми, склонами. [82]
			
 
			
Үстірт - айқын қалыптасқан, сирекемес жағдайда құламалы беткейлермен шектелген , көтеріңкі жазық.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Платформа - основной элемент структуры континентов, противопоставляемый геосинклиналям и отличающийся от последних существенно более спокойным тектоническим режимом. [77]
			
 
			
Платформа - геосинклинальдарға қарсы қойылатын және соңғылардан барынша қалыпты тектоникалық режимімен ерекшеленетін құрлық құрылымының негізгі элементі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пленочная (максимальная молекулярная) влагоемкость - свойство горных пород удерживать в своих пустотах пленочную воду. Величина пленочной влагоемкости зависит от суммарной поверхности частиц и соответствует максимальному количеству пленочной воды, удерживаемой в породе молекулярным притяжением. [79]
			
 
			
Үлдірлі (барынша молекулалық) ылғалсыйымдылық - тау жыныстарының бос қуыстарында үлдірлі суды ұстап тұру қасиеті. Ү лдірлі ылғалсыйымдылық шамасы бөлшектердің жалпы бетіне байланысты және жыныста молекулалық тартылыс арқылы ұсталып тұратын үлдірлі судың максимальды мөлшеріне сәйкес келеді.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Пленочная (рыхлосвязанная осмотически впитанная) вода - вода, покрывающая тонкой пленкой поверхности отдельных частиц, пор, трещин и других пустот в горных породах поверх слоя гигроскопической воды. Пленочная вода вместе с гигроскопической водой называется молекулярной водой . Находясь под влиянием молекулярных сил сцепления между частицами породы и молекулами воды, пленочная вода перемещается как жидкость, причем движение происходит в направлении от более толстых пленок к более тонким. Сила тяжести не оказывает влияния на движение пленочной воды. С повышением температуры передвижение пленочной воды ускоряется. [79]
			
 
			
Үлдірлі (борпылдақ байланысқан осмотикалық сіңірілген) су - тау жыныстарында жекелеген бөлшектердің, кеуектердің, жарықшақтардың және басқа бос қуыстардың бетін гигроскопиялық су қабатының сыртынан жұқа үлдірмен жауып тұратын су. Ү лдірлі су гигроскопиялық сумен бірге молекулалық су деп аталады. Жыныс бөлшектері мен су молекулаларының арасындағы молекулалық ілінісу күштерінің ықпалында болатын үлдірлі су сұйықтық ретінде тасымалданады, бұл ретте ол барынша қалың үлдірден барынша жұқа үлдірге қарай қозғалады. Ауырлық күші үлдірді судың қозғалысына әсер етпейді. Температура жоғарылаған сайын үлдірлі судың қозғалысы артады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плита - крупная отрицательная тектоническая структура платформ. Характеризуется наличием чехла, достигающего нередко значительной мощности, и противопоставляется щиту. [77]
			
 
			
Плита - платформаның ірі кері тектоникалық құрылымы. Көбіне айтарлықтай қалыңдыққа жететін жамылғысының болуымен сипатталады және қалқанға қарсы қойылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плоские прямоугольные геодезические координаты - прямоугольные координаты на плоскости, на которой отображена по определенному математическому закону поверхность земного эллипсоида. [14]
			
 
			
Тегіс тікбұрышты геодезиялық координаталар - белгілі бір математикалық заң бойынша жер эллипсоидының беті бейнеленген жазықтықтағы тікбұрышты координаталар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плоскогорье - приподнятая обширная нагорная равнина с плоскими вершинными поверхностями, с хорошо выраженными склонами. [82]
			
 
			
Қырат - беткейлері айқын білінетін, тегіс төбелі көтеріңкі кең таулы жазық.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плоскорадиальное (осесимметричное) движение - движение жидкости или газа в пористой среде, при котором линии токов в плане являются радиальными, а в вертикальном сечении параллельны друг другу. Например, приток жидкости (воды, нефти) к стволу гидродинамически совершенной скважины в условиях бассейна. [79]
			
 
			
Жазықтықты-радиалдық (осьті-симметриялық) қозғалыс - кеуекті ортадағы сұйықтық немесе газ қозғалысы, бұл кезде жоспарда ток сызықтары радиалды, ал тік қимада бір-біріне жанамалы болады. Мысалы, бассейн жағдайында гидродинамикалық жетілген ұңғыма оқпанына сұйықтықтың (судың, мұнайдың) құйылуы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плоскость сдвига - плоскость, по которой перемещается часть тела, сдвигаемая касательными напряжениями. [79]
			
 
			
Ығысу жазықтығы - жанама кернеу ығыстырып дене бөлігі орын ауыстыратын жазықтық.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плоскость скольжения - синоним термина «плоскость сдвига». [79]
			
 
			
Сырғанау жазықтығы - «ығысу жазықтығы» терминінің синонимі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность - физическая величина, определяющаяся отношением массы к занимаемому объему. [77]
			
 
			
Тығыздық - массаның алып жатқан көлемге қатынасымен анықталатын физикалық шама.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность воды - масса воды, находящаяся в единице ее объема. [79]
			
 
			
Судың тығыздығы - судың көлем бірлігіне шаққандағы массасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность грунта — масса единицы объема грунта. [25], [38]
			
 
			
Топырақ тығыздығы - топырақ көлемі бірлігінің массасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность осадочных пород - масса единицы объема осадочной породы; зависит от минерального состава, пористости, степени влажности. [77]
			
 
			
Шөгінді жыныстардың тығыздығы - шөгінді жыныс көлемі бірлігінің массасы; ол минералдық құрамына, кеуектілігіне, ылғалдылық дәрежесіне байланысты болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность скелета породы - масса твердого компонента в единице объема породы в ее естественном сложении. [80]
			
 
			
Жыныс қаңқасының тығыздығы - табиғи құрылымынды жыныс көлемі бірлігіндегі қатты компоненттің массасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность сухого грунта — отношение массы грунта за вычетом массы воды и льда в его порах к его первоначальному объему. [43]
			
 
			
Құрғақ топырақ тығыздығы - топырақтың кеуектеріндегі су мен мұздың массасы шегерілген массасының оның бастапқы көлеміне қатынасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность трещин объемная - наиболее объективный критерий интенсивности трещиноватости горных пород; измеряется отношением половины суммарной площади стенок всех трещин, секущих некоторый объем породы, к величине этого объема; есть не что иное, как половина их удельной поверхности. [77]
			
 
			
Жарықшақтардың көлемдік тығыздығы - тау жыныстары жарықшақтану қарқындылығының барынша объективті көрсеткіші; жыныстың бірқатар көлемін қиып өтетін барлық жарықшақтар қабырғаларының жиынтық ауданы жартысының осы көлемнің шамасына қатынасы; олардың меншікті бетінің жартысы болып табылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плотность частиц грунта - масса единицы объема грунта без пор или масса единицы объема твердых частиц грунта. [25]
			
 
			
Топырақ бөлшектерінің тығыздығы - топырақтардың кеуектерінсіз алынған көлемі бірлігінің массасы немесе топырақтың қатты бөлшектері көлемі бірлігінің массасы.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Площадка строительная - земельный участок, отведенный в установленном порядке для постоянного размещения объектов строительства, а также складирования материалов и конструкций, размещения машин, временных зданий и сооружений на период строительства. [66]
			
 
			
Құрылыс алаңы - құрылыс кезеңінде құрылыс нысандарын тұрақты орналастыруға, сондай-ақ материалдар мен құралымдарды жинау, машиналарды, уақытша ғимараттар мен имараттарды орналастыруға арналған белгіленген тәртіпте бөлінген жер телімі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плывун - рыхлые песчаные породы, проявляющие при определенных гидродинамических условиях большую подвижность (плывучесть). Различают истинные плывуны (пески, содержащие гидрофильные коллоиды) и ложные (пески, не содержащие коллоидных частиц). Первые переходят в плывунное состояние при ничтожных напорных градиентах и имеют устойчивые плывунные свойства, вторые переходят в плывунное состояние при значительных напорных градиентах, легко отдают воду, после чего не проявляют плывунных свойств. При проходке горных выработок (туннелей, шахтных стволов и др.) в плывунах применяют особые меры защиты от заплывания (кессоны, специальные щиты, опускные колодцы, забивную крепь, замораживание и т.п.). [79]
			
 
			
Қорыс - белгілі бір гидродинамикалық жағдайларда аса жылжымалығымен ерекшеленетін (жүзгіштігімен) борпылдық құмды жыныстар. Қорыстар нағыз (гидрофильдік коллоидтардан тұратын құмдар) және жалған (құрамында коллоидтық бөлшектері болмайтын құмдар) болып бөлінеді. Біріншілері мардымсыз арынды градиент кезінде қорыс жағдайына өтеді және тұрақты аққыштық қасиеттері болады, екіншілері айтарлықтай арынды градиент кезінде қорыс жағдайына өтеді, судан тез арылады, содан кейін жүзгіштік қасиеттері байқалмайды. Кен қазбаларын (туннельдерді, шахта оқпандарын және т.б.) үңгілеу кезінде қорыстарда ағып кетуден (кессондар, арнайы қалқандар, түсетін құдықтар, озыңқы бекітпе, қатыру және т.с.с) қорғаудың ерекше шаралары қолданылады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Плывунность - способность водонасыщенных дисперсных грунтов переходить в текучее состояние при вскрытии их горными или разведочными выработками. [80]
			
 
			
Қалқымалық - сумен қаныққан дисперсті топырақтарды кен немесе барлау жұмыстары аршу кезінде олардың аққыш күйге өту қабілеті.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Побережье - полоса вдоль берега океана, моря или озера со следами современного или древнего взаимодействия суши и моря в виде формы рельефа водного происхождения. [77]
			
 
			
Жағалау - су әрекетінен пайда болған жер бедері формалары түріндегі құрлық пен теңіздің қазіргі немесе ежелгі уақыттағы әрекеттесуінің іздері байқалатын мұхит, теңіз немесе көл жағалауы бойындағы белдеу.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверки гравиметра - обследование прибора, устанавливающее годность его для выполнения наблюдений. [84]
			
 
			
Гравиметрді тексеру - аспаптың бақылау жүргізуге жарамдылығын анықтайтын тексеру.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверки нивелира - обследование прибора, устанавливающее, удовлетворяет ли он геометрическим и конструктивным требованиям, соблюдение которых необходимо для приведения линии визирования в горизонтальное положение. [84]
			
 
			
Нивелирді тексеру - аспаптың көздеу сызығын көлденең қалыпқа келтіру үшін геометриялық және конструктивтік талаптарға сәйкестігін анықтайтын тексеру.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверки теодолита - обследование прибора, устанавливающее, удовлетворяет ли он геометрическим и конструктивным требованиям, соблюдение которых необходимо для измерения горизонтальных и вертикальных углов. [84]
			
 
			
Теодолитті тексеру - аспаптың көлденең және тік бұрыштарды өлшеу үшін геометриялық және конструктивтік талаптарды қанағаттандыратынын анықтайтын тексеру.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхностная плотность теплового потока (ППТП) - лучистый тепловой поток, воздействующий на единицу поверхности образца. [37], [39], [51]
			
 
			
Жылу ағынының беттік тығыздығы (ЖАБТ) - үлгі бетінің бірлігіне әсер ететін жылу сәулелік ағын.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхностное натяжение - величина, характеризующая состояние поверхности жидкости, численно равная работе, которая затрачивается при образовании единицы поверхности. [79]
			
 
			
Беттік керілу - сұйықтық бетінің күйін сипаттайтын, сандық тұрғыдан бет бірлігінің түзілуі кезінде жұмсалатын жұмысқа тең келетін шама.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхностное трение - трение, развивающееся на поверхности соприкосновения двух тел, движущихся одно относительно другого. [79]
			
 
			
Беттік үйкеліс - бір-біріне қатысты қозғалатын екі дененің жанасатын бетінде пайда болатын үйкеліс.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхностные воды - воды, постоянно или временно находящиеся в поверхностных водных объектах. [68]
			
 
			
Беткі сулар - беткі су объектілерінде үнемі немесе уақытша болатын сулар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхностный сток - весь сток вод, попадающих в русло реки поверхностным путем. [79]
			
 
			
Беткі ағын - жерүстілік жолдармен өзен аңғарына құйылатын су ағыны.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхность депрессионная - часть поверхности напорных или грунтовых вод, снижающаяся к месту их естественного выхода на поверхность земли, к месту стекания в более глубокие водопроницаемые породы или к месту откачки (скважина, колодец). [77]
			
 
			
Депрессиялық бет - арынды немесе топырақ суларының жер бетіне шығатын табиғи орындарына, барынша терең су өткізетін жыныстарға ағып жиналу орындарына немесе сыртқа тартып шығару (ұңғыма, құдық) орындарына қарай төмендейтін бетінің бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поверхность скольжения (смещения) оползня - поверхность, по которой происходит смещение оползневой массы и которая разделяет оползневую массу от пород, оставшихся неподвижными. Поверхности скольжения имеют различную форму, в старых оползнях может быть несколько поверхностей скольжения. [79]
			
 
			
Көшкіннің сырғу (орын ауыстыру) беті - көшкін сілемі сырғитын және көшкін сілемін жыныстың жылжымайтын күйде қалған бөлігінен бөліп тұратын бет. Сырғу беттерінің пішіні әр түрлі болады, ескі көшкіндерде бірнеше сырғу беті болады.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Повторяемость результатов измерений - значение величины, охватывающей с вероятностью 95% абсолютную разность результатов двух измерений, проведенных в коротком интервале времени при одинаковых условиях. [32]
			
 
			
Өлшеу нәтижелерінің қайталануы - қысқа уақыт аралығында бірдей жағдайларда өткізілген екі өлшеу нәтижелерінің абсолюттік айырмасын 95 % ықтималдықпен қамтитын шаманың мәні.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Поглощающий комплекс - часть пород, способная к обменным реакциям (поглощению катионов из раствора), т.е. содержащая обменные катионы. [79]
			
 
			
Сіңіретін кешен - жыныстың алмасу реакциялары (ерітіндіден катиондарды сіңіруге) жүретін, яғни құрамында алмасу катиондары болатын бөлігі.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Погребенные формы карста - воронки, трещины, расширенные растворением и т.п. [79]
			
 
			
Карстың жабылған формалары - ерумен және т.б. арқылы кеңейген шұңқырлар, жарықшақтар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
Погребенный карст - карстовые полости, образовавшиеся в минувшее время, а затем заполненные и перекрытые более молодыми горными породами. [79]
			
 
			
Жабылған карст - бұрынғы уақытта түзілген, кейіннен барынша жас тау жыныстарымен толтырылған және жабылған карстық қуыстар.
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
		
		

			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
			
 
		
	

	

		

			
Погрешность измерения - характеристика результата измерения, представляющая собой отклонение найденного значения величины от ее истинного значения. [66]
			
 
			
Өлшеу қателігі - шаманың табылған мәнінің оның нақты мәнінен ауытқуын көрсететін өлшеу нәтижесінің сипаттамасы.
			
 
		
		

			
Подвешенные воды - капиллярные воды, удерживаемые в порах, трещинах и других пустотах пород капиллярными силами и не имеющие связи с грунтовыми водами. [79]
			
 
			
Қалқыма сулар - жыныстардың кеуектерінде, жарықшақтарында және басқа бос қуыстарында капиллярлық күштер ұстап тұратын және топырақ суларымен байланысы болмайтын капиллярлық сулар.
			
 
		
		

			
Подвижная станция - приемник, служащий для выполнения приема на точке, местоположение которой определяют при применении относительных методов спутниковых определений. [86]
			
Қозғалмалы станция - орналасқан жері спутниктік анықтаудың салыстырмалы әдістерімен анықталатын нүктеде сигналдарды қабылдауға арналған қабылдағыш.
			
 
		
		

			
Подготовка карт к изданию - изготовление издательских оригиналов, которые по содержанию полностью соответствуют составительским оригиналам, но отличаются от них высоким качеством графического оформления. [84]
			
 
			
Карталарды басып шығаруға дайындау - баспа түпнұсқаларын дайындау, олар мазмұны бойынша құрастырылған түпнұсқаларға толықтай сәйкес келеді, бірақ олардан кескіндік безендірілу сапасының жоғарылығымен ерекшеленеді.
			
 
		
		

			
Подземные воды - воды, находящиеся в толщах горных пород земной коры во всех физических состояниях. [79]
			
 
			
Жерасты сулары - жер қыртысының тау жыныстары қабаттарында барлық физикалық күйде болатын су.
			
 
		
		

			
Подземные газы - газы в порах, трещинах и других пустотах горных пород. [79]
			
 
			
Жерасты газдары - тау жыныстарының кеуектеріндегі, жарықшақтарындағы және басқа бос қуыстарындағы газдар.
			
 
		
		

			
Подземные формы карста - пещеры, полые или вторично заполненные пустоты, каверны, трещины и т.п. [79]
			
 
			
Карстың жерастылық формалары - үңгірлер, бос немесе екінші рет толтырылған бос кеңістіктер, қуыстар, жарықшақтар және т.с.с.
			
 
		
		

			
Подзона сильного подтопления - подтопленные природные территории с залеганием уровня грунтовых вод, приближающегося к поверхности и сопровождающегося процессом заболачивания и засоления верхних горизонтов почвы. [61]
			
 
			
Артық су басатын аймақ- топырақ суларының деңгейі жер бетіне жақын орналасқан және топырақтың жоғарғы қабатында батпақтану және тұздану процестері байқалатын су басқан табиғи аумақтар.
			
 
		
		

			
Подзона слабого подтопления - подтопленные природные территории с залеганием грунтовых вод в пределах от 1,2-2,0 до 2.0-3,0 м в гумидной и до 5,0 м - в аридной зоне с процессами оглеения и засоления нижних горизонтов почвы. [61]
			
 
			
Аз су басатын аймақ - топырақ сулары гум идтік зонада 1,2-2,0 м-ден 2,0-3,0 м-ге дейінгі және аридтік зонада 5,0 м дейінгі тереңдікте орналасқан, топырақтың төменгі қабаттарында саздану және тұздану процесстері жүретін су басқан табиғи аумақтар.
			
 
		
		

			
Подзона умеренного подтопления - подтопленные природные территории с залеганием уровня грунтовых вод в пределах от 0,3-0,7 до 1,2-2,0 м от поверхности с процессами олуговения и засоления средних горизонтов почвы. [61]
			
 
			
Қалыпты су басатын аймақ - топырақ суларының деңгейі жер бетінен 0,3-0,7 м-ден 1,2-2,0 м дейінгі шектерде орналасқан, топырақтың ортаңғы қабаттарында шалғындану және тұздану процестері жүретін су басқан табиғи аумақтар.
			
 
		
		

			
Подпорный уровень воды - уровень воды, образующийся в водотоке или водохранилище в результате подпора. [29]
			
 
			
Судың арын деңгейі - ағын суда немесе су қоймасында арын нәтижесінде қалыптасатын су деңгейі.
			
 
		
		

			
Подрабатываемая территория — территория, подвергающаяся влиянию подземных горных разработок. Границы зоны влияния горных разработок определяются граничными углами. [55]
			
 
			
Қазбалы аумақ - жерасты тау өңдеулерінің ықпалына ұшыраған аумақ. Қазба жұмыстары ықпал ететін аймақтың шекарасы шекаралық бұрыштарымен анықталады.
			
 
		
		

			
Подработка объекта - выемка полезного ископаемого, оказывающая влияние на объект.
			
 
			
Нысан астын қазбалау - нысанға әсер ететін пайдалы қазбалардың ойындысы.
			
 
		
		

			
Подтопление - повышение уровня подземных вод и увлажнение грунтов зоны аэрации, приводящие к нарушению хозяйственной деятельности на данной территории, изменению физических и физико-химических свойств подземных вод, преобразованию почвогрунтов, видового состава, структуры и продуктивности растительного покрова, трансформации мест обитания животных. [61]
			
 
			
Су астында қалу - берілген аумақтың шаруашылық қызметінің бұзылуына, жерасты суларының физикалық және физика-химиялық қасиеттерінің өзгеруіне, топырақтың, өсімдік жабынының түрлік құрамының, құрылымының және өнімділігінің қайта өзгеруіне, жануарлардың мекендеу орындарының өзгеруіне әкелетін ауалау аймағы топырағының ылғалдануы және жерасты сулары деңгейінің көтерілуі.
			
 
		
		

			
Подтопление территорий - комплексный процесс, проявляющийся под действием техногенных и, частично, естественных факторов, при котором в результате нарушения водного режима и баланса территории за расчетный период времени происходит повышение уровня подземных вод, достигающее критических значений, требующих применения защитных мероприятий. [56]
			
 
			
Аумақтардың су астында қалуы - техногенді және ішінара табиғи факторлардың әсерінен пайда болатын кешенді процесс, онда есептеу кезеңі уақытында су режимінің және аумақ балансының бұзылу нәтижесінде қауіпті мәнге жеткізілген, қорғау іс-шараларын қолдануды талап ететін жерасты сулары деңгейінің артуы жүзеге асады.
			
 
		
		

			
Пойма - часть дна речной долины, сложенная наносами и периодически заливаемая в половодье и паводки. [29]
			
 
			
Жайылма - сумен тасып әкелінген жыныстардан түзілген және су толысуы және тасуы кезінде үнемі су басатын өзен аңғары түбінің бір бөлігі.
			
 
		
		

			
Показатели, характеризующие состояние природных вод - показатели, определяющие особенности минерализации природных вод и сами, в свою очередь, обусловливаемые их химическим составом. К ним относятся рН и окислительно-восстановительный потенциал. [79]
			
 
			
Табиғи сулардың күйін сипаттайтын көрсеткіштер - табиғи сулардың минералдану ерекшеліктерін сипаттайтын көрсеткіштер және олар өз кезегінде олардың химиялық құрамына байланысты болады. Оларға рН және тотығу-тотықсыздану әлуеті жатады.
			
 
		
		

			
Показатель консистенции глинистой породы - величина, характеризующая естественную консистенцию глинистой породы. Представляет собой отношение разности естественной влажности и влажности при пределе пластичности к числу пластичности глины. [77]
			
 
			
Сазды жыныстар консистенциясының көрсеткіші - сазды жыныстың табиғи консистенциясын сипаттайтын шама. Ол табиғи ылғалдылық пен шекті илемдік кезіндегі ылғалдылық айырмасының саздың илемдік санына қатынасын білдіреді.
			
 
		
		

			
Показатель проточности - количество атмосферных осадков, профильтровавшихся через единицу площади распространения рассматриваемой формации пород за время нахождения в условиях суши и в условиях естественной промывки (фильтрации) атмосферными осадками. [79]
			
 
			
Ағып өту көрсеткіші - құрлық жағдайында және атмосфералық жауын-шашынмен табиғи шайылу жағдайында болған уақыт аралығында жыныстардың қаралып отырған формациялары таралған аумақ бірлігі арқылы сүзілген атмосфералық жауын-шашынның мөлшері.
			
 
		
		

			
Показатель размокания грунта - время в минутах, в течение которого цилиндр (2,5 см высотой и 2,5 см диаметром), сформированный из грунта в твердом пластичном состоянии и просушенный в печи при 105°С, будучи облит водой, распадается и проваливается через кольцевую подставку, на которой он лежит. [79]
			
 
			
Топырақтың сулану көрсеткіші - қатты илемдік күйдегі топырақтан жасалған және 105°С кезінде пеште кептірілген, алдымен су құйылған цилиндрдің (биіктігі 2,5 см және диаметрі 2,5 см) бұзылуы мен өзі орналасқан сақиналық тұғырықтан құлауының минутпен берілген уақыты .
			
 
		
		

			
Показатель степени сжатия грунта - показатель, характеризующий уменьшение объема породы по отношению к начальному объему. [79]
			
 
			
Топырақтың сығылу дәрежесінің көрсеткіші - жыныстың бастапқы көлеміне қатысты көлемінің кішіреюін сипаттайтын көрсеткіш.
			
 
		
		

			
Показатель структурной прочности грунта при срезе - показатель характера структурных связей в грунте, численно равный отношению величин максимального и установившегося сопротивления грунта срезу. [11]
			
 
			
Қию кезіндегі топырақтың құрылымдық беріктігінің көрсеткіші - топырақтағы құрылымдық байланыстар сипатының көрсеткіші, ол топырақты кесудің ең үлкен және белгіленген кедергі шамаларының қатынасына тең сан.
			
 
		
		

			
Показатель текучести — отношение разности влажностей, соответствующих двум состояниям грунта (естественному и на границе раскатывания), к числу пластичности . [22]
			
 
			
Аққыштық көрсеткіші - топырақтың екі күйіне (табиғи және иленгіштік шекарасындағы) сәйкес келетін ылғалдылығы айырмасының илемділік санына қатынасы.
			
 
		
		

			
Показатель уплотненности породы - отношение разности естественного и минимального коэффициентов пористости к разности максимального и минимального коэффициентов пористости. [79]
			
 
			
Жыныстың тығыздалу көрсеткіші - табиғи және ең кіші кеуектілік коэффциенттері айырмасының ең үлкен және ең кіші кеуектілік коэффициенттері айырмасына қатынасы.
			
 
		
		

			
Полевая подготовка аэрофотоснимков - комплекс полевых и вычислительных работ, выполняемых с целью определения координат контурных точек аэрофотоснимка, надежно опознанных на местности. [84]
			
 
			
Аэрофотосуреттерді дала жағдайында дайындау - аэрофотосуреттің жергілікті жерде нақты белгіленген контурлық нүктелерінің координаталарын анықтау мақсатында орындалатын дала және есептеу жұмыстарының кешені.
			
 
		
		

			
Полевое трассирование - комплекс полевых изыскательских работ в составе инженерных изысканий по проложению (трассированию) на местности оси линейного сооружения. [71]
			
 
			
Дала жағдайында трассалау - жергілікті жерде сызықтық имарат осін салу (трассалау) жөніндегі инженерлік ізденістер құрамындағы далалық іздеу жұмыстарының кешені.
			
 
		
		

			
Полезная толща - часть геологической среды и техногенных образований, используемая в качестве грунтовых строительных материалов. [66], [75]
			
 
			
Пайдалы қабат - топырақ құрылыс заты ретінде пайдаланылатын геологиялық орта және техногендік түзілімдер бөлігі.
			
 
		
		

			
Ползучесть - способность материалов к медленному нарастанию во времени пластической деформации при действии постоянной нагрузки или механического напряжения. [66]
			
 
			
Жылжымалылық - тұрақты жүктеменің немесе механикалық кернеудің әсерінен материалдардың кезеңдік илемдік деформациясының баяу ұлғаю қасиеті.
			
 
		
		

			
Ползучесть грунта - развитие деформаций грунта во времени при неизменном напряжении. [4]
			
 
			
Топырақтың жылжымалылығы - кернеу өзгермейтін кезде топыра қ тың уақытқа байланысты деформациялануы.
			
 
		
		

			
Полигонометрия - метод определения планового положения точек здания (сооружения) по разностям координат, полученных путем проложения полигонометрического хода по опорным знакам и деформационным маркам, в котором измеряются все стороны, связывающие эти точки, и горизонтальные углы между ними. [21]
			
 
			
Полигонометрия - нүктелерді қосатын барлық тараптар және олардың арасындағы бұрыштар өлшенетін деформациялық маркалар және тірек белгілері бойынша полигонометриялық жүрісті салу арқылы алынған координаталар айырмасы бойынша ғимарат (имарат) нүктелерінің жоспардағы орнын анықтау әдісі.
			
 
		
		

			
Полная влагоемкость породы - суммарное содержание вод всех видов в породе при заполнении всех пустот. [79]
			
 
			
Жыныстың толық ылғалсыйымдылығы - жыныстың барлық бос қуыстары сумен толған кездегі ондағы судың барлық түрлерінің жиынтық мөлшері.
			
 
		
		

			
Полнота инженерно-геологической информации - степень охвата свойств литосферы - компонентов инженерно-геологических условий и экзогенных геологических процессов, необходимых и достаточных для решения инженерной задачи при проектировании, строительстве и эксплуатации природно-технической геосистемы. [80]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық ақпараттың толықтығы - литосфераның қасиеттерін - табиғи-техникалық геожүйелерді жобалау, салу және пайдалану кезіндегі инженерлік есептерді шешуге қажетті және жеткілікті мөлшердегі инженерлік-геологиялық жағдайлар және экзогендік геологиялық процестер құраушыларын қамту дәрежесі.
			
 
		
		

			
Половодье - фаза водного режима реки, ежегодно повторяющаяся в данных климатических условиях в один и тот же сезон, характеризующаяся наибольшей водностью, высоким и длительным подъемом уровня воды и вызываемая снеготаянием или совместным таянием снега и ледников. Различают половодье весеннее, весенне-летнее и летнее. [29]
			
 
			
Су тасуы - өзеннің су режимінің осы климаттық жағдайларда белгілі бір маусымда қайталанатын, ауқымды сулылық мөлшерімен, су деңгейінің жоғары және ұзақ уақыт көтерілуімен сипатталатын және қардың еруімен немесе қар мен мұздың қатар еруінен туындайтын фазасы. Көктемгі, көктемгі-жазғы және жазғы су тасуы болып бөлінеді.
			
 
		
		

			
Полуприём измерения - однократное измерение угла при одном (любом) положении вертикального круга теодолита. [21]
			
 
			
Өлшеудің жартылай қабылдануы - теодолиттің тік шеңберінің бір (кез келген) бағытта орналасуы кезінде бұрышты бір рет өлшеу.
			
 
		
		

			
Поноры - отверстия в горных породах, поглощающие воду и отводящие ее в глубину закарстованного массива. [77]
			
 
			
Оқпандар - тау жыныстарындағы су сіңіретін және оны карсталған сілемінің терең қабаттарына өткізетін саңылау.
			
 
		
		

			
Пористость - отношение объема пор к внешнему объему (габариту) материала в процентах. Пористость определяет основные свойства материалов: прочность, морозостойкость, газоводопроницаемость и т.д. [66]
			
 
			
Кеуектілік - материалдағы кеуек көлемінің жалпы материал көлеміне (габариттік) пайыздық қ атынасы. Материалдың негізгі қ асиеттері кеуектілікпен аны қ талады: беріктігі, аязға төзімділігі, су-газ ө ткізгіштігі ж ә не т.б.
			
 
		
		

			
Поровое давление - давление, возникающее в жидкой и газообразной фазах грунта при приложении к нему внешней нагрузки. [82]
			
 
			
Кеуектік қысым - топыраққа сырттан салмақ түсіру кезінде оның сұйық және газ фазаларында туындайтын қысым.
			
 
		
		

			
Поровые воды - природные подземные воды, находящиеся и перемещающиеся по порам горных пород, осадочных и изверженных, рыхлых, связных и скальных. [79]
			
 
			
Кеуектегі сулар - шөгінді, атқылама, байланысқан және қатты тау жыныстарының кеуектерінде жиналған және олар арқылы тасымалданатын табиғи жерасты сулары.
			
 
		
		

			
Порода глинистая - осадочная порода хемогенного, обломочного и хемогенно-обломочного генезиса, состоящая из частиц d <0,005 мм, по минеральному составу - глинистые образования из глинистых минералов: каолинита, гидрослюд, монтмориллонита, магнезиальных силикатов и хлоритов. [77]
			
 
			
Сазды жыныс - d <0,005 мм бөлшектерден, минералдық құрамы бойынша - каолинит, гидрослюда, монтмориллонит, магнезиялық силикат және хлориттер сияқты сазды минералдардан тұратын хемогендік, сынықты және хемогендік-сынықты шөгінді жыныстыр.
			
 
		
		

			
Порода карбонатная - осадочная порода, состоящая более чем на 50% из одного или нескольких карбонатных минералов; это - известняки, доломиты и переходные между ними разности. [77]
			
 
			
Карбонатты жыныс - кемінде 50 % бір немесе бірнеше карбонатты минералдардан тұратын шөгінді жыныс; бұлар - әк тастар, доломиттер және олардың арасындағы өтпелі минералдар.
			
 
		
		

			
Порода крупнообломочная (грубообломочная) - пять различных по происхождению и распространенности грубообломочных пород - осадочные, вулканогенно-осадочные, собственно вулканогенные, тектонические и сопочные брекчии, состоящие из обломков не менее 1 мм в поперечнике. [77]
			
 
			
Ірі кесекті жыныстар - көлденең бөлігінде кемінде 1 мм кесектерден тұратын, шөгінді, жанартау текті-шөгінді, нағыз жанартау текті, тектоникалық және ұсақ шоқылы брекчиялар түріндегі ірі кесекті тау жыныстарының қалыптасуы және таралуы бойынша әр түрлі бес топқа бөлінеді.
			
 
		
		

			
Породоразрушающий инструмент — часть колонкового набора, которая непосредственно разрушает грунт при бурении скважины. [3]
			
 
			
Жыныс бұзатын құрал - ұңғыманы бұрғылау кезінде топырақты тікелей бұзатын бағаналы құралдар жинағының бір бөлігі.
			
 
		
		

			
Постоянная нагрузка - нагрузка, не изменяющая своей величины во времени. [79]
			
 
			
Тұрақты жүктеме - уақытқа қатысты өзінің шамасын өзгертпейтін жүктеме.
			
 
		
		

			
Постоянство каждой ступени давления - сохранение практически без изменения величины давления на штамп до передачи очередной ступени давления. [17]
			
 
			
Қысымның әрбір сатысының тұрақтылығы - қысымның келесі сатысы берілгенге дейін штампқа түсірілетін қысым шамасын өзгертпестен сақтау.
			
 
		
		

			
Потенциальные селевые очаги - очаги, рыхлообломочный материал которых может быть источником твердого стока в результате подмыва берегов, активизации оползней, катастрофических прорывов запруд, вызванных экстремальными синоптическими условиями или сейсмической деятельностью. [82]
			
 
			
Ықтимал сел ошақтары - жағалаулардың шайылуы, көшкіндердің күшеюі, шұғыл синоптикалық жағдайлар немесе сейсмикалық әрекет салдарынан бөгеннің кенеттен арнасын бұзуы нәтижесінде борпылдақ-кесек заттары қатты су ағынын туғызатын ошақтар.
			
 
		
		

			
Потеря напора - уменьшение величины напора по направлению течения напорного потока подземных вод. Потеря напора происходит вследствие сопротивления фильтрующих пород и вязкости воды. Потеря напора имеет размерность длины и измеряется разностью напоров в разных сечениях потока в направлении, перпендикулярном его движению. [79]
			
 
			
Арынның төмендеуі - жерасты суларының арынды ағынының ағу бағыты бойынша қысым шамасының азаюы. Арынның төмендеуі сүзуші жыныстардың кедергісі және судың тұтқырлығы салдарынан болады. Арынның төмендеуі ұзындықты ң өлшемділігі болады және ағынның түрлі қималарында оның қозғалысына перпендикуляр бағытта арынның әртүрлілігімен өлшенеді.
			
 
		
		

			
Поток плоский (двухмерный) - движение жидкости, при котором все ее частицы перемещаются в плоскостях, параллельных некоторой неподвижной плоскости, причем характер движения частиц воды, принадлежащих прямой, перпендикулярной этой плоскости, одинаковый. Различают поток плоский в разрезе и поток плоский в плане. [79]
			
 
			
Жазықтық (екі өлшемді) ағын - сұйықтық қозғалысы, бұл кезде оның барлық бөлшектері біршама орнықты жазықтыққа жанама жазықтықтарда орын ауыстырады, бұл ретте осы жазықтыққа перпендикуляр түзуге тиесілі су бөлшектері қозғалыстарының сипаты біркелкі болады. Қимадағы жазықтық ағын және жоспардағы жазықтық ағын деп бөлінеді.
			
 
		
		

			
Поток пространственный (трехмерный) - движение жидкости, при котором все характеристики потока (напоры, скорость и пр.) зависят от трех координат. Плоскость, в которой эти характеристики были бы одинаковыми, не существует. [79]
			
 
			
Кеңістіктік (үш өлшемді) ағын - ағын сипатамасы (арыны, жылдамдығы және т.б.) үш координатаға тәуелді болатын сұйықтық қозғалысы. Осы сипаттамалар бірдей болатын жазықтық болмайды.
			
 
		
		

			
Почва — поверхностный плодородный слой дисперсного грунта, образованный под влиянием биогенного и атмосферного факторов. [22]
			
 
			
Қыртыс - биогендік және атмосфералық факторлар әсерінен қалыптасқан дисперстік топырақтың жоғарғы қарашірікті қабаты.
			
 
		
		

			
Превышение - разность высот точек. [14]
			
 
			
Биікайырым - нүктелер биіктігінің айырмасы.
			
 
		
		

			
Предгорья - пониженные окраинные части горных стран, систем или хребтов на границе с прилежащими равнинами, характеризующиеся холмистым или горным рельефом. [77]
			
 
			
Таубөктерлері - таулы аймақтардың, жүйелердің немесе жоталардың шектесетін жазықтармен шекарасында төбелі немесе таулы жер бедерімен сипатталатын ойпаңды шеткі бөліктері.
			
 
		
		

			
Предел длительной прочности - механическая характеристика прочности материалов. [66]
			
 
			
Ұзақ мерзімді беріктік шегі - материалдар беріктігінің механикалық сипаттамасы.
			
 
		
		

			
Предел пластичности - влажность глинистой породы, при которой она переходит из твердого или полутвердого состояния в пластичное. [77]
			
 
			
Илемділік шегі - сазды жыныстың ылғалдылығы, бұл кезде ол қатты немесе жартылай қатты күйден илемді күйге өтеді.
			
 
		
		

			
Предел прочности (сопротивление временное) - механическая характеристика материалов, выражающая условное напряжение, соответствующее наибольшей нагрузке, предшествовавшей разрушению образца. [66]
			
 
			
Беріктік шегі (уақытша кедергі) - үлгі бұзылуының алдындағы ең үлкен жүктемеге сәйкес келетін шартты кернеуді көрсететін материалдардың механикалық сипаттамасы.
			
 
		
		

			
Предел прочности грунта на одноосное сжатие — отношение нагрузки, при которой происходит разрушение образца, к площади первоначального поперечного сечения. [22]
			
 
			
Бір осьті сығылуға топырақ беріктігінің шегі - үлгінің бұзылуына әкеп соқтыратын жүктеменің бастапқы көлденең қима ауданына қатынасы.
			
 
		
		

			
Предел прочности на растяжение - минимальное растягивающее напряжение, вызывающее разрыв материала. [79]
			
 
			
Созылуға беріктік шегі - материалдың үзілуін тудыратын ең кіші керу кернеуі.
			
 
		
		

			
Предел текучести - состояние влажности грунта, выше которой он не в состоянии сохранять приданную ему форму, т.е. расплывается. [77]
			
 
			
Аққыштық шегі - топырақтың ылғалдану күйі, одан жоғары шекте топырақ берілген пішінін сақтай алмайды, яғни жайылып кетеді.
			
 
		
		

			
Предел упругости - механическая характеристика материалов, выражающая напряжение, при котором остаточные деформации впервые достигают некоторой малой величины, характеризуемой установленным допуском. [66]
			
 
			
Серпімділік шегі - қалдық деформациялар алғаш рет дәлдік шегі белгіленген сипаты бар шамалы көрсеткішке жеткендегі кернеуін көрсететін материалдардың механикалық сипаттамасы.
			
 
		
		

			
Предел упругости породы - наибольшее напряжение, до которого сохраняется прямая пропорциональность между напряжением и деформацией, т.е. напряжение, при котором остаточные деформации пород впервые достигают некоторой малой величины, характеризуемой определенным допуском, устанавливаемым техническими условиями. [77]
			
 
			
Жыныс серпімділігі шегі - кернеу және деформция арасында тура пропорционалдық сақталатын ең жоғары кернеу, яғни жыныстардың қалдық деформациясы алғаш рет техникалық шарттармен белгіленетін белгілі бір шекті санмен сипатталатын біршама кіші шамаға жететін кездегі кернеу.
			
 
		
		

			
Предел усадки - максимально возможная величина уменьшения объема глинистой породы при высыхании. [77]
			
 
			
Сему шегі - сазды жыныстың құрғауы кезінде оның көлемі кішірейетін ең үлкен шама.
			
 
		
		

			
Предел усушки - максимально возможная величина усадки грунта при высыхании. [79]
			
 
			
Кебу шегі - топырақтың құрғауы кезінде оның семуінің ең үлкен шамасы.
			
 
		
		

			
Предельно допустимая (критическая) нагрузка - показатель воздействия одного или нескольких вредных (загрязняющих) веществ на окружающую природную среду, превышение которого может привести к вредному воздействию на окружающую природную среду. [27]
			
 
			
Рұқсат етілген (межелі) шекті жүктеме - бір немесе бірнеше зиянды (ластаушы) заттардың қоршаған табиғи ортаға ықпал ету көрсеткіші, осы шектен артуы қоршаған табиғи ортаға зиянды ықпал етуге алып келеді.
			
 
		
		

			
Предельно плотное состояние грунта — состояние грунта при максимальной плотности. [25]
			
 
			
Топырақтың шекті тығыз күйі - топырақтың ең жоғарғы тығыздығы кезіндегі күйі.
			
 
		
		

			
Предельно рыхлое состояние грунта — состояние грунта при минимальной плотности. [25]
			
 
			
Топырақтың шекті борпылдақ күйі - топырақтың ең төменгі тығыздығы кезіндегі күйі.
			
 
		
		

			
Предельное сопротивление - предел несущей способности грунта при данных условиях нагрузки. [79]
			
 
			
Шекті кедергі - жүктеменің берілген жағдайындағы топырақтың көтергіш қабілетінің шегі.
			
 
		
		

			
Предельное состояние - состояние, при котором конструкция, основание, здание или сооружение в целом перестают удовлетворять заданным эксплуатационным требованиям или требованиям при производстве работ (возведении). [33]
			
 
			
Шекті күй - құралымның, негіздің, тұтастай алғанда ғимараттың немесе имараттың берілген пайдалану талаптарын немесе жұмысты жүргізу (жаңарту) кезіндегі талаптарды қанағаттандырмайтын күйі .
			
 
		
		

			
Пределы пластичности - влажности, ограничивающие интервал проявления пластических свойств породы . [82]
			
 
			
Илемділік шектері - жыныстың илемдік қасиеттерінің айқындану аралығының жиілігін шектейтін ылғалдылықтар .
			
 
		
		

			
Представительность разведочных данных - степень соответствия параметров, выявляемых в процессе разведки, тем параметрам, которыми в действительности характеризуются разведываемые объекты. [77]
			
 
			
Барлау деректерінің өкілеттігі - барлау объектілері нақты жағдайларда сипатталатын параметрлердің барлау барысында айқындалатын параметрлерге сәйкес келу дәрежесі.
			
 
		
		

			
Пресные воды - природные воды с минерализацией менее 1 г/л сухого остатка. [79]
			
 
			
Тұщы су - кемінде 1 г/л   құрғақ қалдық мөлшерінде минералданған табиғи сулар.
			
 
		
		

			
Прессиометр - приспособление для определения прочности и деформируемости породы в забое буровой скважины. Основной частью прессиометра является камера, расширяющаяся при нагнетании в нее сжатого воздуха и создающая при этом нагрузку на породы в забое скважины. [79]
			
 
			
Прессиометр - бұрғылау ұңғымасы забойында жыныстың беріктігін және деформациялануын анықтауға арналған құрылғы. Сығылған ауаны айдау кезінде кеңейетін және бұл ретте ұңғыма забойындағы жынысқа жүктеме түсіретін камера прессиометрдің негізгі бөлігі болып табылады .
			
 
		
		

			
Прибой - разрушение волн у берега, когда колебательные волновые движения преобразуются в поступательное движение прибойного потока. [77]
			
 
			
Соқпа толқын - тербелмелі толқын қозғалыстары соқпа толқын ағынының үдемелі қозғалысына түрленетін жағалау жанындағы толқындардың бұзу әрекеті.
			
 
		
		

			
Приборы для гидрогеологических исследований - приборы, используемые для: 1) измерения уровня воды в скважинах, колодцах, шурфах и др. выработках применяются приборы: механические (лот), поплавковые (лимниграф), пневматические (хлопушка, свистки, манометры), электрические (звонковые, световые, гальванометры) и др.; 2) определения расхода воды - водосчетчики, водосливы, концевые диафрагмы; 3) измерения температуры воды - термометры ртутные, спиртовые, электрические, максимальные, минимальные; 4) отбора проб воды и газа на анализ - пробоотборники; 5) определения дебита газа - анемометры, пневматические трубки, шайбные измерители. [77]
			
 
			
Гидрологиялық зерттеулерге арналған аспаптар - 1) ұңғымаларда, құдықтарда, шурфтарда және басқа кен қазбаларында су деңгейін өлшеу үшін механикалық (лот), қалтқы (лимниграф), пневматикалық (шылпылдақ, ысқыруықтар, манометрлер), электр (қоңыраулы, сәулелік, гальванометрлер) және басқа аспаптар; 2) су шығынын анықтау үшін - су шығынын өлшегіштер, суағарлар, шеткі диафрагмалар; 3) судың температурасын өлшеу үшін - сынапты, спиртті, электрлік, максимальды, минимальды термометрлер; 4) анализ үшін су және газ сынамасын алу үшін - сынама алатын ыдыс; 5) газ дебитін анықтау үшін - анемометрлер, пневматикалық түтікшелер, шайбалық өлшегіштер қолданылады.
			
 
		
		

			
Приведенная объемная влажность породы (грунта) - отношение объема воды, находящейся в порах, трещинах и других пустотах, к объему скелета породы. [79]
			
 
			
Жыныстың (топырақтың) келтірілген көлемдік ылғалдылығы - жыныстың кеуектеріндегі, жарықшақтарындағы және басқа бос қуыстарындағы су көлемінің жыныс қаңқасының көлеміне қатынасы.
			
 
		
		

			
Приведенная пористость - отношение объема пор горной породы (грунта) к объему скелета горной породы (грунта), выражаемое обычно в долях единицы. [79]
			
 
			
Келтірілген кеуектілік - тау жынысы (топырақ) кеуектері көлемінің тау жынысы (топырақ) қаңқасының көлеміне қатынасы, әдетте бірлік үлесімен беріледі.
			
 
		
		

			
Приведенная скважность горных пород - отношение объема пустот в породе к объему скелета породы. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының келтірілген қуыстылығы - жыныстардың бос қуыстарының жыныс қаңқасының көлеміне қатынасы.
			
 
		
		

			
Привязка геодезической сети - включение в создаваемую сеть элементов ранее проложенной сети в качестве исходной основы или с целью присоединения к ней. [84]
			
 
			
Геодезиялық желіні байланыстыру - құрылатын желіге бастапқы негіз ретінде немесе оларға жалғастыру мақсатында бұдан бұрын салынған желі элементтерін қосу.
			
 
		
		

			
Привязка геологоразведочных выработок - топографическая работа по определению местоположения выработки (устья буровой скважины, шурфа и др.) на местности и нанесению ее на план геологоразведочных работ. [77]
			
 
			
Геологиялық барлау қазбаларын байланыстыру - жергілікті жерде қазбаның (бұрғылау ұңғымасының, шурфтың сағасын және т.б.) анықтау және оны геологиялық барлау жұмыстарының жоспарына енгізу жөніндегі топографиялық жұмыс.
			
 
		
		

			
Привязка нивелирного хода - включение в число точек хода пункта привязки. [84]
			
 
			
Нивелир жүрісін байланыстыру - жүріс нүктелері санына байланыстыру пунктін қосу.
			
 
		
		

			
Прием измерения - двукратное измерение угла при двух положениях вертикального круга теодолита. [21]
			
 
			
Өлшемді қабылдау - теодолиттің тік шеңберінің екі қалпы кезінде бұрышты екі қайтара өлшеу.
			
 
		
		

			
Приемочный контроль - 1) контроль, выполняемый по завершении строительства объекта или его этапов, скрытых работ и других объектов контроля. По его результатам принимается документированное решение о пригодности объекта контроля к эксплуатации или выполнению последующих работ приемочный контроль одного и того же показателя может осуществляться на нескольких уровнях и разными методами (например, плотность грунта отдельных слоев и насыпи в целом). При этом результаты контроля низшего уровня могут служить предметом контроля высшего уровня (например, акты освидетельствования скрытых работ по приемке основания насыпи представляются при приемке насыпи в целом). Результаты приемочного контроля фиксируются в актах освидетельствования скрытых работ, актах промежуточной приемки ответственных конструкций, актах испытания свай пробной нагрузкой и других документах, предусмотренных действующими нормативами по приемке строительных работ, зданий и сооружений; 2) контроль продукции, по результатам которого принимается решение о ее пригодности к поставкам и (или) использованию. [66]
			
 
			
Қ абылдап алу бақылауы - 1) нысан құрылысының немесе оның кезеңдерінің, жасырын жұмыстарының және басқа да бақылау нысандарының аяқталуына бақылау жүргізу. Оның нәтижелері бойынша бақылау нысанының пайдалануға жарамдылығы туралы немесе жұмыстарды одан әрі орындауға байланысты сол көрсеткішті қабылдап алу бақылауын бірнеше деңгейде және әр түрлі әдістермен жүзеге асыруға байланысты (мысалы, топырақтың жеке қабаттарының және үйіндінің тұтастай тығыздығы) құжатталған шешім қабылданады. Мұндайда төменгі деңгейдегі бақылау нәтижелері жоғары деңгейдегі бақылау нысанасына айналуы мүмкін (мысалы, үйінді негізін қабылдау бойынша жасырын жұмыстарды куәландыратын акті үйіндіні тұтастай қабылдағанда ұсынылады). Жауапты құралымдарды қабылдаудың аралық актілерінде, қадаларды сынақтық жүктемемен сынау және ғимараттар мен имараттарды салу жұмыстарын қабылдау жөніндегі қолданыстағы нормативтерде қарастырылған қабылдап алу бақылауының нәтижелері жасырын жұмыстарды куәландыру актілерінде тіркеледі; 2) қабылданатын өнімді бақылаудың нәтижелері бойынша оның жеткізілуге және (немесе) пайдалануға жарамдылығы туралы бақылау.
			
 
		
	

	

		

			
Признак - некоторая характеристика, присущая объекту. В геологии различаются признаки таксономические (играющие роль при классификации объектов) и диагностические (используемые для распознавания объектов). [77]
			
 
			
Белгі - объектіге тән бірқатар сипаттама. Геологияда таксономиялық (объектілерді жіктеу кезінде роль атқаратын) және диагностикалық (объектіні анықтау үшін қолданылатын) белгілер болып бөлінеді.
		
		

			
Признаки слоистости - показатели, определяющие слоевые единицы: их форму, размер, внутреннее строение, соотношение друг с другом, а также границы слоевых единиц. [77]
			
 
			
Қабаттастық белгілері - қабат пішінін, өлшемін, ішкі құрылысын, бір-бірімен қатынасы, сондай-ақ қабат бірліктерінің шекаралары сияқты қабат бірліктерін анықтайтын көрсеткіштер.
		
		

			
Природные образования, измененные в условиях естественного залегания , — природные грунты, для которых средние значения показателей химического состава изменены не менее чем на 15 %. [22]
			
 
			
Табиғи жату жағдайында өзгерген табиғи жаралымдар - химиялық құрамы көрсеткіштерінің орташа мәні кемінде 15 %  өзгерген табиғи топырақтар.
		
		

			
Природные перемещенные образования — природные грунты, перемещенные с мест их естественного залегания, подвергнутые частично производственной переработке в процессе их перемещения. [22]
			
 
			
Табиғи ауыстырылған жаралымдар - табиғи жатқан орны ауыстырылған, оларды ауыстыру кезінде ішінара өндірістік өңдеуге ұшыраған табиғи топырақтар.
		
		

			
Природные системы - пространственно ограниченная совокупность функционально взаимосвязанных живых организмов и окружающей их среды, характеризующаяся определенными закономерностями энергетического состояния, обмена и круговорота веществ. [61]
			
 
			
Табиғи жүйелер - заттардың энергетикалық күйінің , зат алмасу мен айналымының белгілі бір заңдылықтарымен сипатталатын функционалдық өзара байланыстағы тірі организмдер мен оларды қоршаған ортаның кеңістікпен шектелген жиынтығы.
		
		

			
Природный комплекс - комплекс функционально и естественно связанных между собой природных объектов, объединенных географическими и иными соответствующими признаками. [68]
			
 
			
Табиғи кешен - географиялық және өзге тиісінше белгілермен біріктірілген табиғи объектілердің функционалды және табиғи өзара байланысқан кешені.
		
		

			
Природный ландшафт - территория, которая не подверглась изменению в результате хозяйственной и иной деятельности и характеризуется сочетанием определенных типов рельефа местности, почв, растительности, сформированных в единых климатических условиях. [68]
			
 
			
Табиғи ландшафт - шаруашылық және өзге қызмет нәтижесінде өзгеріске ұшырамаған және бірдей климаттық жағдайларда қалыптасқан жергілікті жер бедерінің, топырақтың, өсімдік жамылғысының белгілі бір түрлерімен сипатталатын аумақ.
		
		

			
Природный объект - естественная экологическая система, природный ландшафт и составляющие их элементы, сохранившие свои природные свойства. [68]
			
 
			
Табиғи объект - табиғи қасиеттерін сақтап қалған табиғи экологиялық жүйе, табиғи ландшафт және олардың құраушы элементтері.
		
		

			
Природный песок - неорганический сыпучий материал с крупностью зерен до 5 мм, образовавшийся в результате естественного разрушения скальных горных пород и получаемый при разработке песчаных и песчано-гравийных месторождений без использования или с использованием специального обогатительного оборудования. [48]
			
 
			
Табиғи құм - тасты тау жыныстарының табиғи үгілуі нәтижесінде түзілген, құмды және құмды-малтатасты кен орындарын арнайы байыту жабдықтарын пайдалану арқылы немесе оларды пайдаланбай игеру кезінде алынатын түйіршіктерінің ірілігі 5 мм-ге дейінгі бейорганикалық сусымалы материал.
		
		

			
Проба — определенное количество материала, отобранное для испытаний от партии горной породы, щебня (гравия). [46]
			
 
			
Сынама - сынақ жүргізу үшін тау жынысы, шақпатас (майдатас) партиясынан іріктеліп алынған зат мөлшері.
		
		

			
Проба грунта - нормированный объем грунта, взаимодействующий в ходе испытаний с лабораторным прибором (оборудованием) или рабочим устройством полевого прибора (установки). [80]
			
 
			
Топырақ сынамасы - сынау барысында лабораториялық аспаппен (жабдықпен) немесе дала аспабының (қондырғысының) жұмыс құрылғысымен әрекеттесетін топырақтың мөлшерленген көлемі.
		
		

			
Пробная нагрузка - нагрузка, прилагаемая к породе для испытания прочности и деформируемости породы. [79 ]
			
 
			
Сынамалы қ жүктеме - жыныстың беріктігін және деформациялануын сынау үшін жынысқа түсірілетін жүктеме.
		
		

			
Пробная откачка - кратковременная откачка воды из скважины, колодца или другой выработки, проводимая для определения дебита скважины и качества воды с целью предварительной оценки водоносного горизонта. [79]
			
 
			
Сынамалы қ сутарту - сулы қабатты алдын ала бағалау мақсатында судың сапасын және ұңғыманың дебитін анықтау үшін жүргізілетін ұңғымадан, құдықтан немесе басқа қазбадан қысқа мерзімді сутарту.
		
		

			
Пробоотборник - прибор для взятия пробы испытуемой горной породы, подземной воды или газа. [79]
			
 
			
Сынама алатын аспап - сыналатын тау жынысынан, жерасты суынан немесе газдан сынама алуға арналған аспап.
		
		

			
Провал — участок земной поверхности, подвергшийся обрушению под влиянием подземных горных выработок. [55]
			
 
			
Ойылым - жерасты өндіру жұмыстарының әсерінен опырылған жер бетінің телімі.
		
		

			
Провал карстовый - нарушение поверхности земли, вызванное образованием карстовой пустоты в породе. [79]
			
 
			
Карстық ойылым - жыныста карстық қуыстың қалыптасуы салдарынан жер бетінің бұзылуы.
		
		

			
Провальные воронки - воронки на поверхности земли, возникшие в результате обвала кровли подземных пустот естественных (пещеры) или искусственных (подземные горные выработки). [79]
			
 
			
Ойылымдық воронкалар - табиғи (үңгірлер) немесе жасанды (жерасты кен қазбалары) жерасты бос кеңістіктерінің беткі жамылғысының опырылуы салдарынан пайда болған жер бетіндегі воронкалар.
		
		

			
Прогноз изменения инженерно-геокриологических условий (геокриологический прогноз) - прогноз изменения компонентов инженерно-геокриологических условий (состояния, температуры, распространения, свойств сезонно- и многолетнемерзлых грунтов, динамики криогенных процессов) под влиянием техногенных воздействий. [72]
			
 
			
Инженерлік-геокриологиялық жағдайлар өзгеруінің болжамы (геокриологиялық болжам) - техногендік ықпалдың әсерінен инженерлік-геокриологиялық жағдайлар (маусымдық және көпжылдық тоңды топырақтардың күйі, температурасы, таралуы, қасиеттері, криогендік процестер динамикасы) компоненттерінің өзгеруінің болжамы.
		
		

			
Прогноз изменения природных и техногенных условий - качественная и (или) количественная оценка изменения свойств и состояния природной среды во времени и пространстве под влиянием естественных и техногенных факторов. [53]
			
 
			
Табиғи және техногенді жағдайлар өзгеруінің болжамы - табиғи және техногенді факторлардың әсерінен табиғи орта қасиеттері мен күйінің уақыт пен кеңістіктегі өзгерісін сапалық және (немесе) сандық бағалау.
		
		

			
Продольный профиль трассы - профиль местности по оси трассы проектируемого сооружения. [14]
			
 
			
Трассаның бойлық кескіні - жобаланатын имарат трассасының осі бойынша жер кескіні.
		
		

			
Проект вертикальной планировки - технический документ, определяющий преобразование рельефа местности для инженерных целей. [14 ]
			
 
			
Тігінен жайғастыру жобасы - инженерлік мақсаттар үшін жер бедерінің өзгеруін анықтайтын техникалық құжат.
		
		

			
Проектирование с применением моделей - метод разработки проектных решений при помощи моделей. [7]
			
 
			
Модельдерді қолдана отырып жобалау - модельдердің көмегімен жобалық шешімдерді әзірлеу әдісі.
		
		

			
Проектная отметка - высота точки относительно исходного уровня, заданная проектом. [14]
			
 
			
Жобалық белгі - жобада берілген бастапқы деңгеймен салыстырғандағы нүктенің биіктігі.
		
		

			
Проектный уровень воды (ПУ) - расчетный низкий судоходный уровень воды с заданной обеспеченностью. Применяется при путевых работах на внутренних судоходных путях и установлении гарантированных габаритов судового хода. [29]
			
 
			
Судың жобалық деңгейі (ЖД) - судың қамтылуы белгіленген, есептік кеме жүзетін төмен деңгейі. Ішкі кеме жүзетін жолдарда жол жұмыстары және кеме жүруінің кепілдендірілген өлшемдерін белгілеу кезінде қолданылады.
		
		

			
Проекции картографические - способ изображения поверхности земного эллипсоида (шара) на плоскости, при котором каждой точке М 0  изображаемой поверхности соответствует взаимно однозначно точка М плоскости, называемая ее изображением . [84]
			
 
			
Картографиялық проекция - жазықтықта жер эллипсоидының (шарының) бетін бейнелеу әдісі, бұл кезде бейнеленетін беттің әрбір нүктесіне М   0   оның бейнесі деп аталатын жазықтықтың өзара бірдей нүктесі М сәйкес келеді.
		
		

			
Прожилка - отдел, включения полосчатой или ветвеобразной формы, образовавшиеся в результате заполнения трещины цементирующим или инъецированным минеральным веществом. [49]
			
 
			
Өзекше - жарықшақтың цементтеуші немесе кірінді минералдық затпен толтырылуы нәтижесінде түзілген жолақты немесе бұта пішінді бөлім, кірікпелер.
		
		

			
Промерзание - физический процесс, происходящий при температуре среды ниже 0°С, вследствие которого вода, содержащаяся в горной породе, кристаллизуется, превращается в лед. [77]
			
 
			
Тоңдану орта температурасы 0°С төмен болғанда жүретін физикалық процесс, оның салдарынан тау жынысы құрамындағы су кристалданып, мұзға айналады.
		
		

			
Промоина - углубление небольшой глубины, длины и ширины, обычно с крутыми обнаженными склонами, с резко выраженной бровкой в верхнем конце промоина замыкается. [82]
			
 
			
Жырма - тік беткейлі, жырманың жоғарғы шетінде тұйықталатын айқын байқалатын жарқабағы бар тереңдігі, ұзындығы және ені аса үлкен емес шұңқыр.
		
		

			
Проницаемость - свойство (способность) грунта пропускать жидкость или газ под действием перепада давления или напора. [18]
			
 
			
Өткізгіштік - топырақтың қысымның немесе арынның өзгеруі әсерінен сұйық немесе газ өткізу қасиеті (қабілеті) .
		
		

			
Проницаемость абсолютная (физическая) - проницаемость горной породы для однородной инертной жидкости или газа при отсутствии заметного физико-химического взаимодействия их с пористой средой. [77]
			
 
			
Абсолюттік (физикалық) өткізгіштік - тау жынысының біртекті инертті сұйық немесе газ үшін олардың кеуекті ортамен физико-химиялық әрекеттеспеген жағдайдағы өткізгіштігі.
		
		

			
Просадка при протаивании - быстро происходящая осадка горных пород при протаивании. [79]
			
 
			
Еру кезінде отыруы - еру кезінде тау жыныстарының жылдам шөгуі.
		
		

			
Просадки - деформации в лёссах и лёссовидных суглинках, проявляющиеся на поверхности в форме западин и блюдец под воздействием просачивающейся воды, без увеличения внешней нагрузки на грунт. [79]
			
 
			
Отырулар - лесстерде және лесс тәрізді саздақтарда сіңірілетін судың әсерінен көлдеулер және ойпаңдар түрінде көрініс беретін, топыраққа түсетін сыртқы жүктеме артпағандағы деформациялар.
		
		

			
Просадочность - способность некоторых горных пород резко уменьшать свой объем под давлением и при дополнительном воздействии (замачивании лёссовых грунтов, оттаивании мерзлых грунтов, динамическом воздействии на рыхлые песчаные грунты и т.д.). [80]
			
 
			
Отырымдылық - қысымның әсерінен және қосымша ықпал кезінде (лесс топырақтардың сулануы, тоң топырақтардың еруі, борпылдақ құм топырақтарға динамикалық әсер ету және т.с.с.) кейбір тау жыныстарының өз көлемін кішірейту қабілеті.
		
		

			
Просадочность образца относительная - отношение дополнительного уменьшения высоты образца грунта в результате его замачивания при определенном вертикальном давлении к высоте образца с природной влажностью при природном давлении на глубине отбора образца. [16]
			
 
			
Үлгінің салыстырмалы отырымдылығы - тік қысым кезінде топырақ үлгісінің сулануы нәтижесінде оның биіктігінің қосымша кішіреюінің үлгі алынған тереңдіктегі табиғи қысым кезінде табиғи ылғалданған үлгінің биіктігіне қатынасы.
		
		

			
Просадочность пород абсолютная - величина просадочности, вычисленная для всей мощности исследуемой просадочной толщи. [79]
			
 
			
Жыныстардың абсолюттік отырымдылығы - зерттелетін отырымды қабаттың бүкіл қалыңдығы үшін есептелген отырымдылық шамасы.
		
		

			
Прослой - тонкий слой горной породы, имеющий подчиненное значение, заключенный между основными слоями, обычно более мощными слоями иного цвета или иного состава. [77]
			
 
			
Қабатша - тау жынысының негізгі қабаттары, әдетте басқа түсті немесе басқа құрамды қалыңдау қабаттары арасында болатын, бағынысты қалыптағы жұқа қабаты.
		
		

			
Простирание - направление горизонтальной линии на поверхности пласта, определяемое горным компасом относительно меридиана. [77]
			
 
			
Созылым - меридианға қатысты тау компасымен анықталатын, қабат бетіндегі көлденең сызықтың бағыты.
		
		

			
Профиль геоморфологический - графическое изображение на вертикальной плоскости разреза некоторого участка земной поверхности. Верхняя его линия передает точное гипсометрическое положение поверхности; ниже показывают геологическое строение (геологический разрез). [77]
			
 
			
Геоморфологиялық кескін - қиманың тік жазықтығындағы жер бетінің кейбір учаскесінің графикалық бейнесі. Оның жоғарғы сызығы беттің нақты гипсометриялық орнын көрсетеді; төменде геологиялық құрылысын (геологиялық қима) көрсетеді.
		
		

			
Профиль (разрез) гидрогеологический - графическое изображение последовательности и характера залегания в вертикальном разрезе гидрогеологической структуры водоносных и водоупорных пород, подземных вод разного химического состава и степени минерализации и другие гидрогеологические данные. [77]
			
 
			
Гидрогеологиялық кескін (қима) - сулы және су өткізбейтін жыныстардың, химиялық құрамы және минералдану дәрежесі әр түрлі жерасты суларының гидрогеологиялық құрылымының тік қимада орналасу сипаты мен реттілігінің графикалық бейнесі және басқа да гидрогеологиялық деректер.
		
		

			
Профиль местности - проекция следа сечения местности вертикальной плоскостью, проходящей через две точки на эту плоскость. [66]
			
 
			
Жер кескіні - тік жазықтықтағы жер қиылысы ізінің осы жазықтықта екі нүкте арқылы өтетін кескіні.
		
		

			
Процесс формирования химического состава подземных вод - сложный многообразный природный процесс, определяющий химический состав подземных вод в каждой данной точке. [79]
			
 
			
Жерасты суларының химиялық құрамының қалыптасу процесі - әрбір берілген нүктеде жерасты суларының химиялық құрамын анықтайтын күрделі көп түрлі табиғи процесс.
		
		

			
Процессы рельефообразующие - процессы, под действием которых формируется рельеф. Различают эндогенные и экзогенные рельефообразующие процессы, в свою очередь являющиеся совокупностью проявления агентов морфогенеза. [77]
			
 
			
Жер бедерін қалыптастырушы процестер - жер бедерін қалыптастыратын процестер. Эндогендік және экзогендік жер бедерін қалыптастырушы процестер болып бөлінеді, олар өз кезегінде морфогенез агенттері көрінісінің жиынтығы болып табылады.
		
		

			
Процессы реологические - естественные процессы, обязанные текучести вещества; они сопровождаются деформацией первоначальной структуры, релаксацией напряжений, изучаемых реологией. [77]
			
 
			
Реологиялық процестер - заттың аққыштығын тудыратын табиғи процестер; олар реология зерттейтін бастапқы құрылымның деформациялануымен, кернеудің релаксациясымен қатар жүреді.
		
		

			
Процессы склоновые - совокупность процессов образования склонов путем смещения рыхлого покрова или блоков коренных пород, слагающих склон, по склону с последующей их аккумуляцией у подножия склона или дальнейшей транспортировкой другими агентами денудации. [77]
			
 
			
Беткейлік процестер - борпылдақ жамылғының немесе беткейді қалыптастыратын түпкілікті жыныстар блогының беткеймен жылжып, беткейдің етегінде жинақталуы немесе денудацияның басқа агенттермен одан әрі тасымалдануы арқылы беткейдің қалыптасу процестерінің жиынтығы.
		
		

			
Процессы эоловые - процессы рельефообразования, обусловленные ветром. [77]
			
 
			
Эолдық процестер - желдің әсерінен болатын жер бедерін қалыптастыратын процестер.
		
		

			
Прочно связанная вода (гигроскопическая вода) - пленки воды на поверхности частиц породы. Прочно связанная вода удерживается в породе очень большими силами и не удаляется из образца даже под действием центробежной силы с ускорением, в 70 тыс. раз превосходящим ускорение силы тяжести, не замерзает до температуры минус 78°С, удельный вес ее больше единицы. Определяется при высушивании породы при 105 - 100°С. [79]
			
 
			
Берік байланысқан су (гигроскопиялық су) - жыныс бөлшектерінің беттеріндегі су қабыршақтары. Берік байланысқан су жыныста үлкен күштермен ұсталып тұрады және ол ауырлық күші үдеуінен 70 мың есе жоғары үдеулі центрге тартқыш күштің әсерімен де үлгіден ажырамайды, минус 78°С дейінгі температурада қатпайды, оның меншікті салмағы бірден үлкен. Жынысты 105 - 100°С құрғату кезінде анықталады.
		
		

			
Прочность - свойство горной породы, не разрушаясь, воспринимать в определенных пределах и условиях те или иные нагрузки. [78]
			
 
			
Беріктік - белгілі бір шектерде және жағдайларда тау жынысының бұзылмастан қандай да болмасын жүктемені қабылдау қасиеті.
		
		

			
Прочность горных пород - способность пород сопротивляться внешним усилиям. Различают прочность горных пород на сжатие, растяжение, изгиб, скалывание и разрушение при ударе (так называемая вязкость пород ). [79]
			
 
			
Тау жыныстарының беріктігі - жыныстардың сыртқы күштерге қарсы тұру қабілеті. Тау жыныстарының сығылуға, созылуға, иілуге, жарылуға және соққы кезінде бұзылуға (жыныстардың тұтқырлығы деп аталатын) беріктігі ажыратылады.
		
		

			
Псевдослучайный код - излучаемой спутниками шумоподобный непрерывный радиосигнал, состоящий из кодовых последовательностей логических нулей и единиц. [86]
			
Кездейсоқ жалған код - логикалық нөльдер мен бірліктердің жүйелі кодтарынан тұратын спутник шығаратын шу тәрізді үздіксіз радиосигнал.
		
		

			
Психрометр - прибор для определения влажности воздуха по измерениям его температуры сухим ( t c  ) и смоченным ( t м  ) термометрами. [84]
			
 
			
Психрометр - ауаның температурасын құрғақ (t c  ) және суланған (t м  ) термометрмен өлшеу арқылы оның ылғалдылығын анықтауға арналған аспап.
		
		

			
Пустыня песчаная - пустыня, сложенная с поверхности песчано-глинистыми толщами; характеризуется различными эоловыми формами рельефа. [77]
			
 
			
Құмды шөл - беткі қабаты құмды-сазды қабаттардан құралған шөл, жер бедерінің түрлі эолдық формаларымен сипатталады.
		
		

			
Пучение при промерзании - поднятие поверхности почвы, грунта или горной породы, вызываемое изменением их объема при промерзании вследствие раздвигания частиц минерального скелета кристаллами льда за счет воды промерзающего слоя, мигрирующей из непромерзших слоев, или воды, поступающей под напором. [79]
			
 
			
Қату кезінде домбығу - топырақтың, грунттың немесе тау жынысының қатуы кезінде қатпаған қабаттардан тасымалданатын қатқан қабат суы немесе арынмен келетін судың есебінен мұз кристалдарымен минералдық қаңқа бөлшектерінің ажырауы салдарынан олардың көлемінің өзгеруінен туындайтын топырақ, грунт немесе тау жынысы бетінің көтерілуі.
		
		

			
Пьезометр - трубка, соединенная нижним концом с сосудом, наполненным жидкостью. В гидрогеологии пьезометром является буровая скважина или другая выработка, достигшая водоносной породы, по уровню воды в которой можно судить о положении уровня грунтовых вод или пьезометрической поверхности напорных вод. [77]
			
 
			
Пьезометр - төменгі жағы сұйықтықпен толтырылған ыдыспен жалғастырылған түтік. Гидрогеологияда бұрғылау ұңғымасы немесе сулы қабатқа жеткен басқа қазба пьезометр болып табылады, ондағы су деңгейі бойынша топырақ суларының деңгейі немесе арынды сулардың пьезометрлік беті туралы айтуға болады.
		
		

			
Пьезометрический (напорный) уровень подземных вод - уровень, устанавливающийся в скважинах-пьезометрах при вскрытии напорных вод. Пьезометрический уровень подземных вод выражается в атмосферах или абсолютных отметках. [79]
			
 
			
Жерасты суларының пьезометрлік (арынды) деңгейі - арынды суларды ашып қазу кезінде ұңғымаларда-пьезометрлерде орнатылатын деңгей. Жерасты суларының пьезометрлік деңгейі атмосфералық немесе абсолюттік белгілермен көрсетіледі.
		
		

			
Пыль - дисперсная система, состоящая из твердых частиц, различных по форме и величине (от 10 -4  до 10 -2  см), находящихся в воздухе во взвешенном состоянии. Частицы пыли не способны к диффузии и в спокойном воздухе оседают с постоянной скоростью. Пыль обладает повышенной химической активностью, способностью адсорбировать газы и пары из окружающей среды; частицы пыли часто несут электрический заряд. [77]
			
 
			
Шаң - ауада қалқыған күйде болатын пішіні және көлемі (10 -4  - 10 -2  см дейін ) әртүрлі қатты бөлшектерден тұратын дисперстік жүйе. Шаң бөлшектері диффузияға ұшырамайды және тынық ауада тұрақты жылдамдықпен шөгеді. Шаңның химиялық белсенділігі жоғары, ол қоршаған ортадағы газдар мен буды адсорбциялауға қабілетті; шаң бөлшектері электр зарядын тасымалдайды.
		
		

			
Работы геодезические - измерения и построения, обеспечивающие соответствие геометрических параметров объекта строительства проекту и включающие создание геодезической разбивочной основы, производство разбивочных работ в процессе строительства, геодезический контроль геометрической точности выполнения строительно-монтажных работ и геодезические наблюдения за деформациями строящихся зданий и сооружений. [66]
			
 
			
Геодезиялық жұмыстар - құрылыс нысанының геометриялық параметрлерінің жобаға сәйкестігін қамтамасыз ететін және геодезиялық бөлу негізін жасауды, құрылыс процесінде бөлу жұмыстарын жүргізуді, құрылыс-жинақтау жұмыстарының геометриялық дәлдігін геодезиялық бақылауды және салынып жатқан ғимараттар мен имараттардың деформациясын геодезиялық бақылауды көздейтін өлшеулер мен құрылымдар.
		
		

			
Рабочий наконечник - наконечник, создающий нормальное давление на грунт при его испытании на срез в стенках скважин, а также обеспечивающий срез грунта при его испытании в скважинах и в массиве. [11]
			
 
			
Жұмыс ұштығы - топырақты ұңғыма қабырғаларында қимаға сынау кезінде оған қалыпты қысым түсіретін, сондай-ақ топырақты ұңғымаларда және сілемдерде сынау кезінде топырақ қимасын қамтамасыз ететін ұштық .
		
		

			
Равнина - поверхность, обычно значительная по площади, но с незначительными колебаниями высот; если же последние и достигают нескольких сот метров, то на большом протяжении, поэтому высоты соседних точек мало отличаются друг от друга. Все крупные равнины земного шара развиты в пределах океанских и континентальных (материковых) платформ. [77]
			
 
			
Жазық - әдетте ауданы ауқымды, бірақ биіктік айырмалары шамалы жазықтық; егер биіктіктері бірнеше жүз метрге жететін болса, олар үлкен аумақта созылып жатады, сондықтан қатар орналасқан нүктелердің биіктігі бір-бірінен қатты ерекшеленбейді. Жер шарының барлық ірі жазықтары мұхиттық және континенталдық (материктік) платформаларда дамыған.
		
		

			
Равномерно отклоненный способ стереофотограмметрической съемки - способ съемки (фотографирования) наблюдаемого объекта, при котором оптические оси левой и правой фотокамер отклоняются вправо и влево на один и тот же угол. [21]
			
 
			
Стереофотометриялық түсірудің біркелкі ауытқыған тәсілі - бақыланатын объектіні түсіру (суретке түсіру) тәсілі, бұл кезде оң және сол фотокамералардың оптикалық осьтері оңға және солға бірдей бұрышқа ауытқиды.
		
		

			
Радиационно загрязненный участок территории - участок территории, представляющий опасность для здоровья населения и для окружающей природной среды, подлежащий реабилитации после радиоактивного загрязнения в результате техногенной деятельности или размещения на данном участке территории снятых с эксплуатации особо радиационно опасных объектов. [68]
			
 
			
Аумақтың радиациялық ластанған учаскесі - халықтың денсаулығына және техногендік қызметтің немесе аумақтың осы учаскесінде пайдаланудан шығарылған радиациялық аса қауіпті объектілерді орналастыру салдарынан радиациялық ластанудан кейін қалпына келтіруге жататын қоршаған табиғи ортаға қауіп төндіретін аумақ учаскесі.
		
		

			
Радиоактивность воды - свойство воды, обусловленное самопроизвольным распадом содержащихся в ней радиоактивных элементов (уран, радий, радон). [79]
			
 
			
Судың радиоактивтілігі - судың құрамындағы радиоактивтік элементтердің (уран, радий, радон) өздігінен ыдырауынан болатын қасиеті.
		
		

			
Радиоактивность горных пород - содержание в горных породах радиоактивных элементов: U, Th , продуктов их распада, K, Rb. [77]
			
 
			
Тау жыныстарының радиоактивтілігі - тау жыныстарының құрамында радиоактивті элементтердің U, Th және олардың ыдырау өнімдерінің K, Rb болуы.
		
		

			
Радиоактивность природных вод - определяется по концентрации радиоактивных элементов. Эти концентрации в природных водах варьируют: для урана - в пределах n·10 -9  - n·10 -2  %, для радия - n·10 -15  - n·10 -9  %, для радона - n - n·10 4  эман. [77]
			
 
			
Табиғи сулардың радиоактивтілігі - радиоактивті элементтердің концентрациясы бойынша анықталады. Табиғи суларда бұл концентрациялар мынадай мөлшерлерде: уран үшін n·10 -9  - n·10 -2  % шектерде, радий үшін - n·10 -15  - n·10 -9  % , радон үшін - n - n·10 4  эман шегінде болады.
		
		

			
Радиоактивные воды - природные воды с содержанием радиоактивных элементов. [79]
			
 
			
Радиоактивті сулар - құрамында радиоактивті элементтері бар табиғи сулар.
		
		

			
Радиогидрогеология - отрасль гидрогеологии, занимающаяся изучением природных радиоактивных вод, условиями их формирования и распространения, выяснением их роли в существовании месторождений радиоактивных элементов и значения вод как поисковых критериев на уран. [79]
			
 
			
Радиогидрогеология - табиғи радиоактивті суларды, олардың қалыптасу және таралу жағдайларын зерттеумен, радиоактивті элементтердің кен орындарының қалыптасуындағы ролін және осы сулардың уранды іздеу критерийі ретіндегі маңызын анықтаумен айналысатын гидрогеология саласы.
		
		

			
Радиоизотопный плотномер - плотномер, принцип действия которого основан на регистрации рассеянного и поглощенного гамма-излучения на электронах атомов вещества объекта измерения. [15]
			
 
			
Радиоизотопты тығыздық өлшегіш - жұмыс істеу принципі өлшенетін объекті заттары атомдарының электрондарындағы шашыраған және сіңірілген гамма-сәулелерін тіркеуге негізделген тығыздық өлшегіш.
		
		

			
Радиометр - прибор для определения радиоактивности горных пород, чувствительным элементом которого является счетная трубка Гейгера, позволяющая считать радиоактивные импульсы по вызываемой ими ионизации газа в трубке. [79]
			
 
			
Радиометр - тау жыныстарының радиоактивтілігін анықтауға арналған аспап, түтікте газдың иондануы бойынша радиоактивті импульстарды есептеуге мүмкіндік беретін Гейгер есептік түтігі оның сезгіш элементі болып табылады.
		
		

			
Радиометрический контроль - комплекс организационных и технических мероприятий по определению интенсивности ионизирующего излучения радиоактивных веществ, содержащихся в окружающей среде, или степени радиоактивного загрязнения людей, сельскохозяйственных животных и растений, окружающей природной среды. [66]
			
 
			
Радиометриялық бақылау - қоршаған ортадағы радиоактивті заттардың иондық сәулесінің қарқынын немесе адамдардың, техниканың, ауылшаруашылық малдары мен өсімдіктерінің, қоршаған табиғи ортаның радиоактивті ластануын анықтауға бағытталған ұйымдастыру және техникалық шаралардың кешені.
		
		

			
Разбивка сети геологоразведочных выработок - выбор места заложения геологоразведочных выработок и обозначения их на местности. Обычно слагается из следующих операций: определение точек предполагаемого положения выработок на топографическом плане, перенос точек с плана на местность с разбивкой пикетов, уточнение места устья каждой выработки относительно соответствующего пикета. [77]
			
 
			
Геологиялық барлау қазбалары торларын бөлу - геологиялық барлау қазбаларының орнын таңдау және оларды жергілікті жерде белгілеу. Топографиялық планда қазбалар орналасатын жердің нүктелерін анықтау, пландағы нүктені жергілікті жерге пикеттерге бөлу арқылы көшіру, тиісінше пикетке қатысты әрбір қазба сағасының орнын анықтау операцияларынан тұрады.
		
		

			
Разбивочная сеть - геодезическая сеть, создаваемая для перенесения проекта в натуру. [66], [14]
			
 
			
Бөлшектеу торабы - жобаны нақты өлшемдерге көшіру үшін жасалатын геодезиялық торап .
		
		

			
Разбивочный чертеж - чертеж, содержащий все необходимые данные для перенесения отдельных элементов сооружения в натуру. [14]
			
 
			
Бөлшектеу сызбасы - құрылыстың бөлшектерін нақты өлшемдерге көшіруге арналған барлық қажетті деректері бар сызба.
		
		

			
Разбухание глины - увеличение объема глины при ее увлажнении. [79]
			
 
			
Саздың ісінуі - саздың сулануы кезінде оның көлемінің ұлғаюы.
		
		

			
Разведка инженерно-геологическая - вид геологической разведки, предназначенный для изучения инженерно-геологических условий территории. [ 79]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық барлау - аумақтың инженерлік-геологиялық жағдайын зерттеуге арналған геологиялық зерттеу түрі.
		
		

			
Разгрузка породы - снятие нагрузки, приложенной ранее к породе. [79]
			
 
			
Жыныстың босауы - жынысқа бұдан бұрын түсірілген жүктемені алып тастау.
		
		

			
Размер - числовое значение линейной величины в выбранных единицах измерения. [12]
			
 
			
Өлшем - сызықтық шаманың таңдалған өлшем бірлігіндегі сандық мәні.
		
		

			
Размер физической величины (размер величины) - количественное содержание в данном объекте свойства, соответствующего понятию «физическая величина». [52]
			
 
			
Физикалық шама өлшемі (шама өлшемі) - осы объектідегі «физикалық шама» ұғымына сәйкес келетін қасиеттің сандық мөлшері.
		
		

			
Размерность физической величины (размерность величины) - выражение, отражающее связь с основными величинами системы, в котором коэффициент пропорциональности принят равным 1. [52]
			
 
			
Физикалық шаманың өлшемдігі (шаманың өлшемдігі) - пропорционалдық коэффициенті 1 тең болатын жүйенің негізгі шамаларының байланысын көрсететін кейіптеме .
		
		

			
Размокаемость - способность горных пород при замачивании терять связность и превращаться (при переходе из твердого или пластичного состояния в текучее) в рыхлую массу. [80]
			
 
			
Жібу - тау жыныстарының сулануы кезінде байланстығын жоғалту және борпылдақ массаға (қатты немесе илемді күйден аққыш күйге өтуі кезінде) айналу қабілеті.
		
		

			
Размокаемость горных пород - потеря горной породой связности при увлажнении. Зависит от состава горной породы, характера ее цементации, степени дисперсности, уплотнения, влажности и химического состава воды. Характерна для глинистых пород. [77]
			
 
			
Тау жыныстарының жібуі - тау жынысының ылғалдануы кезінде тұтастығын жоғалтуы. Бұл тау жынысының құрамына, оның беріштелу сипатына, дисперстілік, тығыздалу, ылғалдылық дәрежесіне және судың химиялық құрамына байланысты болады. Сазды жыныстарға тән.
		
		

			
Размокаемость грунтов - способность грунтов при впитывании воды терять связность и превращаться в рыхлую несвязную массу с полной потерей несущей способности. Размокаемость грунтов зависит от их состава, степени дисперсности породы, характера связей между частицами, начальной влажности и состава воды. Показателями размокания являются: 1) время, в течение которого образец грунта, помещенный в воду, теряет связность и распадается; 2) характер распада (крупные и мелкие комочки, пыль и т.п.). [79]
			
 
			
Топырақтардың жібуі - топырақтың суды сіңіруі кезінде тұтастығын жоғалту және көтергіштік қабілетін толықтай жоғалтуы арқылы борпылдақ байланыспаған массаға айналу қабілеті. Топырақтың жібуі оның құрамына, жыныстың дисперстену дәрежесіне, бөлшектер арасындағы байланыс сипатына, бастапқы ылғалдылығына және судың құрамына байланысты. Мыналар: 1) суға салынған топырақ үлгісінің тұтастығы бұзылатын және ыдырайтын уақыт; 2) ыдырау сипаты (ірі және ұсақ кесектер, шаң және т.с.с) жібу көрсеткіші болып табылады.
		
		

			
Размыв - процесс разрушения и удаления продуктов разрушения горных пород водными потоками, ледниками, ветрами и др. Различают размыв наземный и размыв подводный. [77]
			
 
			
Шайылу - тау жынысының бұзылуы және бұзылу өнімдерінің су ағындарымен, мұздықтармен, желмен және басқалармен тасымалдану процессі. Жерүстілік және су астындағы шайылу болып бөлінеді.
		
		

			
Размягчаемость - способность горных пород снижать свою механическую прочность в результате взаимодействия с водой. [80]
			
 
			
Жұмсарғыштық - тау жыныстарының сумен әрекеттесуі нәтижесінде өзінің механикалық беріктігін төмендету қабілеті.
		
		

			
Размягчаемость пород - уменьшение прочности твердых горных пород при их увлажнении. Определяется коэффициентом размягчаемости, который выражает отношение временного сопротивления на сжатие горной породы, насыщенной водой, к временному сопротивлению на сжатие той же горной породы до насыщения водой. [77]
			
 
			
Жыныстардың жұмсарғыштығы - қатты тау жыныстарының ылғалдануы кезінде беріктігін төмендетуі. Жұмсару коэффициентімен анықталады, ол сумен қаныққан тау жынысының сығылуға уақытша кедергісінің осы тау жынысының сумен қаныққанға дейінгі сығылуға уақытша кедергісіне қатынасын көрсетеді.
		
		

			
Разрез - изображение предмета, мысленно рассеченного одной или несколькими плоскостями, при этом мысленное рассечение предмета относится только к данному разрезу и не влечет за собой изменения других изображений того же предмета. На разрезе показывается то, что получается в секущей плоскости и что расположено за ней. Допускается изображать не все, что расположено за секущей плоскостью, если это не требуется для понимания конструкции предмета. [66], [9]
			
 
			
Қима - ойша бір немесе бірнеше жазықтықтармен қиылған заттың бейнесі, бұл ретте ойша қию тек берілген қимаға қатысты болады және осы заттың басқа бейнелерін өзгертпейді. Қимада қию жазықтығында және оның артында орналасқан нәрселер көрсетіледі. Заттың құрылымын түсінуге қажет болмаса, қию жазықтығынан кейінгілердің барлығын көрсетпеуге болады.
		
		

			
Разрез геологический - графическое изображение на вертикальной плоскости: условий залегания горной породы; соотношения горных пород различного возраста и состава; формы геологических тел и изменения их мощности; характера складчатых и разрывных нарушений; различных фаций и их взаимных переходов. Геологический разрез дополняет и уточняет геологическую карту, давая наглядное представление об изменении геологического строения с глубиной, строится одновременно с картой. [77]
			
 
			
Геологиялық қима - тік жазықтықтағы тау жынысының жату жағдайларының; жасы және құрамы әртүрлі тау жыныстарының қатынасының; геологиялық денелер пішінінің және олардың қалыңдығының өзгеруінің, қатпарлы және ажырамалы бұзылулар сипатының; түрлі фациялардың және олардың өзара өтпелерінің графикалық кескіні. Геологиялық қима тереңдіктегі геологиялық құрылыстың өзгеруі туралы көрнекі түсінік беру арқылы геологиялық картаны толықтырады және нақтылайды.
		
		

			
Разрез геологической скважины - геологическое описание и графическое изображение последовательности напластований, пройденных скважиной. [77]
			
 
			
Геологиялық ұңғыма қимасы - ұңғыма өткен қабаттану реттілігінің геологиялық сипаттамасы және графикалық кескіні.
		
		

			
Разрез геолого-геофизический - графическое изображение на вертикальной плоскости изучаемой территории по какому-либо направлению, характеризующее ее геологическое строение по поведению геолого-геофизических горизонтов, выделенных в результате геофизических исследований, в большинстве случаев проведенных несколькими методами (комплексных). [77]
			
 
			
Геологиялық-геофизикалық қима - көп жағдайларда бірнеше әдістермен (кешенді) жүргізілген геофизикалық зерттеулер нәтижесінде бөлінген геологиялық-геофизикалық қабаттардың қозғалысы бойынша олардың геологиялық құрылысын сипаттайтын қандай да бір бағытта зерттелетін аумақтың тік жазықтықтағы графикалық кескіні.
		
		

			
Разрушающая нагрузка - давление, превышающее предельное сопротивление грунта. Разрушающая нагрузка соответствует наступлению фаз сдвигов и выпирания грунта из-под штампа. [79]
			
 
			
Қиратушы жүктеме - топырақтың шекті кедергісінен жоғары қысым. Қиратушы жүктеме топырақтың ығысу және штамптың астынан көтерілу фазаларының басталуына сәйкес келеді.
		
		

			
Разуплотнение глин - увеличение влажности и пористости глин вследствие различных факторов (снятие нагрузки, выветривание и т.п.). [79]
			
 
			
Саздардың болбырауы - саздардың түрлі факторлар (жүктеменің жойылуы, мүжілу және т.с.с) әсерінен ылғалдылығы мен кеуектілігінің артуы.
		
		

			
Разупрочнение породы - уничтожение или ослабление внутренних связей породы. [79]
			
 
			
Жыныстың босаңсуы - жыныстың ішкі байланыстарының жойылуы немесе әлсіреуі.
		
		

			
Район карстовый - район, выделенный по признаку наличия карста определенного типа (открытого, закрытого карста, в карбонатных породах того или иного возраста, в галогенных породах и т.д.). [77]
			
 
			
Карстық аудан - карстың белгілі бір түрінің (ашық, жабық карст, әр түрлі жастағы карбонатты жыныстардағы, галогендік жыныстардағы және т.б.) болуына қарай бөлінген аудан.
		
		

			
Районирование геоморфологическое - разделение территории по неповторимым, вызванным исключительно местными причинами территориальным особенностям рельефа, обусловленным климатом, растительностью, строением фундамента и платформенного чехла, залеганием рыхлого покрова, деятельностью человека и т.д. [77]
			
 
			
Геоморфологиялық аудандау - климатқа, өсімдік жамылғысына, іргетас және платформа жамылғысының құрылысына, шөгінді қабаттың орналасуына, адамның қызметіне және т.с.с. факторларға негізделген жер бедерінің жергілікті себептерге байланысты қалыптасатын қайталанбас аумақтық ерекшеліктері бойынша аумақты бөлу.
		
		

			
Районирование сейсмическое - разделение территории на районы разной сейсмической активности. [77]
			
 
			
Сейсмикалық аудандау - аумақты сейсмикалық белсенділігі түрлі аудандарға бөлу.
		
		

			
Районы с дискомфортными условиями проживания - территории, характеризующиеся совокупностью природно-климатических, географических, социально-экономических и медико-биологических факторов, оказывающих неблагоприятное воздействие на человека. [68]
			
 
			
Өмір сүру жағдайлары қолайсыз аудандар - адамға қолайсыз әсер ететін табиғи-климаттық, географиялық, әлеуметтік-экономикалық және медико-биологиялық факторлардың жиынтығымен сипатталатын аумақ.
		
		

			
Рапа - соляной раствор в соляных природных и искусственных водоемах. Состав рапы зависит от климатических условий района водоема, возраста водоема, состава солей, вносимых в бассейн из области стока и др. факторов. Характеризует состояние процесса соленакопления в водоеме. [77]
			
 
			
Рапа - тұзды табиғи және жасанды су қоймаларындағы тұзды ерітінді. Рапаның құрамы су қоймасы орналасқан ауданның климаттық жағдайына, су қоймасының жасына, ағын ауданынан бассейнге келіп түзетін тұздардың құрамына және басқа факторларға байланысты. Су қоймасында тұз жинақталу процесінің күйін сипаттайды.
		
		

			
Распределенная нагрузка - нагрузка, действующая (в отличие от сосредоточенной) на более или менее значительную часть поверхности нагруженного тела. Характеризуется интенсивностью распределения по площади. [79]
			
 
			
Улестірілген жүктеме - жүктеме түсірілген дене бетінің барынша ауқымды немесе шағын бөлігіне (шоғырланған жүктемеден айырмашылығы) әсер ететін жүктеме. Аудан бойынша таралу қарқындылығымен сипатталады.
		
		

			
Растворимость - способность вещества в смеси с одним или несколькими другими веществами образовывать растворы. Мера растворимости вещества в данном растворителе - концентрация его насыщенного раствора при данных температуре и давлении. [66]
			
 
			
Ерігіштік - заттың бір немесе бірнеше басқа заттармен қоспасында ерітінді түзу қабілеті. Осы ерітіндідегі зат ерігіштігінің өлшемі - берілген температура мен қысым кезіндегі заттың қаныққан ерітіндісінің концентрациясы.
		
		

			
Растительные остатки - неразложившиеся механические включения растений. [19]
			
 
			
Өсімдік қалдықтары - өсімдіктің ыдырамаған механикалық кірікпелері.
		
		

			
Растягивающее напряжение - напряжение, возникающее в сечении тела в результате действия силы, нормальной к сечению и направленной в сторону удаления от сечения, стремящееся раздвинуть части тела, разделенные сечением. [79]
			
 
			
Созылу кернеуі - қимаға қатысты қалыпты орналасқан және қимамен бөлінген дене бөліктерін ажыратуды көздейтін қимадан басқа жаққа бағытталған күштің әсерінен дене қимасында пайда болатын кернеу.
		
		

			
Расход сточных вод - объем сточных вод, протекающий в интервал времени для расчета сетей и сооружений канализации. [23]
			
 
			
Ақаба сулардың шығыны - канализация тораптары мен имараттарын есептеу үшін уақыт аралығында ағып өтетін ақаба сулардың көлемі.
		
		

			
Расчет высот знаков - определение высот геодезических знаков над землей, при которых открывается видимость между пунктами по сторонам геодезической сети. [84]
			
 
			
Белгілер биіктігінің есебі - геодезиялық белгілердің жер бетінен биіктігінен анықтау, бұл ретте геодезиялық желінің жан-жағындағы пунктер арасында көрі ніс толық ашылады.
		
		

			
Расчетная обеспеченность гидрологической величины - нормативное значение вероятности превышения рассматриваемой гидрологической величины, принимаемое при проектировании зданий и сооружений; устанавливается в зависимости от уровня ответственности здания или сооружения. [70]
			
 
			
Гидрологиялық шаманың есептік қамтылуы - ғимаратты және имаратты жобалау кезінде алынатын гидрологиялық шамадан арту ықтималдығының нормативтік мәні; ғимараттың немесе имараттың маңыздылық деңгейіне байланысты белгіленеді.
		
		

			
Расчетная продолжительность дождя - продолжительность дождя определенной интенсивности и частоты для расчета канализационной сети. [23]
			
 
			
Жаңбырдың есептік ұзақтығы - канализациялық желіні есептеуге арналған белгілі бір қарқындылықпен және жиілікте жаңбырдың жауу ұзақтығы.
		
		

			
Расчетная скорость ветра (при определении элементов волн) - скорость ветра на высоте 10 м над уровнем воды. [59]
			
 
			
Желдің есептік жылдамдығы (толқын элементтерін анықтау кезінде) - су деңгейінен 10 м биіктіктегі желдің жылдамдығы.
		
		

			
Расчетное сопротивление грунта - нормативные показатели прочности грунта, используемые при проектировании естественных оснований зданий и промышленных сооружений по нормам и техническим условиям. Расчетное сопротивление грунта определяют по таблицам в зависимости от характера грунта, его свойств и естественного состояния. [79]
			
 
			
Топырақтың есептік кедергісі - нормалар және техникалық шарттар бойынша ғимараттар мен өндірістік имараттардың табиғи негіздерін жобалау кезінде пайдаланылатын топырақ беріктігінің нормативтік көрсеткіштері. Топырақтың есептік кедергісі кестелер бойынша топырақтың сипатына, оның қасиеттері мен табиғи күйіне байланысты анықталады.
		
		

			
Расчетный грунтовый элемент (РГЭ) − основная грунтовая единица, выделяемая с учетом применяемого при проектировании грунтового объекта расчетного или экспериментального метода. [10]
			
 
			
Топырақтың есептік элементі (ТЕЭ) - топырақ нысанын жобалау кезінде қолданылатын есептік немесе тәжірибелік әдіспен анықталатын негізгі топырақ бірлігі.
		
		

			
Расчетный уровень воды - уровень, назначаемый с учетом сезонных и годовых колебаний, ветрового нагона воды, приливов и отливов. [59]
			
 
			
Судың есептік деңгейі - маусымдық және жылдық тербелістерді, судың желмен көтерілуін, судың толысуы мен қайтуларын есепке ала отырып белгіленетін су деңгейі.
		
		

			
Расчетный уровень грунтовых вод - максимальный осенний уровень, а в западных районах II и III дорожно-климатических зон - наивысший возможный уровень. При отсутствии необходимых данных расчетный уровень грунтовых вод следует определять по верхней линии оглеения грунтов. [58]
			
 
			
Топырақ суларының есептік деңгейі - судың күзгі ең жоғарғы деңгейі, ал батыс аудандарда ІІ және ІІІ жол-климаттық зоналарда - ең жоғарғы ықтимал деңгейі. Қажетті деректер болмаған кезде топырақ суларының деңгейін топырақ саздануының жоғарғы сызығы бойынша анықтау керек.
		
		

			
Расчетный шторм - шторм, наблюдающийся один раз в течение заданного ряда лет (25, 50 и 100) с такой скоростью, направлением, разгоном и продолжительностью действия ветра, при которых в расчетной точке формируются волны с максимальными за этот ряд элементами. [59]
			
 
			
Есептік дауыл - есептік нүктеде жел жылдамдығының, бағытының, екпінінің және ұзақтығының ең жоғары шамаларын көрсететін толқындар қалыптасатын, бірнеше жыл ішінде (25, 50 және 100) бір рет байқалатын дауыл.
		
		

			
Реакция химическая - превращение одних веществ в другие, отличающиеся от исходных по составу и свойствам. [79]
			
 
			
Химиялық реакция - бір заттың өзінен құрамы және қасиеттері бойынша ерекшеленетін басқа заттарға айналуы.
		
		

			
Регион инженерно-геологический - наиболее крупное подразделение при инженерно-геологическом районировании, охватывающее территорию какой-либо тектонической структуры. [77]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық аймақ - инженерлік-геологиялық аудандау кезінде қандай да болмасын тектоникалық құрылым аумағын қамтитын аса ірі бөлімше.
		
		

			
Региональная гидрогеология - раздел гидрогеологии, изучающий закономерности распространения подземных вод и гидрогеологические условия областей, районов отдельных стран. Результаты региональных гидрогеологических исследований выражаются в гидрогеологических картах, профилях и описаниях. [79]
			
 
			
Аймақтық гидрогеология - жекелеген елдер облыстарының, аудандарының гидрогеологиялық жағдайларын және жерасты суларының таралу заңдылығын зерттейтін гидрогеология бөлімі. Аймақтық гидрогеологиялық зерттеу нәтижелері гидрогеологиялық карталарда, кескіндерде және сипаттамаларда көрініс табады.
		
		

			
Региональная инженерная геология - раздел инженерной геологии, изучающий инженерно-геологические условия отдельных территорий и разрабатывающий методы такого изучения. [79]
			
 
			
Аймақтық инженерлік геология - инженерлік геологияның жекелеген аумақтардың инженерлік-геологиялық жағдайларын зерттейтін және осындай зерттеу әдістерін әзірлейтін бөлімі.
		
		

			
Региональное грунтоведение - раздел грунтоведения, занимающийся изучением и оценкой инженерно-геологических свойств генетических типов и стратиграфических комплексов пород. [79]
			
 
			
Аймақтық топырақтану - жыныстардың генетикалық типтерінің және стратиграфиялық кешендердің инженерлік-геологиялық қасиеттерін зерттеумен және бағалаумен айналысатын топырақтану бөлімі.
		
		

			
Регистрационный контроль - контроль, выполняемый путем анализа данных, зафиксированных в документах (сертификатах, актах освидетельствования скрытых работ, общих или специальных журналах работ и т. п.) . Применяется при недоступности объекта контроля (например, заделка анкера) или нецелесообразности выполнения измерительного или визуального контроля (например, вид грунта для насыпи при наличии материалов инженерно-геологических изысканий по карьеру). [65]
			
 
			
Тіркеу бақылауы - құжаттарда (сертификаттарда, жасырын жұмыстарды растау актісінде, жұмыстардың жалпы және арнайы журналдарында және т.с.с) тіркелген деректерге талдау жасау жолымен орындалатын бақылау. Ол бақылау объектісіне қол жеткізу мүмкін болмағанда (мысалы, анкерді бекіту) немесе өлшеу немесе сырттай шолу бақылауын жүргізу тиімсіз (мысалы, карьер бойынша инженерлік-геологиялық іздеу материалдары болған кезде үйіндіге арналған топырақ түрі) болғанда қолданылады.
		
		

			
Регистрирующий прибор - прибор, фиксирующий показатели сопротивления грунта. [6]
			
 
			
Тіркеу аспабы - топырақ кедергісі көрсеткіштерін тіркейтін аспап.
		
		

			
Редуцирование строительной сетки - перемещение на местности пунктов строительной геодезической сетки в положение, заданное проектом. [14]
			
 
			
Құрылыс торын редукциялау - жергілікті жерде құрылыстық геодезиялық тор пунктерін жобада белгіленген орындарға ауыстыру.
		
		

			
Режим подземных вод - изменения во времени и пространстве уровней (напоров), температуры, химического, газового и бактериологического состава и других характеристик подземных вод. [66] , [72]
			
 
			
Жерасты суларының режимі - жерасты сулары деңгейінің (арынының), температурасының, химиялық, газдық және бактериологиялық құрамының және басқа да сипаттамаларының уақыт аралығындағы және кеңістіктегі өзгерістері.
		
		

			
Резонанс - резкое возрастание амплитуды установившихся вынужденных колебаний системы при приближении частоты внешнего гармонического воздействия к какой-либо из частот собственных колебаний системы. [81]
			
 
			
Резонанс - сыртқы үйлесімді ықпал ету жиілігінің жүйе тербелістері жиіліктерінің біріне жақындағанда жүйенің тұрақтанған еріксіз тербелістері амплитудасының күрт өсуі.
		
		

			
Река - водоток значительных размеров, питающийся атмосферными осадками со своего водосбора и имеющий четко выраженное русло. [29]
			
 
			
Өзен - өзінің су жинау аумағынан атмосфералық жауын-шашынмен қоректенетін және қалыптасқан аңғары бар үлкен өлшемді ағын су.
		
		

			
Рельеф - совокупность всех форм земной поверхности каждого конкретного участка и Земли в целом. Образуется в результате взаимного воздействия на земную кору эндогенных и экзогенных процессов. [77]
			
 
			
Жер бедері - жердің тұтастай алғанда және әрбір нақты учаскенің жер беті пішінің жиынтығы. Жер қыртысына эндогендік және экзогендік процестердің өзара әсер етуі нәтижесінде түзіледі.
		
		

			
Рельеф карстовый - рельеф, характеризующийся широким развитием отрицательных форм, как поверхностных, так и подземных, возникших в растворимых горных породах (известняки, доломиты, гипсы, соли). [77]
			
 
			
Карстық жер бедері - ерігіш тау жыныстарында (әктастар, доломиттер, гипстер, тұздар) пайда болатын, жерүсті және жерасты шұңқырлы пішіндерінің кеңінен дамуымен сипатталатын жер бедері.
		
		

			
Рельеф скульптурный - рельеф, образовавшийся в результате деятельности агентов денудации, посредством которых производится удаление продуктов выветривания. Различают рельеф скульптурный эрозионный, ледниковый или экзарационный, абразионный, дефляционный и т.д. [77]
			
 
			
Мүсіндік жер бедері - мүжілу өнімдерін тасымалдайтын денудация агенттерінің әрекеті нәтижесінде түзілетін жер бедері. Скульптуралық, эрозиялық, мұздық немесе экзарациялық, абразиялық, дефлюциялық және т.б. жер бедері болып бөлінеді.
		
		

			
Рентгеноструктурные исследования - изучение микроструктуры и состава пород путем рентгеновского просвечивания. [79]
			
 
			
Рентгеноқұрылымдық зерттеу - рентгендік сәуле түсіру жолымен жыныстардың микроқұрылымын және құрамын зерттеу.
		
		

			
Реоккупация - метод спутниковых определений, при котором наблюдения подвижной станцией на точке выполняют двумя приемами продолжительностью не менее 10 минут каждый с интервалом между выполнением приемов от 1 до 4 часов. [86]
			
Реоккупация - спутниктік анықтау әдісі, бұл кезде нүктеге қозғалмалы станция бақылауды 1 сағаттан 4 сағатқа дейінгі үзіліспен қабылданатын әрқайсысы кемінде 10 минутқа созылатын екі қабылдау арқылы орындайды.
		
		

			
Реологические модели - механические схемы, моделирующие внутренние связи различных веществ, в частности пород. [79]
			
 
			
Реологиялық үлгілер - түрлі заттардың, атап айтқанда жыныстардың ішкі байланыстарын бейнелетін механикалық сұлбалар.
		
		

			
Реологические свойства - механические свойства горных пород, проявляющиеся при изменении их напряженно-деформированного состояния во времени. [78]
			
 
			
Реологиялық қасиеттер - тау жыныстарының уақыт ішінде кернеулі-деформациялық күйінің өзгеруі арқылы көрініс беретін механикалық қасиеті.
		
		

			
Реология - наука, изучающая процессы, связанные с необратимыми остаточными деформациями и течением различных вязких и пластичных материалов (ньютоновских жидкостей, дисперсных систем и др.), а также явления релаксации напряжений, упругого последствия и т.д. [66]
			
 
			
Реология - қайтымсыз қалдық деформацияларға және түрлі тұтқыр және илемдік материалдардың (ньютондық сұйықтықтар, дисперстік жүйелер және т.б.) ағуына байланысты процестерді, сондай-ақ кернеу релаксациясы, серпімді салдар және басқа құбылыстарды зерттейтін ғылым.
		
		

			
Репер - геодезический знак, закрепляющий пункт нивелирной сети. [21]
			
 
			
Репер - нивелирлік тор пунктін бекітетін геодезиялық белгі.
		
		

			
Репер стенной - геодезический знак, устанавливаемый на несущих конструкциях зданий и сооружений, осадка фундаментов которых практически стабилизировалась. [21]
			
 
			
Қабырғалық репер - іргетастарының шөгуі тұрақталған ғимараттар мен имараттардың көтеруші құрылымдарына орнатылатын геодезиялық белгі.
		
		

			
Референц-эллипсоид - земной эллипсоид, принятый для обработки геодезических измерений и установления системы геодезических координат. [14]
			
 
			
Референц-эллипсоид - геодезиялық өлшемдерді өңдеу және геодезиялық координаталар жүйесін анықтау үшін қабылданған жер эллипсоиды.
		
		

			
Рефракция волн - искривление волн в неоднородной среде, скорость волн в которой является непрерывной функцией координат . [81]
			
 
			
Толқындар рефракциясы - толқындардың жылдамдығы координаталардың үздіксіз функциясы болып табылатын біртекті емес ортада толқындардың қисаюы.
		
		

			
Риск экологический - вероятность возникновения неблагоприятных для природной среды и человека последствий осуществления хозяйственной и иной деятельности (вероятностная мера экологической опасности). [69]
			
 
			
Экологиялық қатер - шаруашылық және өзге қызметті жүзеге асырудың табиғат және адам үшін қолайсыз салдарының пайда болу ықтималдығы (экологиялық қауіптіліктің ықтимал өлшемі)
		
		

			
Роторное бурение - вращательное бурение, при котором проходка разведочных и эксплуатационных нефтяных и газовых скважин осуществляется породоразрушающим инструментом (долотом), получающим вращение через колонну бурильных труб от ротора буровой установки, расположенной на поверхности. [66]
			
 
			
Роторлық бұрғылау - айналмалы бұрғылау, бұл кезде барлауға және пайдалануға арналған мұнай және газ ұңғымаларын үңгілеу жер бетінде орналасқан бұрғылау қондырғысының роторынан бұрғылау құбырларының мұнаралары арқылы айналатын жыныс бұзатын аспаппен (долот) жүзеге асырылады.
		
		

			
Руководящий уклон - наибольший продольный уклон железнодорожного пути или автомобильной дороги, обеспечивающий движение с расчетной скоростью поездов установленной весовой нормы или автомобилей принятой грузоподъемности. [57]
			
 
			
Басшылыққа алынатын еңіс - салмақ нормасы белгіленген поездардың есептік жылдамдықпен немесе жүк көтергіштігі қабылданған автомобильдердің қозғалысын қамтамасыз ететін теміржолдың немесе автомобиль жолдарының ең үлкен бойлық еңісі.
		
		

			
Русло реки - выработанное речным потоком ложе, по которому осуществляется сток без затопления поймы. [29]
			
 
			
Өзен арнасы - өзен ағысы әрекетінен түзілген, жайылманы баспай су ағатын арна.
		
		

			
Сапропели - пресноводный ил, образовавшийся на дне застойных водоемов из продуктов распада растительных и животных организмов и содержащий более 10 % (по массе) органического вещества в виде гумуса и растительных остатков. Сапропель имеет коэффициент пористости е > 3, как правило, текучую консистенцию I L  > 1, высокую дисперсность — содержание частиц крупнее 0,25 мм обычно не превышает 5 % по массе. [22]
			
 
			
Сапропельдер - тоқырау су қоймаларының түбінде өсімдік және жануар организмдерінің ыдырау өнімдерінен түзілген және құрамында 10 % астам ( массасы бойынша) қарашірік және өсімдік қалдықтары түріндегі органикалық заттар болатын тұщы сулы ұйық. Сапропельдің кеуектілік коэффиценті е > 3, әдетте, аққыш консистенциялы I L  > 1, дисперстілігі жоғары болады - 0,25 мм-ден ірі бөлшектері массасы бойынша 5 % аспайды.
		
		

			
Сваебойное оборудование - комплект оборудования, предназначенный для установки (наведения) сваи, ее ориентирования, фиксации и погружения в грунт. [66]
			
 
			
Қада қадаушы жабдық - қаданы орнатуға (нысаналауға), оны дәлдеуге, бекітуге және жерге енгізуге арналған жабдықтар жиынтығы.
		
		

			
Свая-зонд - забивная инвентарная металлическая составная свая диаметром 127 мм с коническим наконечником и муфтой трения. [44]
			
 
			
Қада-зонд - қаданың үйкелу муфтасы мен конус тәрізді ұштығы бар диаметрі 127 мм болатын қағылатын инвентарлық металл бөлігі.
		
		

			
Световой климат - совокупность условий естественного освещения в той или иной местности (освещенность и количество освещения на горизонтальной и различно ориентированных по сторонам горизонта вертикальных поверхностях, создаваемых рассеянным светом неба и прямым светом солнца, продолжительность солнечного сияния и альбедо подстилающей поверхности) за период более десяти лет. [64]
			
 
			
Жарық климат - бір жердегі он жылдан артық мерзім аралығындағы табиғи жарық жағдайларының (жарықтану және аспанның шашыраған жарығымен және күннің тура жарығымен жасалатын горизонталь және көкжиек жақтары бойынша түрлі бағдарланған вертикаль беттердегі жарық мөлшері, күн жарығының ұзақтығы және төсеуіш беттің альбедосы) жиынтығы.
		
		

			
Световой поток - величина, пропорциональная потоку излучения, с учетом относительной спектральной эффективности монохроматического излучения. [28]
			
 
			
Жарық ағыны - монохроматикалық сәулелердің салыстырмалы спектральді тиімділігін есепке алғандағы сәулелену ағынына пропорционал шама.
		
		

			
Свойства физические веществ (горных пород, минералов) - характерные веществам свойства, обусловленные составом и строением, являющиеся постоянными при определенных внешних условиях и закономерно меняющиеся с изменением последних. [77]
			
 
			
Заттардың (тау жыныстарының, минералдардың ) физикалық қасиеттері - белгілі бір орта жағдайында тұрақты болатын және соңғысы өзгергенде заңды түрде өзгеретін құрамы мен құрылымына негізделген заттарға тән қасиеттер.
		
		

			
Связанные воды - подземные воды, связанные физически или химически с твердым веществом горных пород и поэтому сами по себе неподвижные, в противоположность свободным гравитационным водам. [79]
			
 
			
Байланыстырылған сулар - тау жыныстарының қатты заттарымен физикалық және химиялық байланысқан және сондықтан бос гравитациялық суларға қарағанда өздері қозғалмайтын жерасты сулары .
		
		

			
Связность горных пород - свойство горных пород, обусловленное наличием связей между частицами и агрегатами, их слагающими. Различают связи молекулярные, кристаллизационные, цементационные. [ 77]
			
 
			
Тау жыныстарының байланыстығы - тау жыныстарының бөлшектері мен агрегаттары, оларды құраушылары арасында байланыстың болуына негізделген қасиеті. Молекулалық, кристалдық, цементациялық байланыс түрлері ажыратылады.
		
		

			
Связность грунтов - способность грунтов оставаться в компактном виде и сохранять свою форму в сухом и влажном состоянии. Различают связи упругие, кристаллизационные и аморфные, возникающие в результате кристаллизации вещества, слагающего грунт, а также пластичные вводно-коллоидные, обусловленные наличием воды и коллоидов в грунте. По характеру связи условно разделяют на: 1) грунты с жесткой связью (кристаллизационная связь) - скальные и полускальные грунты, которые под действием внешней нагрузки ведут себя как твердые упругие тела; 2) грунты со сложной связью (преимущественно коллоидного характера), которые при определенных условиях ведут себя как твердые, пластичные или жидкие тела, например глины; 3) грунты, у которых связь между зернами отсутствует - рыхлые грунты (песок, галечник и др.). [79]
			
 
			
Топырақтардың байланыстығы - топырақтың шағын түрде қалу және өз пішінін құрғақ және ылғал күйде сақтап қалу қабілеті. Топырақты түзетін заттардың кристалдануы нәтижесінде туындайтын серпімді, кристалдық және аморфтық байланыстар, сондай-ақ топырақта судың және коллоидтардың болуына байланысты илемдік сулы-коллоидтық байланыстар болып бөлінеді. Сипаты бойынша байланыстар шартты түрде мынадай болып бөлінеді: 1) қатты байланысты топырақтар (кристалдық байланыс) - тасты және жартылай тасты топырақтар, олар сыртқы жүктеменің әсерінен өздерін қатты серпімді дене ретінде ұстайды; 2) күрделі байланысты топырақтар (негізінен коллоидты сипатты), олар белгілі бір жағдайларда өздерін қатты, илемді немесе сұйық дене ретінде ұстайды, мысалы саз; 3) түйіршіктері арасында байланыс болмайтын топырақтар - борпылдақ жыныстар (құм, малтатас және т.б.)
		
		

			
Сдвиг - процесс деформации и разрушения породы вследствие смещения одной ее части относительно другой по определенной плоскости. [82]
			
 
			
Ығысу - белгілі бір жазықтық бойынша жыныстың бір бөлігінің басқа бөлігімен салыстырғанда ығысуы нәтижесінде оның бұзылу және деформациялану процесі.
		
		

			
Сдвиг в сопротивлении материалов - деформация упругого тела, характеризующаяся взаимным смещением параллельных слоев (волокон) материала. [ 66]
			
 
			
Материалдар кедергісіндегі ығысу - материалдың параллель қабаттарының (талшықтарының) өзара ығысуымен сипатталатын серпімді дененің деформациясы.
		
		

			
Сдвижение горных пород - деформации перемещения пород вокруг выработанного пространства в горных выработках, часто достигающие поверхности земли. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының жылжуы - кен қазбаларында қазылған кеңістік айналасында, көбінесе жер бетіне жететін жыныстардың орын ауыстыру деформациясы.
		
		

			
Седиментация - оседание мелких твердых частиц в жидкости или газе под действием силы тяжести или центробежных сил. [66]
			
 
			
Седиментация - ауырлық күшінің немесе орталық тепкіш күштің әсерінен ұсақ қатты бөлшектердің сұйықтың немесе газдың түбіне тұнуы.
		
		

			
Сезоннопромерзающий слой (сезонномерзлый слой, сезонная мерзлота) - слой почвы, грунта, горной породы, промерзающий в холодный период года, на немерзлых горных породах. Мощность сезоннопромерзающего слоя зависит от теплопотерь почвы. [79]
			
 
			
Маусымдық тоңданатын қабат (маусымдық тоң қабаты, маусымдық тоң) - қатпаған тау жыныстарында жылдың суық кезеңінде қататын топырақ, грунт, тау жыныстары қабаты. Маусымдық тоңданатын қабаттың қалыңдығы топырақтың жылу жоғалтуына байланысты болады.
		
		

			
Сезоннопротаивающий слой (сезонноталый слой, деятельный активный слой) - слой почвы, грунта, горной породы, протаивающий в теплый период года на многолетнемерзлых горных породах. [79]
			
 
			
Маусымдық еритін қабат (маусымдық еріген қабат, әрекетті белсенді қабат) - көп жылдық тоңды тау жыныстарында жылдың жылы кезеңінде еритін топырақ , тау жыныстары қабаты.
		
		

			
Сейсмическая разведка, сейсморазведка - совокупность геофизических методов разведки, основанных на искусственном возбуждении и регистрации сейсмических (упругих) волн с целью изучения строения, вещественного состава и напряженного состояния земных недр. [66]
			
 
			
Сейсмикалық барлау, сейсмобарлау - жер қойнауларының құрылысын, заттық құрамын және кернеуленген жағдайын зерттеу мақсатында сейсмикалық (серпімді) толқындарды жасанды түрде қоздыру мен тіркеуге негізделген геофизикалық барлау әдістерінің жиынтығы.
		
		

			
Сейсмические волны - упругие волны, распространяющиеся из очага землетрясения по всем направлениям. [82]
			
 
			
Сейсмикалық толқындар - жер сілкінісі ошағынан барлық бағытқа таралатын серпімді толқындар.
		
		

			
Сейсмические волны поперечные - волны, вызывающие в горных породах деформации сдвига - изменение формы. [82]
			
 
			
Сейсмикалық көлденең толқындар - тау жынысының ығысу деформациясын - пішінінің өзгеруін тудыратын толқындар.
		
		

			
Сейсмические волны продольные - объемные волны, вызывающие расширение и сжатие горных пород. [82]
			
 
			
Сейсмикалық бойлық толқындар - тау жынысының кеңеюі мен қысылуын тудыратын көлемді толқындар.
		
		

			
Сейсмические процессы естественные - явления, вызываемые тектоническими процессами, вулканическими извержениями, горными обвалами и карстовыми провалами. [82]
			
 
			
Сейсмикалық табиғи процестер - тектоникалық процестерден, вулкандық атқылаулардан, тау опырындылары мен карсттық ойылымдардан туындайтын құбылыстар
		
		

			
Сейсмические процессы искусственные - явления, вызываемые промышленными и иными взрывами. [82]
			
 
			
Сейсмикалық жасанды процестер - өндірістік және өзге де жарылыстар нәтижесінде туындайтын құбылыстар.
		
		

			
Сейсмограф - прибор для записи сейсмических волн (колебаний), возникающих во время землетрясений, в результате ядерных испытаний, вибраций, взрывов и т.п. и распространяющихся в земной коре. [81]
			
 
			
Сейсмограф - жер сілкінісі кезінде, ядролық сынақтар , дірілдер, жарылыстар және т.б. нәтижесінде туындайтын және жер қыртысында таралатын сейсмалық толқындарды (тербелістерді) жазуға арналған аспап .
		
		

			
Сейсмокаротаж - исследование сейсмических свойств горных пород, расположенных вдоль ствола скважины, с помощью зонда каротажного или сейсмоприемника. [66]
			
 
			
Сейсмокаротаж - каротаждық зонд немесе сейсмоқабылдағыш көмегімен ұңғыма бойында орналасқан тау жыныстарының сейсмикалық қасиеттерін зерттеу.
		
		

			
Сейсмоприемник - прибор, применяемый при сейсмической разведке и сейсмокаротаже, воспринимающий механические колебания грунта и преобразующий их в электрические колебания. [81]
			
 
			
Сейсмоқабылдағыш - сейсмикалық барлау және сейсмокаротаж кезінде қолданылатын, топырақтың механикалық тербелістерін қабылдайтын және оларды электр тербелістеріне түрлендіретін аспап .
		
		

			
Сейсморазведочная станция - передвижной комплекс, предназначенный для регистрации упругих волн при проведении сейсмической разведки. [81]
			
 
			
Сейсмобарлау станциясы - сейсмикалық барлау жүргізу кезінде серпімді толқындарды тіркеуге арналған жылжымалы кешен.
		
		

			
Селеактивность - частота или повторяемость прохождения селей в данном бассейне. [82]
			
 
			
Сел белсенділігі - берілген алапта селдің жиілігі немесе қайталануы.
		
		

			
Селеактивность приведенная (интенсивность селепроявлений) - средний объем селевых выносов, приведенный к определенному периоду времени (10-летнему, 100-летнему и т.д.). [82]
			
 
			
Келтірілген сел белсенділігі (сел жүруінің қарқындылығы ) - белгілі бір уақыт кезеңіне (10-жылдық, 100-жылдық және т.б.) келтірілген сел шығарындыларының орташа көлемі .
		
		

			
Селевой очаг (очаг формирования твердого стока) - часть селевого бассейна, с которой поступает рыхлообломочный материал в селевой поток. [82]
			
 
			
Сел ошағы (қатты ағын қалыптасу ошағы) - сел ағынына борпылдақ-сынықты заттары түсетін сел алабының бір бөлігі.
		
		

			
Селевой бассейн - водосборный бассейн, в пределах которого формируются селевые потоки. [82]
			
 
			
Сел алабы - сел ағындары қалыптасатын су жинайтын алап.
		
		

			
Селевые потоки - кратковременные разрушительные потоки, перегруженные грязекаменным материалом, возникающие при выпадении обильных дождей или интенсивном таянии снега в предгорных и горных районах, в бассейнах небольших рек и логов с большими уклонами тальвега (> 0,1 ). [56]
			
 
			
Сел ағындары - тауалды және таулы аудандарда, кішігірім өзен бассейндерінде және тальвек еңістері үлкен жырасайларда нөсер жаңбыр жауғанда немесе қар қарқынды ерігенде туындайтын лайлы тасты заттармен байытылған қысқа мерзімді қирататын ағындар.
		
		

			
Селеопасность - мощность (максимальные объемы и расходы) селей расчетной повторяемости. [82]
			
 
			
Сел қауіптілігі - қайталануы есептелген селдің қуаты (максималды көлемі мен шығындары) .
		
		

			
Сеть наблюдательных скважин (колодцев, шурфов и т.п.) - совокупность выработок, расположенных в определенном месте и порядке с целью наблюдения за колебанием уровня подземных вод или другими изменениями в режиме подземных вод при их эксплуатации, опытных откачках или в зависимости от метеорологических и других факторов. [79]
			
 
			
Бақылау ұңғымаларының (құдықтар, шурфтар және т.б.) желісі - жерасты сулары деңгейінің өзгеруі немесе оларды пайдалану , тәжірибелік сорып төгу кезінде немесе метеорологиялық және басқа факторларға байланысты жерасты сулары режиміндегі басқа да өзгерістерді бақылау мақсатында белгілі бір орынға және ретпен орналастырылған қазбалар жиынтығы.
		
		

			
Сжатие грунта абсолютное - уменьшение первоначальной высоты образца в результате уплотнения при определенном вертикальном давлении . [16]
			
 
			
Топырақтың абсолюттік сығылуы - үлгінің белгіленген тік қысым кезінде нығыздалуы нәтижесінде бастапқы биіктігінің кішіреюі.
		
		

			
Сжатие образца грунта относительное - отношение абсолютного сжатия к высоте образца с природной влажностью при природном давлении на глубине отбора образца. [16]
			
 
			
Топырақ үлгісінің салыстырмалы сығылуы - үлгі алынған тереңдікте табиғи қысым кезінде қалыптасқан табиғи ылғалданған үлгінің абсолюттік сығылуының биіктігіне қатынасы.
		
		

			
Сжимаемость горных пород - способность горных пород уменьшаться в объеме под действием внешней нагрузки (давать осадку). [77]
			
 
			
Тау жыныстарының сығылғыштығы - тау жыныстарының сыртқы күштер әсерінен көлемін кішірейту (шөгу) қабілеті.
		
		

			
Сила землетрясения - показатель сейсмического воздействия землетрясения на отдельные конструкции сооружений.
			
 
			
Жер сілкіну күші - жер сілкінісінің имараттың жекелеген құрылымдарына сейсмикалық әсер ету көрсеткіші. Жер сілкіну күші баллмен бағаланады.
		
		

			
Сила набухания - давление, развивающееся в глинистой породе при доступе к ней воды. [79]
			
 
			
Білеулені күші - сазды жыныста оның сулануы нәтижесінде пайда болатын қысым.
		
		

			
Силикатизация грунтов - способ химического закрепления грунтов, осуществляемый нагнетанием в грунт через систему инъекторов водных растворов - крепителей. [66]
			
 
			
Топырақтарды силикаттандыру - инъекторлар жүйесі арқылы топыраққа бекітушілердің судағы ерітінділерін енгізу арқылы топырақты химиялық бекіту тәсілі.
		
		

			
Силы смерзания - сопротивление сдвигу горных пород, смерзающихся с каким-либо телом вдоль боковой контактной поверхности. [77]
			
 
			
Бітісу күштері - бүйірлік түйісу беті бойымен қандай да бір денемен жабысып қатқан тау жыныстарының ығысуға кедергісі.
		
		

			
Сильнокислая среда - рН меньше 1. [19]
			
 
			
Қатты қышқыл орта - рН 1-ден кем.
		
		

			
Сингенез - образование минералов, происходящее во время отложения осадков, и вместе с тем одна из начальных стадий литогенеза - стадия формирования осадка, предшествующая его диагенезу. [77]
			
 
			
Сингенез - шөгінділердің жинақталуы кезінде минералдардың түзілуі, сонымен бірге литогенездің бастапқы сатыларының бірі - шөгіндінің диагенезі алдындағы оның қалыптасу сатысы.
		
		

			
Система измерительная - комплекс приборов и приспособлений, предназначенных для измерения и регистрации величин нагрузок, осадок штампа и температуры грунта. [17]
			
 
			
Өлшеу жүйесі - жүктеме, штамптың шөгу және топырақ темпартурасы шамаларын өлшеуге және тіркеуге арналған аспаптар мен құралдар кешені.
		
		

			
Ситовой анализ - метод определения гранулометрического состава несвязных пород, который заключается в последовательном просеивании породы через набор сит и взвешивании материала, остающегося на каждом сите . [82]
			
 
			
Сүзгілік талдау - байланыспаған жыныстардың түйірөлшемдік құрамын анықтау әдісі, ол жынысты сүзгілер жиынтығынан біртіндеп елеуге және әрбір сүзгіде қалған материалды өлшеуге негізделген.
		
		

			
Ситуация экологическая - сочетание условий, процессов и обстоятельств природного и техногенного характера, обусловливающих состояние природных или природно-технических систем. [69]
			
 
			
Экологиялық жағдай - табиғи және табиғи-техникалық жүйелердің жай-күйін қалыптастыратын табиғи және техногендік сипаттағы жағдайлар, процестер және жағдаяттар үйлесімі.
		
		

			
Скальные горные породы - группа горных пород с кристаллизационными структурными связями, в которую входят изверженные и метаморфические породы, осадочные сцементированные породы (известняки и доломиты, многие песчаники с карбонатным и кварцевым цементом и т.п.), а также часть пород с аморфными упругими связями (песчаники с опаловым цементом, кремнистые туфы и т.п.). [79]
			
 
			
Жартасты тау жыныстары - кристаллданатын құрылымдық байланыстары бар тау жыныстарының тобы, оларға атқылаған және метаморфтық жыныстар, цементтелген шөгінді жыныстар (әктастар және доломиттер, құрамында карбонатты және кварцты цементтері бар көптеген құмдар және т.с.с), сондай-ақ аморфтық серпімді байланыстары бар жыныстардың бір бөлігі (опалды цементі бар құмдақтар, кремнийлі туфтар және т.с.с) жатады.
		
		

			
Скважина - цилиндрическая горная выработка глубиной от нескольких метров до 10 км и более и диаметром обычно 75-800 мм. [66]
			
 
			
Ұңғыма - тереңдігі бірнеше метрден 10 км дейін және одан да терең, диаметрі әдетте 75-800 мм болтын цилиндр тәрізді тау қазбасы.
		
		

			
Скважность пород - наличие в горных породах пор, трещин, карстовых каналов и других пустот. Величина скважности пород выражается отношением объема всех пустот к объему породы и называется иногда коэффициентом скважности пород . [79]
			
 
			
Жыныстардың қуыстылығы - тау жыныстарында қуыстардың, жарықшақтардың, карстық каналдардың және басқа бос қуыстардың болуы. Жыныстардың қуыстылық шамасы барлық қуыстар көлемінің жыныс көлеміне қатынасымен беріледі, ол кейде жыныстардың қуыстылық коэффициенті (еселеуші) деп аталады.
		
		

			
Скелет грунта - твердые минеральные частицы, входящие в состав грунта. [79]
			
 
			
Топырақ қаңқасы - топырақ құрамына кіретін минералдық қатты бөлшектер.
		
		

			
Склоны (борта) долины - участок земной поверхности, ограничивающий долину с двух сторон. [79]
			
 
			
Аңғардың беткейлері (жиектері) - аңғарды екі жағынан шектеп тұратын жер беті учаскесі.
		
		

			
Скорость движения воздуха - осредненная по объему обслуживаемой зоны скорость движения воздуха. [41]
			
 
			
Ауа қозғалысының жылдамдығы - ауа қозғалысының қамтылатын зонаның көлемі бойынша орташаланған жылдамдығы.
		
		

			
Скорость коррозии строительного материала - скорость изменения свойств строительного материала в изделии или конструкции в единицу времени вследствие воздействия агрессивной среды. [76]
			
 
			
Құрылыс материалы тоттануының жылдамдығы - жеміргіш ортаның әсерінен бұйым немесе құралымдағы құрылыс материалы қасиеттерінің уақыт аралығында өзгеру жылдамдығы.
		
		

			
Скорость фильтрации - расход жидкости, протекающей через единицу площади поперечного сечения грунта, включающей площадь сечения порового пространства и площадь сечения скелета грунта. [18]
			
 
			
Сүзілу жылдамдығы - қуысты кеңістік қимасының ауданынан және топырақ қаңқасы қимасының ауданынан тұратын топырақтың көлденең қимасы ауданының бірлігі арқылы өтетін сұйықтық шығыны.
		
		

			
Скручивание в точках мульды сдвижения — отношение разности наклонов параллельных до деформаций границ квадратной площадки к ее стороне. При расчете скручивание в направлении простирания (вкрест простирания) определяется как вторая производная функции оседаний по перемещениям х и у (где х — расстояние по направлению простирания от рассматриваемой точки до главного сечения мульды вкрест простирания; у  — расстояние по направлению вкрест простирания от рассматриваемой точки до главного сечения мульды по простиранию пласта) . Различают скручивание в направлении простирания (вкрест простирания) и в заданном направлении. [55]
			
 
			
Жылжу мульдасының нүктелерінде бұрау - шаршы алаңның деформацияға дейін параллель болған шектері еңісінің айырмасының оның қабырғасына қатынасы. Жайылу бағытында (жайылуға қайшы) бұрауды есептегенде ол x және y жылжулары бойынша отыру функциясының екінші дәрежелі туындысы ретінде анықталады (мұнда х - жайылу бағыты бойынша қарастырылатын нүктеден жайылуға қайшы мульданың бас қимасына дейінгі ара қашықтық; y - жайылуға қайшы бағытта қарастырылатын нүктеден қабаттың жайылу бағыты бойынша мульданың бас қимасына дейінгі ара қашықтық). Жайылу бағытында (жайылуға қайшы) және берілген бағытта бұрау болып ажыратылады.
		
		

			
Слой сезонного оттаивания - поверхностный слой грунта, оттаивающий в период положительных температур воздуха и подстилаемый вечномерзлым грунтом. [26]
			
 
			
Маусымдық еру қабаты - ауаның жылы температуралы кезеңдерінде еритін және мәңгі тоң топырағымен төселген топырақтың беткі қабаты.
		
		

			
Служба контроля и управления - наземный сегмент глобальных навигационных спутниковых систем - сеть наземных станций слежения и управления, которые отслеживают поступающие от спутников сигналы, определяют орбиты спутников и засыпают в их запоминающее устройство эфемеридную информацию. [86]
			
Бақылау және басқару қызметі - ғаламдық навигациялық спутниктер жүйесінің жерүстілік сегменті - спутниктерден келіп түсетін сигналдарды бақылайтын, спутниктердің орбитасын анықтайтын және олардың есте сақтау құрылғыларына эфемеридтік ақпарат салатын жерүстілік бақылау және басқару станцияларының желісі.
		
		

			
Смерзание - процесс возникновения и развития связей (сцепления) между замерзающими влажными грунтами, горными породами и поверхностью какого-либо соприкасающегося с ним тела. [79]
			
 
			
Бітісу - тоңданатын ылғал топырақтар, тау жыныстары және онымен жанасатын қандай да болмасын дене беті арасындағы байланыстардың (тұтасудың) пайда болу және даму процессі.
		
		

			
Снашивание в точках мульды сдвижения — величина изменения прямого (до деформации) угла квадрата, стороны которого параллельны и перпендикулярны линии простирания пласта. Различают снашивание в направлении простирания (вкрест простирания) пласта и в заданном направлении. [55]
			
 
			
Жылжу мульдасы нүктелеріндегі тозу - квадраттың деформацияға дейін тік болған, жақтары қабаттың жайылу сызығына параллель және перпендикуляр бұрышының өзгеруінің мөлшері. Жайылу бағытындағы (жайылуға қайшы) және берілген бағыттағы тозуды ажыратады.
		
		

			
Снегомерная съемка (снегосъемка) - измерение высоты и плотности снежного покрова через определенные расстояния и сроки вдоль заранее намеченных промерных линий с целью определения среднего запаса воды в снежном покрове на определенной площади. [79]
			
 
			
Қар өлшейтін түсіру (қарды түсіру) - белгілі бір аумақта қар жамылғысындағы орташа су қорын анықтау мақсатында алдын ала белгіленген өлшеу сызықтары бойымен белгілі бір мерзім және арақашық сайын қар жамылғысының биіктігін және тығыздығын анықтау.
		
		

			
Совершенный колодец (скважина или другая выработка) - колодец, пройденный через всю толщу водоносной породы, доведенный до водоупорного ложа и оборудованный таким образом, что приток воды в него обеспечен из всего водоносного пласта. [79]
			
 
			
Толысқан құдық (ұңғыма немесе басқа қазба) - сулы жыныстардың бүкіл қабаты арқылы өтетін, су өткізбейтін қабатқа дейін жеткізілген және оған барлық сулы қабаттан судың ағып келуі қамтамасыз етіп жабдықталған құдық.
		
		

			
Солемер - прибор для оценки степени минерализации воды. [79]
			
 
			
Тұз өлшегіш - судың минералдану дәрежесін бағалауға арналған аспап.
		
		

			
Солифлюкция - вязкопластичное течение сезоннооттаивающих влажных тонкодисперсных грунтов на пологих склонах. [66], [72]
			
 
			
Солифлюкция - жазық беткейлерде маусымдық еритін жұқа дисперсті ылғал топырақтардың тұтқыр-илемді ағысы.
		
		

			
Солоди - почвы, образовавшиеся из солонцов вследствие некоторого увеличения влаги, повышения растворимости гумуса и распада алюмосиликатов, в результате чего из солонцов получаются почвы, напоминающие подзолистые. [79]
			
 
			
Сортаңданған топырақтар (мия ) - ылғалдың біршама артуы, гумус ерігіштігінің және алюмосиликаттар ыдырауының жоғарылауы салдарынан сортаңнан түзілген топырақтар, осының нәтижесінде сортаңдардан күлгін топыраққа ұқсас топырақтар қалыптасады.
		
		

			
Солонцы - почвы степных пространств, содержащие поглощенный натрий. Развиваются по небольшим понижениям рельефа (микрозападинам). Верхние слои солонцов бесструктурны, сильно распылены, во влажном состоянии липки и малопроницаемы для воды и воздуха; в сухом состоянии твердеют, как камень, и растрескиваются на глыбы и столбики. На глубине 5 - 80 см залегают выщелоченные соли. Солонцы оказывают очень сильное влияние на формирование химического состава грунтовых вод. [79]
			
 
			
Сортаң - құрамында сіңірілген натрий болатын дала аймағының топырақтары. Жер бедерінің аса терең емес ойыстарында (микроойыстар) дамиды. Саздақтардың жоғарғы қабаты құрылымсыз, қатты шаңданған болады, ылғалданған күйінде жабысқақ және ауа мен су өткізбейді, құрғақ күйінде тас сияқты қатып қалады, сөйтіп шойтастар мен бағандарға жарылып кетеді. 5-80 см тереңдікте сілтіленген тұздар болады. Сортаңдар топырақ суларының химиялық құрамының қалыптасуына үлкен әсер етеді.
		
		

			
Солончак - 1) в геоморфологии - плоская, обычно оголенная или поросшая редкой солончаковой растительностью глинистая поверхность, в сухое время года твердая, покрытая полигональными трещинами усыхания, сложенная засоленными почвами (содержание в поверхностном слое водорастворимых солей 1% и более), называемыми также солончаками. Солончаки обычно приурочены к мелким понижениям равнинного рельефа - днищам степных блюдец суффозионного происхождения. Характерны для полупустынных и степных областей; 2) почва, богатая солями хлористого натрия, хлористого магния, хлористого кальция, глауберовой солью и др., развивающаяся в понижениях рельефа степной и пустынно-степной зон. [79]
			
 
			
Сор - 1) геоморфологияда - тегіс, әдетте жалаңаштанған немесе ара-кідік саздақты өсімдіктер өскен сазды қабат, жылдың құрғақ уақытында қатты болатын, кебудің полигональды жарықшақтарымен торланған, сор деп аталатын тұзданған топырақтан тұрады (беткі қабаттағы суда еритін тұздардың мөлшері 1% және одан жоғары). Сорлар жазық жерлердің таяз ойыстарында - суффозиялық дала шұңқырларында кездеседі. Шөлейт және дала аймақтарына тән; 2) дала және шөл-дала зоналарындағы жер бедерінің ойыс жерлерінде дамитын, хлорлы натрий, хлорлы магний, хлорлы кальций, глаубер тұзына және т.б. тұздарға бай топырақ.
		
		

			
Сопротивление грунта - способность грунта противодействовать внешнему давлению. [79]
			
 
			
Топырақ кедергісі - топырақтың сыртқы қысымға қарсы тұру қабілеті.
		
		

			
Сопротивление грунта на боковой поверхности зонда - сопротивление грунта на боковой поверхности штанги зонда типа I. [6]
			
 
			
Зондтың бүйірлік бетіндегі топырақ кедергісі - зонд типтес штанганың бүйірлік бетіндегі топырақ кедергісі.
		
		

			
Сопротивление грунта срезу - характеристика прочности грунта, определяемая значением касательного напряжения, при котором происходит разрушение (срез). [38]
			
 
			
Топырақтың қимаға кедергісі - топырақтың бұзылуын туғызатын жанама кернеу мәнімен анықталатын топырақ беріктігінің сипаттамасы.
		
		

			
Сопротивление сдвигу горной породы - прочностное свойство породы, численно равное минимальной величине касательных напряжений, вызывающей сдвиг. [82]
			
 
			
Тау жынысының ығысуына кедергісі - жыныстың беріктік қасиеті, сан жағынан ығысуды тудыратын жанама кернеудің ең кіші мәніне тең.
		
		

			
Сор (шор) - название солончаков в Казахстане и Средней Азии, образовавшихся в результате высыхания соляного озера. [79]
			
 
			
Сор (шор) - Қазақстанда және Орта Азияда тұзды көлдің құрғауы нәтижесінде түзілген сорлардың атауы.
		
		

			
Сосредоточенная нагрузка - нагрузка, действующая на очень малую поверхность тела, в пределе приближающуюся к безразмерной точке. [79]
			
 
			
Шоғырланған жүктеме - шексіз нүктеге жақындайтын шекте дененің өте шағын ауданына түсірілген жүктеме .
		
		

			
Состав грунта вещественный — категория, характеризующая химико-минеральный состав твердых, жидких и газовых компонентов. [22]
			
 
			
Топырақтың заттық құрамы - қатты, сұйық және газ компоненттердің химиялық-минералдық құрамын сипаттайтын категория.
		
		

			
Состояние территории - совокупность свойств компонентов, составляющих территорию: природных ландшафтов, застройки, транспортной и инженерной инфраструктур, других видов обустройства. [54]
			
 
			
Аумақтың жай-күйі - табиғи ландшафттар, салынған құрылыс орындары, көлік және инженерлік инфрақұрылымдар, абаттандырудың басқа түрлері сияқты аумақты құрайтын компоненттер қасиеттерінің жиынтығы.
		
		

			
Сплошной контроль - контроль, при котором проверяется все количество контролируемой продукции (все стыки, все сваи, все конструкции, вся поверхность основания и т. п.) . [65]
			
 
			
Тұтас бақылау - бақыланатын өнімнің барлығы (барлық түйісулер, барлық қадалар, барлық құралымдар, іргетастың толық беті және т.с.с.) бақыланатын бақылау.
		
		

			
Способ малых (параллактических) углов - способ определения смещения точек здания (сооружения), при котором расстояния определяются тригонометрическим путем по точно измеренному малому базису и лежащему против него острому (параллактическому) углу. [21]
			
 
			
Кіші (параллакстық) бұрыштар тәсілі - ғимарат (имарат) нүктелерінің жылжуын анықтау әдісі, бұл кезде арақашықтық дәл өлшенген шағын базис және оған қарсы жатқан сүйір (параллакстық) бұрыш бойынша тригонометриялық жолмен анықталады.
		
		

			
Способ наведения при нивелировании - способ отсчета по рейке, когда нивелиром, приведенным в горизонтальное положение, сетка нитей визирной трубы наводится на деления рейки. [21]
			
 
			
Нивелирлеу кезінде көздеу тәсілі - көлденең қалыпқа келтірілген нивелир арқылы көру дүрбісінің торша желісі рейканың бөліктеріне көзделген кезде рейка бойынша өлшем жүргізу тәсілі.
		
		

			
Способ совмещения при нивелировании - способ отсчета по рейке, при котором вращением элевационного винта совмещают изображение концов пузырька уровня нивелира, а затем, изменяя наклон плоско-параллельной пластинки микрометром, совмещают биссектор со штрихом рейки. [21]
			
 
			
Нивелирлеу кезінде беттестіру тәсілі - рейка бойынша өлшем жүргізу тәсілі, бұл кезде элевациялық бұранданы айналдыру арқылы нивелирдің деңгейлегіш үлбіреуігі ұштарының кескіні беттестіріледі, содан кейін микрометрмен тегіс-жанамалы пластинканың еңісін өзгерту арқылы биссектор рейкадағы штрихпен беттестіріледі.
		
		

			
Способ струны - способ фиксирования направления какой-либо оси с помощью калиброванной стальной (капроновой, нейлоновой) струны, натягиваемой между закрепленными на местности точками, и стационарных или переносных отсчетных приспособлений с верньерами, индикаторами часового типа и т. д., закрепленными под струной в местах установки деформационных марок. [21]
			
 
			
Жіңішке сым тәсілі - жергілікті жерде белгіленген нүктелер және деформациялық маркалар орнатылған жерлерде жіңішке сымның астына бекітілген верньерлері, сағат тәрізді индикаторлары және т.б. бар тұрақты немесе жылжымалы өлшем құрылғылары арасында тартылатын калибрленген болат (капрон, нейлон) сым арқылы қандай да бір осьтің бағытын белгілеу тәсілі.
		
		

			
Спутниковое созвездие - конфигурация группы спутников, видимых с точки наблюдений, в проекции на небесную сферу. [86]
			
Спутник шоқжұлдызы - бақылау нүктесінен аспан сферасы проекциясында көрінетін спутниктер тобының конфигурациясы.
		
		

			
Сравнительный коэффициент вариации − мера изменчивости величины, зависящая от начала отсчета выборки. [10]
			
 
			
Вариацияның салыстырмалы коэффициенті - таңдама өлшемнің бастапқы нүктесіне байланысты болатын шама өзгергіштінің өлшемі.
		
		

			
Среднее значение (выборочное) − среднеарифметическое из частных значений, образующих выборку независимых друг от друга и от пространственных координат величин. [10]
			
 
			
Орташа мән (таңдалған ) - бір-бірінен және шамалардың кеңістік координаталарынан тәуелсіз таңдап алынған нүктелерді құрайтын жеке мәндердің арифметикалық орташасы.
		
		

			
Среднеквадратическое отклонение − мера отклонения опытных данных от выборочного среднего значения или от функциональной зависимости, выражаемая в абсолютных единицах. [10]
			
 
			
Орташа квадраттық ауытқу - таңдап алынған орташа мәннен немесе функционалдық тәуелділіктен тәжірибелік мәндер ауытқуының абсолюттік бірлікте берілген өлшемі.
		
		

			
Среднесуточная температура наружного воздуха - средняя величина температуры наружного воздуха, измеренная в определенные часы суток через одинаковые интервалы времени. Она принимается по данным метеорологической службы. [2]
			
 
			
Сыртқы ауаның орташа тәуліктік температурасы - тәуліктің белгілі бір мерзімінде бірдей уақыт аралығында өлшенген сыртқы ауа температурасының орташа шамасы. Ол метеорологиялық қызметтің мәліметтері бойынша қабылданады.
		
		

			
Средняя температура из абсолютных годовых максимумов (минимумов) - среднеарифметическое значение из абсолютных годовых максимумов (минимумов) температуры воздуха, наблюдаемых в данном пункте за многолетний период. [5]
			
 
			
Абсолюттік жылдық максимумдардың (миниммумдардың) орташа температуралары - осы пункте көп жыл бойы байқалған ауа температурасының ең жоғарғы (ең төменгі) абсолюттік жылдық шамаларының орташа арифметикалық мәні.
		
		

			
Срезной прибор - лабораторный прибор для изучения сопротивления породы срезу. [79]
			
 
			
Қиятын аспап - жыныстың қиюға кедергісін зерттеуге арналған лабораториялық аспап.
		
		

			
Стабилизация деформации - приращение деформации во времени, характеризующее практическое затухание деформации при определенной нагрузке. [38]
			
 
			
Деформация тұрақтануы - белгілі бір жүктеме кезінде деформацияның тоқтағанын сипаттайтын деформацияның уақытқа қатысты өсімшесі.
		
		

			
Стабилизация просадки образца грунта условная - приращение величины осадки образца грунта во времени, характеризующее практическое затухание дополнительной деформации от замачивания (просадки). [16]
			
 
			
Топырақ үлгісінің отыруын шартты тұрақтануы - суланудан (отырымдылықтан) қосымша деформацияның тоқтағанын сипаттайтын топырақ үлгісінің уақытқа қатысты отыру шамасының өсімшесі.
		
		

			
Стабилизированное состояние грунта - состояние грунта, характеризуемое окончанием деформаций уплотнения под определенной нагрузкой и отсутствием избыточного давления в поровой жидкости. [38]
			
 
			
Топырақтың тұрақталған күйі - белгіленген мөлшерде түсірілген жүктеме нәтижесінде топырақтың тығыздалу деформациясының тоқталуымен және кеуекті сұйықтықта шектен тыс қысымның болмауымен сипатталатын топырақтың күйі.
		
		

			
Стабилометр - универсальный прибор для комплексного исследования физико-механических свойств грунтов в условиях трехосного напряженного состояния. [79]
			
 
			
Стабилометр - үш осьті кернеулі күйдегі топырақтың физико-механикалық қасиеттерін кешенді зерттеуге арналған әмбебап аспап.
		
		

			
Стадийность гидрогеологических исследований - выполнение гидрогеологических работ в определенной последовательности. Обычно выделяются три стадии: поиски, предварительную и детальную разведку. [7 9]
			
 
			
Гидрогеологиялық зерттеулердің сатылылығы - гидрогеологиялық жұмыстарды белгілі бірізділікпен орындау. Әдетте іздеу, алдын ала және нақты барлау болып үш кезеңге бөлінеді.
		
		

			
Стадия незатухающей ползучести - процесс деформирования грунта с постоянной или увеличивающейся скоростью при неизменном напряжении. [4]
			
 
			
Тоқтамаған жылжымалық сатысы - кернеу өзгермеген кезде топырақтың тұрақты немесе ұлғаймалы жылдамдықпен деформациялану процессі.
		
		

			
Станция - гидрогеологическая, гидрологическая, гидрометеорологическая, метеорологическая, карстовая, оползневая - пункты (или ряд расположенных пунктов), в которых проводятся инструментальные наблюдения за изменением тех или иных явлений соответственно названиям станций. [79]
			
 
			
Станция - гидрогеологиялық, гидрологиялық, гидрометеорологиялық, метеорологиялық, карстық, көшкіндік - станция атауларына байланысты осы немесе өзге құбылыстар өзгерістеріне аспаптармен байқау жүргізілетін пунктер (немесе орналастырылған пунктер қатары).
		
		

			
Статическая нагрузка - нагрузка, значение, направление и место приложения которой изменяются столь незначительно, что при расчете сооружения их принимают независящими от времени и поэтому пренебрегают влиянием сил инерции, обусловленным такой нагрузкой. [66]
			
 
			
Статикалық жүктеме - мәні, түсу нүктесі және бағыты мардымсыз өзгеретін жүктеме болғандықтан, оларды ғимаратты (имаратты) есептеу кезінде уақытқа тәуелсіз шама ретінде қабылдайды, сондықтан осындай жүктеме салдарынан туындайтын инерция күшінің әсерін есепке алмайды .
		
		

			
Статический метод - метод относительных спутниковых определений, при котором наблюдения подвижной станцией на точке выполняют одним приемом продолжительностью не менее 1 часа. [86]
			
Статикалық әдіс - салыстырмалы спутниктік анықтау әдісі, бұл кезде нүктеге қозғалмалы станциямен бақылау кемінде 1 сағатқа созылатын бір қабылдау арқылы орындалады.
		
		

			
Статическое зондирование - процесс погружения зонда в грунт под действием статической вдавливающей нагрузки с измерением показателей сопротивления грунта внедрению зонда. [6]
			
 
			
Статикалық зондтау - зондты енгізуге топырақ кедергісінің көрсеткіштерін өлшеу арқылы статикалық басып енгізетін жүктемемен әсер ету кезінде топыраққа зонд енгізу процесі.
		
		

			
Стационарная гидростатическая система - прибор для измерения осадок фундаментов, состоящий из большого числа водомерных стаканов-пьезометров, жестко укрепленных на фундаментах или конструкциях здания (сооружения). [21]
			
 
			
Стационарлы гидростатикалық жүйе - іргетастың шөгуін өлшеуге арналған, ғимараттың (имараттың) іргетастарына немесе құрылымдарына орнықты етіп бекітілген бірнеше су өлшейтін стакан-пьезометрлерден тұратын аспап.
		
		

			
Стационарные наблюдения - постоянные (непрерывные или периодические) наблюдения (измерения) за изменениями состояния отдельных факторов (компонентов) инженерно-геологических условий территории в заданных пунктах. [72]
			
 
			
Тұрақты байқау - белгіленген пунктерде аумақтың инеженерлік-геологиялық жағдайларының жекелеген факторларының өзгерістеріне жүргізілетін тұрақты (үздіксіз немесе жүйелі) байқау (өлшеу).
		
		

			
Стационарный пункт наблюдений за состоянием окружающей природной среды, ее загрязнением (стационарный пункт наблюдений) - комплекс, включающий в себя земельный участок или часть акватории с установленными на них приборами и оборудованием, предназначенными для определения характеристик окружающей природной среды, ее загрязнения. [68]
			
 
			
Қоршаған табиғи орта жағдайына, оның ластануына стационарлық бақылау жүргізу пункті (стационарлық бақылау пункті) - қоршаған орта жағдайын, оның ластануын анықтауға арналған аспатар және жабдықтар орнатылған жер учаскесінен немесе акватория бөлігінен тұратын кешен.
		
		

			
Степень агрессивности - техническая характеристика интенсивности воздействия агрессивной среды. [76]
			
 
			
Жеміргіштік Qwerty дәрежесі - жеміргіш ортаның әсер ету қарқынының техникалық сипаттамасы .
		
		

			
Степень активности карста - показатель скорости развития карста. Эта величина определяется количеством вещества, растворяющегося за тысячелетие, и выражается в процентах от всего объема растворимых пород данного района. [79]
			
 
			
Карстың белсенділік дәрежесі - карстың даму жылдамдығының көрсеткіші. Бұл шама мың жылда еритін заттардың мөлшерімен анықталады және осы аудандағы ерігіш жыныстар көлеміне қатысты процентпен беріледі.
		
		

			
Степень атмосферного увлажнения территории (коэффициент подземного стока) - доля атмосферных осадков, впитываемых почвой и питающих подземные воды данного района или территории. [61]
			
 
			
Аумақтың атмосфералық ылғалдану дәрежесі (жерасты су ағыны коэффициенті) - топыраққа сіңірілетін және осы ауданның немесе аумақтың жерасты суларын қоректендіретін атмосфералық жауын-шашын үлесі.
		
		

			
Степень водопроницаемости  характеристика, отражающая способность грунтов пропускать через себя воду и количественно выражающаяся в коэффициенте фильтрации К ф  , м/сут. [22]
			
 
			
Суөтімділік дәрежесі - топырақтың су өткізу қабілетін көрсететін және сандық мәні сүзілу коэффициенті К ф  , м/тәу арқылы берілетін сипаттамасы.
		
		

			
Степень гидрометеорологической изученности - качественный показатель, характеризующий возможность использования материалов выполненных ранее наблюдений за характеристиками гидрологического режима водных объектов и климата территории для определения гидрологических и метеорологических характеристик в расчетном створе. [70]
			
 
			
Гидрометеорологиялық зерттелу дәрежесі - есептік тұстамада гидрологиялық және метеорологиялық сипаттамаларды анықтау үшін аумақтың климатына және су объектілерінің гидрологиялық режиміне бұдан бұрын жүргізілген бақылау материалдарын пайдалану мүмкіндігін көрсететін сапалық көрсеткіш.
		
		

			
Степень давления на образец грунта - величина приращения давления при передаче нагрузки через штамп на образец грунта во время испытаний. [20]
			
 
			
Топырақ үлгісіне қысым түсіру дәрежесі - сынақ барысында топырақ үлгісіне жүктеменің штамп арқылы берілуі кезіндегі қысым өсімшесінің шамасы.
		
		

			
Степень засоленности — характеристика, определяющая количество воднорастворимых солей в грунте . [22]
			
 
			
Түздану дәрежесі - суда еритін топырақтағы тұздардың сандық мөлшерін анықтайтын шама.
		
		

			
Степень зольности торфа — характеристика, выражающаяся отношением массы минеральной части грунта ко всей его массе в абсолютно сухом состоянии. [22]
			
 
			
Шымтезектің күлділік дәрежесі - топырақтың минералдық бөлігі массасының оның шекті құрғақ күйдегі массасына қатынасымен көрсетілетін сипаттамасы.
		
		

			
Степень консолидации грунта - отношение осадки (деформации) образца грунта в компрессионном приборе в некоторый момент времени к его полной осадке, наблюдаемой по окончании процесса консолидации под данной нагрузкой. [79]
			
 
			
Топырақтың нығаю дәрежесі - белгілі бір уақыт аралығында компрессиялық аспапта топырақ үлгісінің шөгуінің (деформациясының) оның осындай жүктемеде нығаю процессі аяқталғаннан кейін байқалатын толық шөгуіне қатынасы.
		
		

			
Степень морозной пучинистости — характеристика, отражающая способность грунта к морозному пучению, выражается относительной деформацией морозного пучения. [22]
			
 
			
Аяздан ісіну дәрежесі - топырақтың аяздан ісіну қабілетін көрсететін сипаттамасы, аяздан ісінудің салыстырмалы деформациясы арқылы беріледі.
		
		

			
Степень неоднородности гранулометрического состава  показатель неоднородности гранулометрического состава. [22]
			
 
			
Түйірөлшемдік құрамның әртектілік дәрежесі - түйірөлшемдік құрамның біртекті еместігінің көрсеткіші.
		
		

			
Степень плотности песков - показатель плотности сложения песчаного грунта. [22]
			
 
			
Құмдар тығыздығының дәрежесі - құмды топырақтың құралу тығыздығының көрсеткіші.
		
		

			
Степень разложения торфа — характеристика, выражающаяся отношением массы бесструктурной (полностью разложившейся) части, включающей гуминовые кислоты и мелкие частицы негуминированных остатков растений, к общей массе торфа. [22]
			
 
			
Шымтезектің ыдырау дәрежесі - гумин қышқылдарынан және қарашірікке айналмаған өсімдік қалдықтарының ұсақ бөлшектерінен тұратын шымтезектің құрылымыз (толық ыдыраған) бөлігінің оның жалпы массасына қатынасын көрсететін сипатама.
		
		

			
Степень растворимости в воде  характеристика, отражающая способность грунтов растворяться в воде и выражающаяся в количестве воднорастворимых солей. [22]
			
 
			
Судағы ерігіштік дәрежесі - топырақтың суда еру қабілетін көрсететін және суда еритін тұздар мөлшері арқылы берілетін сипаттамасы.
		
		

			
Стереометр - фотограмметрический прибор, предназначенный для рисовки рельефа на плановых аэрофотоснимках формата 18х18 см. [84]
			
 
			
Стереометр - 18х18 см форматты жоспарлы аэрофотосуреттерде жер бедерін салуға арналған фотограмметрлік аспап.
		
		

			
Стереопроектор - высокоточный универсальный стереофотограмметрический прибор, осуществляющий построение модели местности с преобразованными связками проектирующих лучей. [84]
			
 
			
Стереопроектор - проекциялаушы сәулелердің түрленген байламы арқылы жергілікті жердің үлгісін құрастыратын өте дәл әмбебап стереофотограмметрлік аспап.
		
		

			
«Стой-иди» - способ выполнения спутниковых определений кинематическим методом, предполагающий, что подвижная станция остается на определяемых точках на некоторое время (до 1 минуты). [86]
			
«Тоқта-жүр» (stop and go, semi-kinematic) - қозғалмалы станция анықталатын нүктелерде белгілі бір уақыт (1 минутқа дейін) болатынын көздейтін спутниктік анықтауларды кинематикалық әдіспен орындау тәсілі.
		
		

			
Стокса закон - закон, определяющий силу сопротивления, оказываемого вязкой жидкостью медленно движущемуся в ней твердому шарику. [79]
			
 
			
Стокс заңы - тұтқырлы сұйықтың баяу қозғалып бара жатқан қатты шарикке келтіретін кедергі күшін анықтайтын заң.
		
		

			
Сточные воды - воды, использованные на бытовые или производственные нужды и получившие при этом дополнительные примеси (загрязнения), заменившие их первоначальный химический состав или физические свойства, а также воды, стекающие с территории населенных мест и промышленных предприятий в результате выпадения атмосферных осадков или поливки улиц. [66]
			
 
			
Ақаба сулар - тұрмыстық немесе өндірістік қажеттерде пайдаланылған және сонымен бірге оның алғашқы химиялық құрамын немесе физикалық қасиеттерін ауыстырған қосымша қоспалар (кірлер) қосылған су, сондай-ақ атмосфералық жауындар немесе көшелерді суғару нәтижесінде елді мекендер мен өнеркәсіптік кәсіпорындардың аймақтарынан ағып шығатын су.
		
		

			
Стратификация - положение отдельных частей геологических образований в вертикальном разрезе. Стратификация может устанавливаться на основании возрастных, литологических, петрографических, химических, морфологических и других особенностей геологических образований, слагающих разрез. [79]
			
 
			
Стратификация - геологиялық түзілімдердің жекелеген бөліктерінің тік қимада орналасуы. Стратификация қиманы құрайтын геологиялық түзілімдердің жас, литологиялық, петрографиялық, химиялық, морфологиялық және басқа ерекшеліктері негізінде белгіленеді.
		
		

			
Строительная геодезическая сетка - геодезическая сеть в виде системы квадратов или прямоугольников, ориентированных параллельно большинству разбивочных осей сооружений. [66], [14]
			
 
			
Құрылыстық геодезиялық тор - құрылыстардың бөлгіш осьтерінің көбіне параллель орналастырылған шаршылар мен тік төртбұрыштар жүйесі түріндегі геодезиялық торап .
		
		

			
Структура горной породы - строение породы или почвы, определяемое тремя рядами признаков: 1) величиной, формой, а иногда и характером поверхности слагающих породу элементов - отдельных минеральных частиц или их агрегатов; 2) взаимным расположением и соотношением тех же элементов; 3) наличием и характером внутренних связей между теми же слагающими породу элементами (структурные связи). [79]
			
 
			
Тау жынысының құрылымы - жыныс немесе топырақ белгілердің үш қатарымен: 1) жынысты құрайтын элементтердің - жекелеген минералдық бөлшектердің немесе олардың агрегаттарының өлшемімен, пішінімен, кейде беткі сипатымен; 2) осы элементтердің өзара орналасуымен және арақатынасымен; 3) жынысты құрайтын осы элементтер арасындағы ішкі байланыстың болуымен және оның сипатымен анықталатын жыныстың немесе топырақтың құрылысы.
		
		

			
Структура грунта — пространственная организация компонентов грунта, характеризующаяся совокупностью морфологических (размер, форма частиц, их количественное соотношение), геометрических (пространственная композиция структурных элементов) и энергетических признаков (тип структурных связей и общая энергия структуры) и определяющаяся составом, количественным соотношением и взаимодействием компонентов грунта. [22]
			
 
			
Топырақтың құрылымы - морфологиялық (бөлшектердің өлшемі, пішіні, олардың сандық арақатынасы), геометриялық (құрылымдық элементтердің кеңістік композициясы) және энергетикалық (құрылымдық байланыстар типі және құрылымның жалпы энергиясы) белгілердің жиынтығымен сипатталатын және топырақтың құрамымен, ондағы компонентердің сандық арақатынасымен және өзара әрекеттесуімен анықталатын топырақ компоненттерінің кеңістік құрылымы.
		
		

			
Структура осадочных пород - широкий термин, обобщающий все многообразие различных структур, наблюдающихся в осадочных породах, как первичных, так и подвергшихся вторичным преобразованиям. [77]
			
 
			
Шөгінді жыныстардың құрылымы - алғашқы және екінші рет түрленуге ұшыраған шөгінді жыныстарда байқалатын түрлі құрылымдардың барлық әртүрлілігін қамтитын кең мағыналы термин.
		
		

			
Структурная прочность - вертикальное напряжение в образце грунта, соответствующее началу перехода от упругих к пластическим деформациям сжатия. [38]
			
 
			
Құрылымдық беріктік - сығылудың серпімді деформациясының илемді деформацияға өтуіне сәйкес келетін топырақ үлгісіндегі тік кернеу.
		
		

			
Ступень давления - величина приращения давления при передаче нагрузки через штамп на образец грунта. [16]
			
 
			
Қысым сатысы - жүктеменің штамп арқылы топырақ үлгісіне берілуі кезінде қысымның жоғарылау шамасы.
		
		

			
Суглинки - рыхлые молодые континентальные отложения, состоящие из частиц менее 0,01 мм, содержащихся примерно в количестве 30 - 50%, и обломочного материала крупнее 0,01 мм, составляющего соответственно 70 - 60%. В суглинках обычно присутствует около 10 - 30% глинистых частиц d <0,005 мм, которые и обусловливают их основные физико-технические показатели. За характерный признак суглинков обычно принимается изменение числа пластичности в пределах от 7 до 17. [77]
			
 
			
Саздақтар - шамамен 30 - 50% мөлшерінде 0,01 мм кіші бөлшектерден және сәйкесінше 70 - 60% мөлшерінде 0,01 мм ірілеу сынықты заттардан тұратын борпылдақ континенталдық жас шөгінділер. Саздақтарда 10 - 30% шамасында d <0,005 мм сазды бөлшектер болады, осылар арқылы олардың негізгі физико-техникалық көрсеткіштері анықталады. 7-17 шегінде илемдік санының өзгеруі саздақтарға тән қасиет болып табылады.
		
		

			
Сульфатная коррозия бетона - коррозия бетона в результате взаимодействия цементного камня с сульфатами. [76]
			
 
			
Бетонның сульфаттық тоттануы - цемент тасының сульфаттармен өзара әсерлесуі нәтижесіндегі бетонның тоттануы.
		
		

			
Сульфатные воды - природные воды, преобладающим анионом химического состава которых является сульфат-ион. [79]
			
 
			
Сульфатты сулар - химиялық құрамының басым анионы сульфат-иондар болып табылатын табиғи сулар.
		
		

			
Сульфидные (сероводородные) воды - воды, содержащие свободный сероводород ( H 2  S ), гидросульфид-ион ( H ¯  S ) и сульфид-ион ( S 2-  ). Количество того или иного ингредиента определяется сульфидным равновесием и зависит от рН воды. По химическому составу сульфидные воды могут быть хлоридно-натриевыми, хлоридно-сульфатными и сульфатными. [79]
			
 
			
Сульфидтік (күкіртсутекті) сулар - бос күкіртсутектен (H 2  S ), гидросульфид-ионнан (H ¯  S) және сульфид-ионнан (S 2-  ) тұратын сулар. Ондағы ингредиенттердің мөлшері сульфидтік тепе-теңдікпен анықталады және судың рН байланысты. Химиялық құрамы бойынша сульфидтік сулар хлоридті-натрийлі, хлоридті-сульфатты және сульфатты болуы мүмкін.
		
		

			
Супеси - рыхлые молодые континентальные отложения (грунты), состоящие примерно из 90 - 70% алеврита -песчаного материала и 10 - 30% частиц менее 0,01 мм (1 - 10% частиц d <0,005 мм). Характерным свойством супесей часто считается меньшая, чем у суглинков, пластичность (число пластичности меньше 7). [77]
			
 
			
Құмдақтар - шамамен 90 - 70% алевритті-құмды заттан және 10 - 30% 0,01 мм кіші бөлшектерден (d<0,005 мм бөлшектер 1 - 10%) тұратын борпылдақ континенталдық жас шөгінділер. Саздақтарға қарағанда илемдігінің төмендігі (илемдік саны 7 кем) құмдақтарға тән қасиет болып табылады.
		
		

			
Суспензии - механические взвеси тонких частиц породы в воде. Примером в природных водах могут служить глинистые суспензии. Тонкие суспензии (размеры меньше 10 -5  см ) весьма устойчивы и осаждаются очень медленно. Грубые суспензии (размером значительно более 10 -5  см ) называются собственно взвесями ; они изучаются гидрологией (сток наносов или твердый сток). [79]
			
 
			
Жүзгіндер - судағы жыныстың жұқа бөлшектерінің механикалық жүзгіндері. Табиғи суларда сазды жүзгіндер мұның мысалы бола алады. Жұқа жүзгіндер (өлшемдері 10 -5  см   кіші )  барынша тұрақты және өте баяу шөгеді. Ірі жүзгіндер (өлшемдері 10 -5  см   үлкен) қалқыма жүзгіндер деп аталады; оларды гидрология (тасқындар ағыны немесе қатты ағын) зерттейді.
		
		

			
Суффозионные оползни - оползни, возникающие в результате выноса мельчайших частиц или растворимых составляющих подземными водами, выходящими на склоне в виде источников. [79]
			
 
			
Суффозиялық көшкін - беткейде жер бетіне су көзі ретінде шығатын жерасты суларымен ұсақ бөлшектердің немесе ерігіш құраушылардың жер бетіне шығарылуы нәтижесінде түзілетін көшкіндер.
		
		

			
Суффозия - вынос мелких минеральных частиц и растворенных веществ из почвы и грунта фильтрующейся с поверхности водой в толщу горных пород. [66]
			
 
			
Суффозия - ұсақ минералды бөлшектер мен еріген заттарды топырақ бетінен сүзілетін сумен тау жыныстарының қабатына ағызып жіберу.
		
		

			
Сухой остаток - остаток, образуемый от растворенных веществ после выпаривания природной воды. [79]
			
 
			
Құрғақ қалдық - табиғи су буландырылғаннан кейін еріген заттан түзілетін қалдық.
		
		

			
Схемы инженерной защиты ( генеральные, детальные, специальные) - проектный материал, разработанный с целью определения и обоснования оптимального комплекса инженерной защиты, его укрупненной ориентировочной стоимости и очередности осуществления. [56]
			
 
			
Инженерлік қорғаныш сұлбалары (негізгі, бөлшектелген, арнайы) - инженерлік қорғаныштың оңтайлы кешенін, оның ірілендірілген бағдарлау бағасын және жүзеге асыру кезегін анықтау мен негіздеу мақсатында әзірленетін жобалық материал.
		
		

			
Сцепление - взаимное притяжение частиц, слагающих связные грунты, вызываемое цементацией частиц, вводно-коллоидными связями, непосредственным взаимодействием частиц. [79]
			
 
			
Ілінісу - байланысқан топырақты құрайтын, бөлшектердің керіштелуі, енгізбелі-коллоидтық байланысуы, бөлшектердің тікелей өзара әрекеттесуі нәтижесінде туындайтын өзара тартылу.
		
		

			
Съемка инженерно-геологическая - специализированная геологическая съемка для изучения условий строительства разных сооружений и хозяйственного использования территории путем комплексного изучения геологического строения, геоморфологических особенностей, геологических процессов, а также физико-механических свойств горной породы. [77]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық түсіру - геологиялық құрылысын, геоморфологиялық ерекшеліктерін, геологиялық процестерді, сондай-ақ тау жынысының физико-механикалық қасиеттерін кешенді зерттеу жолымен түрлі имараттарды салу жағдайларын және аумақтың шаруашылық мақсатта қолданылуын зерттеу үшін жүргізілетін арнайы геологиялық түсіру.
		
		

			
Съемка тахеометрическая - топографическая съемка, выполняемая при помощи тахеометра обычно масштабах от 1:500 до 1:5000 при сечении рельефа от 0,5 до 2,0 м. [84]
			
 
			
Тахеометриялық түсіру - жер бедерін 0,5 - 2,0 м дейін қию кезінде тахеометр көмегімен 1:500 -ден 1:5000 дейінгі масштабта орындалатын топографиялық түсіру.
		
		

			
Съемка теодолитная - горизонтальная съемка местности (съемка без изображения рельефа) в масштабах обычно от 1:500 до 1:10000, при производстве которой углы измеряются теодолитом, длина линий - мерными линейными приборами или оптическими дальномерами с точностью не ниже 1:1500, в качестве вспомогательных приборов применяются эккер, эклиметр и буссоль. [84]
			
 
			
Теодолиттік түсіру - 1:500 -ден 1:10000 дейінгі масштабта орындалатын жергілікті жердің көлденең геодезиялық түсірімі (жер бедері кескінделмеген түсіру), бұл кезде бұрыштар теодолитпен, ал сызықтардың ұзындықтары өлшегіш сызғыш аспаптармен немесе дәлдігі 1:1500 кем болмайтын оптикалық қашықтық өлшегішпен өлшенеді, қосымша аспаптар ретінде эккер, эклиметр және буссоль қолданылады.
		
		

			
Съемочная геодезическая сеть - геодезическая сеть сгущения, создаваемая для производства топографической съемки. [14]
			
 
			
Түсірулік геодезиялық торабы - топографиялық түсіру үшін жасалатын жиілетудің геодезиялық торабы.
		
		

			
Съемочная сеть - совокупность точек, определяемых дополнительно к пунктам государственной геодезической сети для непосредственного обеспечения топографических съемок. [84]
			
 
			
Түсіру торабы - топографиялық түсіруді тікелей қамтамасыз ету үшін мемлекеттік геодезиялық тораптың пунктеріне қосымша анықталатын нүктелер жиынтығы.
		
		

			
Съемочная точка - точка, с которой выполняют съемку данного участка местности. [14]
			
 
			
Түсіру нүктесі - берілген жер телімін түсіру жүргізілетін нүкте.
		
		

			
Съемочная трапеция - участок поверхности земного эллипсоида, ограниченный меридианами и параллелями, которые определяются номенклатурой листов топографической карты. [14]
			
 
			
Түсіру трапециясы - топографиялық карта парақтарының атаужүйелерімен анықталатын, меридиандармен және параллельдермен шектелген жер эллипсоиды бетінің учаскесі.
		
		

			
Съемочное обоснование - геодезическая сеть, используемая для обеспечения топографических съемок. Данное понятие включает съемочную сеть и геодезические сети более высокого порядка. [14]
			
 
			
Түсіру негіздемесі - топографиялық түсіруді қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын геодезиялық торап. Бұл ұғым түсіру торабы және жоғары санаттағы геодезиялық торап ұғымдарын қамтиды.
		
		

			
Такыры - плоские глинистые равнины, лишенные высшей растительности. Такыры чаще всего сложены аллювиальными или пролювиальными глинистыми отложениями и приурочены, главным образом, к древнеаллювиальным равнинам или к периферическим частям предгорных шлейфов, куда с временными потоками поступают только наиболее тонкие глинистые и пылеватые частицы. [79]
			
 
			
Тақырлар - жоғары сатылы өсімдіктері болмайтын, тегіс сазды жазықтар. Тақырлар негізінен аллювийлі немесе пролювийлі саздардан түзіледі және негізінен ежелгі аллювийлі жазықтарда немесе уақытша ағындармен аса жұқа сазды және шаң тәріздес бөлшектер жинақталатын тауалды етегінің шеткі бөліктерінде кездеседі.
		
		

			
Талик - участок горной породы с положительной температурой, расположенный в массиве мерзлых пород. [60]
			
 
			
Талик - тоң жыныстар сілемінде орналасқан тау жынысының оң температуралы учаскесі.
		
		

			
Таликовая зона - толща талых грунтов, залегающая среди многолетнемерзлых грунтов. По взаимоотношению с толщами многолетнемерзлых грунтов различают сквозные и несквозные талики, надмерзлотные, межмерзлотные и подмерзлотные талики. [72]
			
 
			
Таликтік зона - көп жылдық тоңды топырақ арасында орналасқан еріген топырақ қабаты. Көп жылдық тоңды қабатпен әрекеттесуіне қарай тұтас және ішінара таликтер, тоңүстілік, тоң аралық және тоңасты таликтері болып бөлінеді.
		
		

			
Тахеометр - геодезический прибор для измерения горизонтальных и вертикальных углов, длин, превышений измеряемых точек, горизонтальных положений, приращений координат при топографических съемках, а также в инженерной геодезии. [66]
			
 
			
Тахеометр - топографиялық түсірулер кезінде көлденең және тік бұрыштарды, ұзындықтарды, өлшенетін нүктелердің биіктік айырымдарын, горизонталь орналасуын, координаталар өсімшесін өлшеуге арналған, сондай-ақ инженерлік геодезиядағы геодезиялық аспап.
		
		

			
Тахеометр электронный - топографический электронно-оптический прибор того же назначения, что и оптико-механический тахеометр. [84]
			
 
			
Электрондық тахеометр - оптикалық-механикалық тахеометр сияқты қолданылатын топографиялық электронды-оптикалық аспап.
		
		

			
Твердая агрессивная среда - среда, агрессивное воздействие которой определяется составом и свойствами ее твердой фазы. [76]
			
 
			
Қатты жеміргіш орта - жеміргіш әсері оның қатты фазасының құрамымен және қасиетімен анықталатын орта.
		
		

			
Твердость - прочность породы на вдавливание при местных контактных воздействиях. [78]
			
 
			
Қаттылық - жыныстың жергілікті жанасу ықпалдары кезінде жаншылуға беріктігі.
		
		

			
Текстура (горных пород) - совокупность признаков строения горной породы, обусловленных ориентировкой и относительным расположением и распределением составных частей породы. [77]
			
 
			
Бітім (тау жынысының) - жыныстарды құраушы бөліктердің бағдарымен және салыстырмалы орналасуы мен таралуына байланысты болатын тау жынысы құрылысы белгілерінің жиынтығы.
		
		

			
Текстура грунта — пространственное расположение слагающих грунт элементов (слоистость, трещиноватость и др). [22]
			
 
			
Топырақ бітімі - топырақ түзуші элементтердің кеңістікте орналасуы (қабаттылық, жарықшақтық және т.б.)
		
		

			
Текучесть - свойство сред пластически или вязко деформироваться под действием механических напряжений. Текучесть - величина, обратная вязкости. [66]
			
 
			
Аққыштық - ортаның механикалық кернеу ықпалынан илемді немесе тұтқыр деформациялану қасиеті. Аққыштық - тұтқырлыққа кері шама.
		
		

			
Текучесть грунтов (глин) - свойство размоченного грунта (глины) растекаться слоем по горизонтальной поверхности. [79]
			
 
			
Топырақтың (саздың) аққыштығы - суланған топырақтың (саздың) көлденең бет бойымен қабатымен ағу қасиеті.
		
		

			
Температура начала замерзания (оттаивания) — температура, при которой в порах грунта появляется (исчезает) лед. [22]
			
 
			
Қату (еру) басталатын температура - топырақтың бос қуыстарында мұз қататын (еритін) температура.
		
		

			
Тензометр - прибор, применяемый для исследования распределения деформаций в деталях машин, конструкций и сооружений, а также при механических испытаниях материалов. [66]
			
 
			
Тензометр - машина бөлшектерінде, құралымдарда және имараттарда, сондай-ақ материалдарды механикалық сынау кезінде деформацияның таралуын зерттеу үшін қолданылатын аспап.
		
		

			
Тензор относительных деформаций - символическая (матричная) форма записи составляющих деформаций, определяющая относительную общую деформацию тела. [79]
			
 
			
Салыстырмалы деформациялар тензоры - дененің салыстырмалы жалпы деформациясын анықтайтын, деформацияны құраушыларды жазып алудың символдық (матрицалық) түрі.
		
		

			
Теодолит - геодезический прибор для измерения на местности горизонтальных и вертикальных углов. [66]
			
 
			
Теодолит - жергілікті жерде көлденең және тік бұрыштарды өлшеуге арналған геодезиялық аспап.
		
		

			
Теплообмен в атмосфере - перенос тепла в атмосфере по вертикали и по горизонтали. [79]
			
 
			
Атмосферада жылу алмасу - атмосферада жылудың тігінен және көлденең тасымалдануы.
		
		

			
Теплопроводность - 1) перенос энергии в форме теплоты в неравномерно нагретой среде в результате теплового движения и взаимодействия составляющих ее частиц [66]; 2) процесс распространения теплоты от более нагретых элементов тела (горной породы, минерала) к менее нагретым, приводящий к выравниванию температур. Один из видов теплопередачи (наряду с конвективным и лучистым теплообменом), при котором тепловая энергия молекул передается без перемещения вещества. [77]
			
 
			
Жылу өткізгіштік - 1) жылу қозғалысы және оны құрайтын бөлшектердің өзара әрекеті нәтижесінде біркелкі қызбаған ортада энергияның жылу түрінде тасымалдануы; 2) температураның теңелуіне алып келетін дененің (тау жынысының, минералдың) аса қызған элементтерінен қызбаған элементтеріне таралу процесі. Жылу берілу (конвективті және сәулелі жылу алмасумен қатар) түрлерінің бірі, бұл кезде молекулалардың жылу энергиясы заттар тасымалданбастан беріледі.
		
		

			
Теплопроводность грунта - теплофизическая характеристика грунта, определяющая его способность проводить тепло и численно равная плотности теплового потока в нем при градиенте температур равном единице. [27]
			
 
			
Топырақтың жылу өткізгіштігі - топырақтың жылу өткізу қабілетін анықтайтын және сан жағынан температуралар градиенті бірге тең болғандағы жылу ағының тығыздығына тең болатын жылу-физикалық сипаттамасы.
		
		

			
Теплый период года - период года, характеризующийся среднесуточной температурой наружного воздуха выше 8°С. [41]
			
 
			
Жылдың жылы кезеңі - орташа тәуліктік ауа температурасы 8 о  С жоғары болатын жыл мезгілі.
		
		

			
Термокарст - процесс оттаивания льдистых грунтов, подземных льдов, сопровождающийся их осадкой и образованием отрицательных форм рельефа. [72]
			
 
			
Термокарст - топырақтың шөгуімен және жер бедерінің шұңқырлы элементтерінің түзілуімен жүретін мұзды топырақтардың, жерасты мұздарының еру процесі.
		
		

			
Термоэрозия - процесс разрушения многолетнемерзлых грунтов водными потоками за счет оттаивания и выноса грунтов, оползания и обрушения растущих эрозионных форм (промоин, борозд, оврагов). [72]
			
 
			
Термоэрозия - топырақтың еруі және тасымалдануы, көшуі және ұлғаймалы эрозиялық формалардың (жырма, атыздар, жыралар) опырылуы есебінен көп жылдың тоңды топырақты су ағындарының бұзу процесі.
		
		

			
Техногенное затопление и подтопление - затопление и подтопление территории, вызванные строительством и производственной деятельностью. [61]
			
 
			
Техногендік су басу және су астында қалу - құрылыс және өндірістік қызмет салдарынан аумақты су басуы және оның су астында қалуы.
		
		

			
Техногенные воздействия - статические и динамические нагрузки от зданий и сооружений, подтопление и осушение территорий, загрязнение грунтов, истощение и загрязнение подземных вод, а также физические, химические, радиационные, биологические и другие воздействия на геологическую среду. [72]
			
 
			
Техногендік ықпал - ғимараттар мен имараттардан түсетін статикалық және динамикалық жүктеме, аумақты су басып қалуы және оны құрғату, топырақтың ластануы, жерасты суларының таусылуы және ластануы, сондай-ақ геологиялық ортаға әсер ететін физикалық, химиялық, радиациялық, биологиялық және басқа ықпалдар.
		
		

			
Техногенные грунты — естественные грунты, измененные и перемещенные в результате производственной и хозяйственной деятельности человека, и антропогенные образования. [22]
			
 
			
Техногендік топырақтар - адамның өндірістік және шаруашылық қызметі нәтижесінде өзгерген және тасымалданған табиғи топырақтар және антропогендік түзілімдер.
		
		

			
Тиксотропия - обратимое изменение вязкости, предела прочности (текучести), деформационных характеристик полимерных и дисперсных систем при механическом воздействии на них в изотермических условиях. [66]
			
 
			
Тиксотропия - изотермиялық жағдайларда полимерлік және дисперстік жүйелерге механикалық ықпал ету кезінде олардың тұтқырлығының, беріктік (аққыштық) шегінің, деформациялық сипаттамаларының қайтымды өзгерісі.
		
		

			
Тиксотропные явления в глинистых грунтах - способность тонкодисперсных грунтов под влиянием механического воздействия, например, встряхивания или размешивания, при определенных условиях разжижаться и переходить из гелеобразного состояния в золи или суспензии. Кроме чисто механического воздействия те же явления можно вызывать, например, ультразвуковыми волнами, электрическим током и т.п. После прекращения действия причины, вызвавшей тиксотропное превращение, грунт вновь переходит из золя в гель. [79]
			
 
			
Сазды топырақтардағы тиксотроптық құбылыстар - жұқа дисперсті топырақтардың механикалық ықпалдың, мысалы сілку немесе араластыру әсерінен белгілі бір жағдайларда сұйылу және сірне тәрізді күйден күлге немесе жүзгінге айналу қабілеті. Таза механикалық ықпалдан басқа мұндай құбылыстарды мысалы ультрадыбыстық сәулелермен, электр тогымен және т.с.с. туғызуға болады. Тиксотроптық түрленуді туғызған себептің әсері тоқтатылғаннан кейін топырақ күлден қайтадан сірне күйіне өтеді.
		
		

			
Типы болот - наиболее крупная классификационная единица, отражающая комплекс самых существенных признаков болот. Различают три основных типа болот: 1) низинные болота; 2) верховые болота; 3) переходные болота. По положению болот различают: пойменные болота, долинные, склоновые, водораздельные и притеррасовые. По произрастающей растительности различают болота: лесные, травяные и моховые. [79]
			
 
			
Батпақтар типі - батпақтардың ең басты белгілерінің жиынтығын көрсететін аса ірі жіктемелік бірлік. Батпақтардың негізгі үш типі ажыратылады: 1) ойпаңдық батпақтар; 2) төбелік батпақтар; 3) өтпелі батпақтар. Батпақтардың орналасуы бойынша: жайылмалық батпақтар, аңғарлық, беткейлік, су бөлетін және террасса маңы батпақтары болып бөлінеді. өсімдік жамылғысына қарай ормандық, шөптесін және мүк басқан батпақтар болып ажыратылады.
		
		

			
Толкающие (детрузивные) оползни - оползни, движение которых начинается с отделения массы породы в верхней части склона в силу какой-либо причины (например, образования трещин). Отделившаяся масса начинает давить на нижележащие по склону породы, которые выпираются и образуют у подножия вал. [79]
			
 
			
Итеруші (детрузивті) көшкіндер - қандай да бір себептердің (мысалы, жарықшақтың пайда болуы) әсерінен беткейдің жоғары бөлігінде жыныс массасының бөлуінен бастап қозғалатын көшкін. Бөлінген масса беткеймен төмен жатқан жыныстарды ығыстыра бастайды, ығысып шығып, беткей етегінде бел түзеді.
		
		

			
Топографическая съемка - комплекс работ, выполняемых с целью получения съемочного оригинала топографической карты или плана, а также получение топографической информации в другой форме. [66], [14]
			
 
			
Топографиялық түсіру - топографиялық картаның немесе планның түсіру түпнұсқасын алу мақсатында орындалатын жұмыстар кешені, сондай-ақ басқа нысандағы топографиялық ақпарат алу.
		
		

			
Топография - научная дисциплина, занимающаяся подробным изучением земной поверхности в геометрическом отношении и разработкой способов изображения этой поверхности на плоскости в виде топографических карт или планов. [84]
			
 
			
Топография - жер бетін геометриялық тұрғыдан егжей-тегжейлі зерттеумен және жер бетін топографиялық карта немесе план түрінде жазықтықта кескіндеу тәсілдерін әзірлеумен айналысатын ғылым саласы.
		
		

			
Топоцентрические координаты - координаты, началом счета которых является точка местности. [14]
			
 
			
Топоцентрлік координаталар - жергілікті жердегі нүктеден бастап есептелетін координаталар.
		
		

			
Торф — органический грунт, образовавшийся в результате естественного отмирания и неполного разложения болотных растений в условиях повышенной влажности при недостатке кислорода и содержащий 50 % (по массе) и более органических веществ. [22]
			
 
			
Шымтезек - оттегі жеткіліксіз болғанда жоғары ылғалдылық жағдайында батпақ өсімдіктерінің табиғи жойылуы және толық ыдырамауы нәтижесінде түзілген және құрамында 50 % (массасы бойынша) және одан астам мөлшерде органикалық заттар болатын органикалық топырақ.
		
		

			
Точечная проба — проба материала, взятая единовременно из установленных нормативными документами мест партии. [46]
			
 
			
Нүктелік сынама - нормативтік құжаттарда белгіленген жерлерден бір мезгілде алынған заттың сынамасы.
		
		

			
Точечный метод отбора образцов грунта — отбор образцов грунта нарушенного или ненарушенного сложения (монолита) из точки массива грунта. [3]
			
 
			
Топырақ үлгілерін таңдап алудың нүктелік әдісі - топырақ сілемі нүктелерінен бұзылған немесе бұзылмаған құрылымды (монолит) топырақ үлгілерін алу.
		
		

			
Точка испытаний (зондирования) - пункт (точка), в котором планируется или проведено испытание грунтов. [6]
			
 
			
Сынау (зондтау) нүктесі - топырақты сынау жоспарланып отырған немесе жүргізілетін орын (нүкте).
		
		

			
Точка нулевых работ - точка, в которой проектная и фактическая отметки равны. [14]
			
 
			
Нөлдік жұмыстар нүктесі - жобалық және нақты белгілер тең болатын нүкте.
		
		

			
Точка росы - температура, до которой надо охладить воздух при неизменном давлении для того, чтобы пар, находящийся в воздухе, достиг насыщения; одна из характеристик влажности воздуха. При охлаждении воздуха ниже точки росы происходит конденсация водяного пара. [79]
			
 
			
Шық нүктесі - ауа құрамындағы буды қанықтыру үшін қысымды өзгертпестен, ауа салқындатылатын температура, ауа ылғалдылығын сипаттайтын шамалардың бірі. Ауаны шық нүктесінен төмен температурада салқындатқанда су буы конденсацияланады.
		
		

			
Точность измерений - качество измерений, отражающее близость их результатов к истинному значению измеряемой величины. [21]
			
 
			
Өлшеу дәлдігі - өлшеу нәтижелерінің өлшенетін шаманың нақты мәніне жуықтығын көрсететін өлшеу сапасы.
		
		

			
Трансформирование аэрофотоснимков - преобразование плановых или перспективных аэрофотоснимков в горизонтальные. [84]
			
 
			
Аэрофотосуреттерді трансформациялау - жоспарлы және келелі аэрофотосуреттерді көлденең суреттерге түрлендіру.
		
		

			
Траншея - открытая горная выработка, имеющая трапецеидальное поперечное сечение и относительно большую длину. Боковые поверхности траншеи называются бортами, а дно - подошвой. При открытых горных выработках различают капитальные, разрезные и специальные траншеи. Капитальные траншеи обеспечивают вскрытие месторождения, разрезные траншеи являются продолжением капитальных на каждом уступе; ими создают первоначальный фронт работ уступа. К специальным траншеям относятся водоотводные и вспомогательные траншеи, обеспечивающие связь с поверхностью. [79]
			
 
			
Ор - көлденең қимасы трапеция тәрізді және салыстырмалы түрде ұзындығы үлкен ашық кен қазбасы. Ордың бүйірлік беттері - жиектер, ал түбі табаны деп аталады. Ашық кен қазбасы кезінде күрделі, қималық және арнайы орлар болып бөлінеді. Күрделі орлар кен орнын ашуды қамтамасыз етеді, қималық орлар әрбір кертпештегі күрделі ордың жалғасы болып табылады; олар арқылы кертпеш жұмысының алғашқы кезеңі жасалады. Арнайы орларға су ағызатын және жер бетімен байланысты қамтамасыз ететін қосалқы орлар жатады.
		
		

			
Трассирование (геодезическое трассирование) - комплекс геодезических работ по проложению трассы. [66], [14]
			
 
			
Трассалау (геодезиялық трассалау) - трасса салу жөніндегі геодезиялық жұмыстар кешені.
		
		

			
Трассирование линейных сооружений - комплекс проектно-изыскательских работ, выполняемых для выбора оптимального положения линейного сооружения на местности. [71]
			
 
			
Сызықтық имараттарды трассалау - жер бетінде сызықтық имараттың қолайлы орнын таңдап алу үшін орындалатын жобалау-іздестіру жұмыстарының кешені.
		
		

			
Требования экологические - комплекс ограничений по природопользованию и условий по сохранению окружающей среды в процессе хозяйственной и иной деятельности. [69]
			
 
			
Экологиялық талаптар - шаруашылық және өзге қызмет процесінде қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шарттар және табиғатты пайдалану бойынша шектеулер кешені.
		
		

			
Трещинно-поровые воды - подземные воды в пористых горных породах, развитых сетью сообщающихся между собой и с порами трещин. [79]
			
 
			
Жарықшақ-кеуектік сулар - өзара және жарықшақтардың кеуектерімен байланысу желісі арқылы дамыған тау жыныстарының кеуектеріндегі жерасты сулары.
		
		

			
Трещинные воды - подземные воды, приуроченные к трещиноватым скальным породам, как изверженным, так и осадочным (песчаникам, кварцитам, известнякам, туфам и т.п.). Эти воды перемещаются по системе сопряженных трещин - узких щелей различных размеров, образовавшихся в горных породах под воздействием тектонических, климатических, геоморфологических и других факторов. [79]
			
 
			
Жарықшақ сулары - атқылама және шөгінді (құмдақтарға, кварциттерге, әктастарға, туфтарға және т.с.с.) жартасты тау жыныстарында кездесетін жерасты сулары. Бұл сулар тау жыныстарында тектоникалық, климаттық, геоморфологиялық және басқа факторлар әсерінен түзілген өлшемі әртүрлі жіңішке қуыстары - жарықшақтары жалғаспалы жүйелер бойынша тасымалданады.
		
		

			
Трещиноватость - особенность скальных и полускальных горных пород, характеризующая нарушение их сплошности - механическое разрушение, пространственную неоднородность и анизотропность свойств. [78]
			
 
			
Жарықшақтық - жартасты және жартылай жартасты тау жыныстары тұтастығының бұзылғандығын - механикалық үгілу, кеңістік біртексіздігі және анизотроптық қасиеттерін сипаттайтын ерекшелігі.
		
		

			
Трещиноватость пород - совокупность трещин в горных породах разного происхождения и разных размеров, обычно сообщающихся между собой. Трещиноватость количественно выражается отношением объема трещин образца данной породы к общему объему образца. По происхождению различают трещины: тектонические, отдельности, выветривания, усыхания, напластования, гравитационные, морозобойные и др. [79]
			
 
			
Жыныстардың жарықшақтығы - әдетте өзара байланысатын, шығу тегі әртүрлі және түрлі өлшемді тау жыныстарындағы жарықшақтар жиынтығы. Сандық тұрғыдан жарықшықтық осы жыныс үлігісінің жарықшақтық көлемінің үлгінің жалпы көлеміне қатынасымен көрсетіледі. Шығу тегі бойынша тектоникалық, жақпарлы, мүжілу, құрғау, қаттану, гравитациялық, аяз қалыптастырған және басқа жарықшақтар болып бөлінеді.
		
		

			
Триангуляция - 1) метод определения планового положения точек, являющихся вершинами построенных на местности смежно расположенных треугольников, в которых измеряют их углы и некоторые из сторон, а координаты вершин и длины других сторон получают тригонометрически; 2) метод построения геодезической сети в виде треугольников, в которых измерены их углы и некоторые из сторон. [21], [66], [14]
			
 
			
Триангуляция - 1) жергілікті жерде қатар орналастырылған үшбұрыштардың төбелері болып табылатын нүктелердің пландағы орнын анықтау әдісі, онда олардың бұрыштары және кейбір қабырғалары өлшенеді, ал төбелердің координаталары және басқа қабырғаларының ұзындықтарын тригонометриялық жолмен алынады; 2) үшбұрыштар түрінде геодезиялық торап салу әдісі, онда олардың бұрыштары және қабырғаларының кейбіреулері өлшенген болады.
		
		

			
Тригонометрический пункт, триангуляционный пункт - геодезический пункт, положение которого на земной поверхности определено методом триангуляции. [66]
			
 
			
Тригонометриялық пункт, триангуляциялық пункт - жер бетінде орналасқан орны триангуляция әдісімен анықталған геодезиялық пункт.
		
		

			
Тригонометрическое нивелирование - нивелирование при помощи геодезического прибора с наклонной визирной осью. [66], [14]
			
 
			
Тригонометриялық нивелирлеу - көру осі еңіс геодезиялық аспап көмегімен нивелирлеу.
		
		

			
Трилатерация - метод определения планового положения точек, являющихся вершинами построенных на местности смежно расположенных треугольников, в которых измеряют все стороны, а координаты вершин и горизонтальные углы между сторонами определяют тригонометрически. [21]
			
 
			
Трилатерация - жергілікті жерде қатар орналастырылған үшбұрыштардың төбелері болып табылатын нүктелердің пландағы орнын анықтау әдісі, онда олардың барлық қабырғалары өлшенеді, ал төбелердің координаталары және қабырғалар арасындағы бұрыштар тригонометриялық жолмен анықталады.
		
		

			
Турбулентное течение - течение жидкости (или газа), при котором частицы жидкости совершают неустановившиеся беспорядочные движения по сложным траекториям. [66]
			
 
			
Турбуленттік ағыс - сұйықтық (немесе газ) ағысы, бұл кезде сұйықтық бөлшектері күрделі траекториялар бойынша ретсіз қозғалады.
		
		

			
Туф - группа горных пород различного происхождения. Различают туф известковый (травертин), кремнистый (отложение горячих источников), вулканический. [66]
			
 
			
Туф - шығу тегі әртүрлі тау жыныстарының тобы. Әктік (травертин), кремнийлі (ыстық сулар шөгінділері) жанартаулық туфтар болып бөлінеді.
		
		

			
Туф вулканический - пористая горная порода, сложенная из уплотненных твердых вулканических выбросов (пепла, песка, вулканического стекла и др.) . [66]
			
 
			
Жанартаулық туф - жанартау атқылауының нығыздалған қатты бөлшектерінен (күл, құм, жанартаулық шыны және т.б.) түзілген кеуекті тау жынысы.
		
		

			
Увал - вытянутая возвышенность значительной длины (до 10-15 км) с пологими ровными или выпуклыми вершинными поверхностями. [82]
			
 
			
Жон - жайпақ жазық немесе дөңес төбелі айтарлықтай жерге созылып жатқан қыраттар.
		
		

			
Углекислая коррозия бетона - коррозия бетона в результате взаимодействия с агрессивной углекислотой, содержащейся в воде. [76]
			
 
			
Бетонның көмірқышқылды тоттануы - судың құрамындағы жеміргіш көмір қышқылымен әсерлесудің нәтижесінде болатын бетонның тоттануы .
		
		

			
Углекислотное и сернокислотное выветривание - процесс химического выветривания, в результате которого образуются водорастворимые соединения. Углекислотное выветривание происходит под влиянием углекислоты и воды. Сернокислотное выветривание происходит под влиянием кислорода и воды. [79]
			
 
			
Көмірқышқылды және күкіртқышқылды үгілу - химиялық мору процесі, оның нәтижесінде суда еритін қосылыстар түзіледі. Көмірқышқылдық үгілу көмірқышқылдар және сулар әсерінен жүреді. Күкіртқышқылды үгілу оттегінің және судың әсерінен жүреді.
		
		

			
Углекислые воды - воды, содержащие в растворе свободный углекислый газ (СО 2  ) в количестве не менее 0,25 г/л.  Типичные углекислые воды содержат СО 2  более 0,750 г/л . [79]
			
 
			
Көмірқышқылды сулар - құрамында кемінде 0,25 г/л   мөлшерінде бос көмірқышқыл газы болатын су. Нағыз көмірқышқылды сулардың құрамында 0,750 г/л астам СО 2  болады.
		
		

			
Угловые геодезические измерения - измерения, в результате которых определяются значения горизонтальных и вертикальных углов между направлениями на заданные точки. [85]
			
 
			
Бұрыштық геодезиялық өлшеулер - берілген нүктелер үшін бағыттар арасындағы көлденең және тік бұрыштардың мәндері анықталатын өлшеулер.
		
		

			
Угол внутреннего трения - параметр прямой зависимости сопротивления грунта срезу от вертикального давления, определяемый как угол наклона этой прямой к оси абсцисс. [38]
			
 
			
Ішкі үйкеліс бұрышы - топырақ кедергісінің тік қысымнан болатын қимасына тура тәуелділік параметрі, ол осы түзудің абсциссалар осіне көлбеулік бұрышы ретінде анықталады.
		
		

			
Угол естественного откоса - угол, при котором неукрепленный откос песчаного грунта еще сохраняет равновесие, или угол, под которым располагается свободно насыпаемый песок. Угол естественного откоса определяется в воздушносухом состоянии и под водой. [79]
			
 
			
Табиғи құлама бұрышы - құмды топырақтың бекітілмеген құламасы тепе-теңдігін сақтайтын кездегі бұрыш немесе оның астына құм төселетін бұрыш. Табиғи құлама бұрышы ауада құрғақ күйде және судың астында анықталады.
		
		

			
Ударно-канатное бурение - способ проходки вертикальных скважин посредством разрушения породы периодическими ударами по забою скважины буровым снарядом массой 0,5 - 3 т. [66]
			
 
			
Соқпалы-арқанды бұрғылау - тік ұңғыманың ұңғыма забойын массасы 0,5 - 3 т бұрғылау снарядымен тұрақты соққылау арқылы жынысты бұзу арқылы өту тәсілі.
		
		

			
Удельная водоотдача - отношение объема гравитационной воды, свободно вытекающей из горной породы, к объему породы. [79]
			
 
			
Меншікті суқайтарымдылық - тау жынысынан еркін ағып шығатын гравитациялық су көлемінің жыныстың көлеміне қатынасы.
		
		

			
Удельная поверхность частиц - суммарная поверхность частиц в единице объема горной породы. [79]
			
 
			
Бөлшектердің меншікті беті - тау жынысы көлемінің бірлігіндегі бөлшектердің жиынтық беті.
		
		

			
Удельная пористость пород - отношение объема пор породы к объему скелета. [79]
			
 
			
Жыныстардың меншікті кеуектілігі - жыныстың кеуектер көлемінің қаңқаның көлеміне қатынасы.
		
		

			
Удельная теплоемкость - теплоемкость 1 г вещества. [79]
			
 
			
Меншікті жылу сыйымдылық - 1 г  заттың жылу сыйымдылығы.
		
		

			
Удельная электрическая проводимость - величина δ , равная отношению плотности тока проводимости в какой-либо точке изотропного проводника к напряженности электрического поля в этой же точке. Удельная электрическая проводимость равна электрической проводимости прямого цилиндрического однородного проводника длиной 1 м и площадью поперечного сечения 1 м ². [66]
			
 
			
Меншікті электр өткізгіштік - изотропты өткізгіштің қандай да болмасын нүктедегі өткізгіштік тогы тығыздығының осы нүктедегі электр өрісінің кернеулігіне қатынасына тең болатын шама δ . Меншікті электр өткізгіштік ұзындығы 1 м және көлденең қимасының ауданы 1 м ² болатын тік цилиндрлі біртекті өткізгіштің электр өткізгіштігіне тең.
		
		

			
Удельное значение касательной силы морозного пучения - касательная сила пучения, отнесенная к площади боковой поверхности фундамента, контактирующей с промерзающим грунтом. [31]
			
 
			
Аяздан ісінудің жанама күшінің меншікті мәні - қататын топырақпен жанасатын іргетастың бүйірлік беті ауданына жатқызылған ісінудің жанама күші.
		
		

			
Удельное сопротивление грунта на участке боковой поверхности (муфты трения) зонда - сопротивление грунта на участке боковой поверхности (муфте трения) зонда типа II, отнесенное к площади боковой поверхности муфты трения. [6]
			
 
			
Зондтың бүйірлік беті учаскесіндегі (үйкеліс муфтасындағы) топырақтың меншікті кедергісі - ү йкеліс муфтасының бүйірлік бетінің ауданына жатқызылған, ІІ типті зондтың бүйірлік беті учаскесіндегі (үйкеліс муфтасындағы) топырақ кедергісі.
		
		

			
Удельное сопротивление грунта под наконечником (конусом) зонда - сопротивление грунта наконечнику (конусу) зонда при статическом зондировании, отнесенное к площади основания наконечника (конуса) зонда. [6]
			
 
			
Зондтың ұштығы астындағы топырақтың меншікті кедергісі - зонд ұштығы (конус) табанының ауданына жатқызылған, статикалық зондтау кезінде зонд ұштығына (конусқа) топырақтың кедергісі.
		
		

			
Удельное сцепление грунта - параметр прямой зависимости сопротивления грунта срезу от вертикального давления, определяемый как отрезок, отсекаемый этой прямой на оси ординат. [38]
			
 
			
Топырақтың меншікті ілінісуі - топырақ кедергісінің тік қысым қимасына тура тәуелділік параметрі, ол ордината осінде осы түзумен бөлінетін кесінді ретінде анықталады.
		
		

			
Удельное электрическое сопротивление - величина, численно равная обратной величине удельной электрической проводимости. [66]
			
 
			
Меншікті электр кедергісі - меншікті электр өткізгіштігіне кері шамаға тең болатын шама.
		
		

			
Удельные энергозатраты - величина, характеризующая удельные (относительно эффективной рабочей площади поперечного сечения образца) энергозатраты на различные этапы деформирования и разрушения. [35]
			
 
			
Меншікті энергия шығындары - деформацияланудың және бұзылудың түрлі кезеңдеріне кететін меншікті (үлгінің меншікті қимасының тиімді жұмыс ауданына қатысты) энергия шығынын сипаттайтын шама.
		
		

			
Удельный вес - величина γ, равная отношению сил тяжести d P  малого элемента тела объемом d V  к этому объему; γ= d P/ d V=ρg,  где  ρ -  плотность тела,  g  - ускорение свободного падения. [66]
			
 
			
Меншікті салмақ - көлемі d V  болатын дененің кіші элементінің ауырлық күшінің d P  осы көлемге қатынасына тең шама γ, γ= d P/  d V=ρg,  мұнда ρ  - дененің тығыздығы, g  - еркін құлау үдеуі.
		
		

			
Удельный вес горной породы - вес единицы объема твердой части - скелета горной породы. [78]
			
 
			
Тау жынысының меншікті салмағы - тау жынысының қаңқасы -қатты бөлігі көлемі бірлігінің салмағы.
		
		

			
Удельный объем - величина v , равная отношению объема, занимаемого веществом, к его массе: v=d V /d m =1/ ρ,  где   d m -  масса вещества, заключенного в малом объеме d V , ρ -  плотность вещества. [66]
			
 
			
Меншікті көлем - зат алып жатқан көлемнің оның массасына қатынасына тең шама v:  v=d V /d m =1/ ρ,  мұнда   d m - d V  кіші көлемдегі заттың массасы , ρ -  заттың тығыздығы .
		
		

			
Указание местоположения объектов на карте - на картах с координатной (километровой) сеткой местоположение объектов обычно указывается по квадратам этой сетки. [84]
			
 
			
Картада объектілердің орналасқан жерін көрсету - координаталық (километрлік) торлы карталарда объектілердің орналасқан жері әдетте осы тордың квадраттары бойынша көрсетіледі.
		
		

			
Уклон местности - тангенс угла наклона линии местности к горизонтальной плоскости в данной точке. [14]
			
 
			
Жердің еңісі - жер еңісінің берілген нүктедегі горизонталь жазықтықпен бұрышының тангенсі.
		
		

			
Уклонение отвесной линии - угол между отвесной линией и нормалью к поверхности земного эллипсоида в данной точке. Уклонениям отвесных линий в зависимости от метода их определения могут присваиваться собственные названия. [14]
			
 
			
Тіктегіш сызықтың ауытқуы - осы нүктедегі тіктегіш сызық пен жер эллипсоиды бетіне нормаль арасындағы бұрыш. Тіктегіш сызықтың ауытқуларына оларды анықтау әдісіне байланысты өзіндік атаулар беріледі.
		
		

			
Укрепленный грунт - искусственная смесь, получаемая смешением на дороге или в смесительных установках грунтов с органическими вяжущими (жидкими битумами и битумными эмульсиями) и активными добавками и без них или с органическими вяжущими совместно с минеральными. [66]
			
 
			
Бекітілген топырақ - жолда немесе араластырғыш қондырғыларда органикалық тұтқыр заттары бар (сұйық битумдар және битумды эмульсиялары) және белсенді қоспалары бар және оларсыз топырақтарды немесе органикалық тұтқырды минералды топырақтармен араластыру арқылы алынатын жасанды қоспа.
		
		

			
Универсальный инструмент в астрономии и геодезии   - переносной инструмент, в котором зрительная труба может вращаться вокруг вертикальной и горизонтальной осей. [66]
			
 
			
Астрономиядағы және геодезиядағы әмбебап құрал - тасымалданатын құрал, оның көру дүрбісі тік және көлденең осьтер айналасында айналады.
		
		

			
Уплотнение горных пород - повышение плотности горных пород под действием внешних нагрузок за счет уменьшения их пористости. Сопровождается увеличением объемного веса и повышает несущую способность горных пород, уменьшает возможность фильтрации воды, способность к водопоглощению и т.д. [77]
			
 
			
Тау жыныстарының нығыздалуы - тау жыныстарының сыртқы жүктеме әсерінен кеуектілігінің азаюына байланысты тығыздығының жоғарылауы. Көлемдік салмағының артуымен қатар жүреді және тау жыныстарының көтергіштік қасиетін жоғарылатады, судың сүзілу мүмкіндігін, су сіңірілу және т.б. қабілеттерін төмендетеді.
		
		

			
Уплотнение грунта предварительное - уплотнение заданной вертикальной нагрузкой грунта до практически полной консолидации, предшествующее испытанию на срез. [4]
			
 
			
Топырақты алдын ала нығыздау - берілген тік жүктемемен топырақты қимаға сынау алдындағы толық нығаюына дейін нығыздау.
		
		

			
Упругая деформация - деформация, исчезающая после прекращения действия вызвавших ее напряжений. [79]
			
 
			
Серпімді деформация - деформация тудыратын кернеулердің әсері тоқтағаннан кейін жоғалатын деформация .
		
		

			
Упругие свойства пород - свойства, характеризуемые модулем предельного растяжения, поперечного сжатия и скоростью распространения упругих волн. [79]
			
 
			
Жыныстардың серпімділік қасиеттері - шекті созылу модулімен, көлденең сығылумен және серпімді толқындардың таралу жылдамдығымен сипатталатын қасиеттер.
		
		

			
Упругое сжатие - упругая деформация, вызванная действием силы, нормальной к исследуемому сечению и стремящейся сблизить части тела, разделенные сечением. [79]
			
 
			
Серпімді сығу - зерттелетін қимаға қалыпты түсетін күштің әсерінен туындайтын және қимамен бөлінген дене бөліктерін жақындатуға тырысатын серпімді деформация.
		
		

			
Упругость - свойство тел (горных пород, минералов) сопротивляться изменению их объема и формы под воздействием механических напряжений. [77]
			
 
			
Серпімділік - денелердің (тау жыныстарының, минералдардың) механикалық күш әсерінен көлемін және пішінін өзгерту қасиеті.
		
		

			
Уровенная поверхность - поверхность, на которой потенциал силы тяжести Земли всюду имеет одно и то же значение. [14]
			
 
			
Деңгейлік бет - Жердің ауырлық күшінің потенциалы барлық жерінде бірдей мәнге тең болатын бет.
		
		

			
Уровенный сфероид - земной сфероид, на поверхности которого потенциал силы тяжести всюду имеет одно и то же значение. [14]
			
 
			
Деңгейлік сфероид - ауырлық күшінің потенциалы барлық жерінде бірдей мәнге тең болатын жер сфероиды.
		
		

			
Уровенный эллипсоид - земной эллипсоид, на поверхности которого потенциал силы тяжести всюду имеет одно и то же значение. [14]
			
 
			
Деңгейлік эллипсоид - ауырлық күшінің потенциалы барлық жерінде бірдей мәнге тең болатын жер эллипсоиды .
		
		

			
Уровень воды - высота поверхности воды в водном объекте над условной горизонтальной плоскостью сравнения. [29]
			
 
			
Судың деңгейі - су объектісінде шартты көлденең салыстыру жазықтығынан су бетінің биіктігі.
		
		

			
Уровень подземных вод - положение свободной или пьезометрической поверхности подземных вод в данной точке по отношению к любой плоскости сравнения. Может быть установившийся или неустановившийся, постоянный или непостоянный. [77]
			
 
			
Жерасты суларының деңгейі - кез келген салыстыру жазықтығына қатысты осы нүктеде жерасты суларының еркін немесе пьезометрлік бетінің орны. Орныққан немесе орнықпаған, тұрақты немесе тұрақсыз болуы мүмкін.
		
		

			
Уровнемер - прибор для измерения или контроля уровня жидкости в баках, резервуарах, водоемах, а также сыпучих веществ в бункерах, хранилищах и т.п. [66]
			
 
			
Деңгей өлшеуіш - бактардағы, резервуарлардағы, су қоймаларындағы сұйықтықтың, сондай-ақ бункерлердегі, қоймаларағы және т.с.с. сусымалы заттардың деңгейін өлшеуге және бақылауға арналған аспап.
		
		

			
Усадка грунта - процесс изменения линейных размеров и объема образца грунта во времени при испарении из него влаги. [20]
			
 
			
Топырақтың семуі - топырақ үлгісінен ылғалдың булануы кезінде уақытқа қатысты оның сызықтық өлшемдерінің және көлемінің өзгеру процесі.
		
		

			
Усадка при промерзании - уменьшение объема грунтов горных пород при их промерзании. [79]
			
 
			
Қату кезінде семуі - тау жынысының, топырақтың қатуы кезінде көлемінің кішіреюі.
		
		

			
Усадочные трещины - трещины, возникающие в породе вследствие уменьшения объема (усадки), вызванной уменьшением влажности. [79]
			
 
			
Сему жарықшақтары - жыныста ылғалдылықтың азаюына байланысты көлемінің кішіреюі (шөгуі) салдарынан туындайтын жарықшақтар.
		
		

			
Ускорение сейсмическое - параметр, характеризующий землетрясение и зависящий от амплитуды колебаний поверхностных слоев земли и периода колебаний сейсмической волны. [86]
			
 
			
Сейсмикалық үдеу - жер сілкінісін сипаттайтын және жердің беткі қабаттары тербелістерінің амплитудасына және сейсмикалық толқындар тербелісінің кезеңіне тәуелді болатын параметр.
		
		

			
Ускорение силы тяжести - ускорение, получаемое свободно падающим телом под воздействием силы тяжести; численно равно силе тяжести, действующей на единичную массу. [77]
			
 
			
Ауырлық күшінің үдеуі - ауырлық күшінің әсерінен еркін құлайтын дене алатын үдеу; сандық тұрғыдан бірлік массаға ықпал ететін ауырлық күшіне тең.
		
		

			
Ускоренные коррозионные испытания - лабораторные коррозионные испытания, проводимые по специальной методике с целью быстрого получения необходимых и достаточных результатов. [76]
			
 
			
Үдетілген тоттану сынақтары - қажетті және жеткілікті нәтижелер алу мақсатында арнайы әдістеме бойынша жүргізілетін зертханалық тоттану сынақтары.
		
		

			
Условия залегания горных пород - условия, характеризующие формы залегания, геологическое строение, структуру, текстуру и однородность горных пород. [78]
			
 
			
Тау жыныстарының жату жағдайы - тау жыныстарының жату пішіндерін, геологиялық құрылысын, құрылымын, бітімін және біртектілігін сипаттайтын жағдайлар.
		
		

			
Условная прямая (плоскость) - прямая (плоскость), принимаемая за начало отсчета отклонений и проходящая через заданные точки реального профиля (поверхности) или прилегающая к реальному профилю (поверхности). [13]
			
 
			
Шартты түзу (жазықтық) - ауытқуды есептеудің басы ретінде қабылданатын және нақты кескіннің (жазықтықтың) берілген нүктелері арқылы өтетін немесе нақты кескінге (жазықтыққа) жанасатын түзу (жазықтық).
		
		

			
Условная рабочая поверхность - условно принятая горизонтальная поверхность, расположенная на высоте 0,8 м от пола. [64]
			
 
			
Шартты жұмыс беті - еденнен 0,8 м биіктікте орналасқан шартты қабылданған горизонталь бет.
		
		

			
Условная стабилизация осадки основания - приращение величины осадки штампа во времени, характеризующее практическое затухание деформаций грунта в основании штампа. [17]
			
 
			
Негіздің шөгуін шартты тұрақтандыру - штамп негізінде топырақ деформациясының тоқтағанын сипаттайтын уақытқа қатысты штамптың шөгу шамасының өсімшесі.
		
		

			
Условное динамическое сопротивление грунта - сопротивление грунта погружению зонда при забивке его падающим молотом (вибромолотом). [6]
			
 
			
Топырақтың шартты динамикалық кедергісі - зондты құламалы балғамен (вибробалғамен) соғып кіргізу кезінде зондың енуіне топырақтың кедергісі.
		
		

			
Устойчивость откосов и склонов - способность откосов и склонов сохранять свои профили в течение длительного времени. [79]
			
 
			
Еңістер мен беткейлердің тұрақтылығы - еңістер мен беткейлердің ұзақ уақыт бойы өз кескінін сақтау қабілеті.
		
		

			
Устройство для вдавливания и извлечения зонда - силовое устройство механического, гидравлического или пневматического действия. [6]
			
 
			
Зондты басып кіргізуге және шығаруға арналған құрылғы - механикалық, гидравликалық немесе пневматикалық әсер ететін күш түсіретін құрылғы.
		
		

			
Уступы - сосредоточенные деформации земной поверхности, проявляющиеся в образовании трещин со сдвигом пород. Уступы возникают как следствие относительных разрывных перемещений смежных участков по напластованию, поверхностям разрывных нарушений, осевым поверхностям складок и т.п. Различают прямые и обратные уступы. У прямого уступа участок у края трещины, расположенной ближе к точке максимального оседания, оседает больше, чем расположенный дальше от этой точки; у обратного уступа — наоборот. [55]
			
 
			
Ойықтар - жыныстар ығысып жарықтар пайда болуымен сипатталатын жер қыртысының топталған деформациялары. Ойықтар іргелес телімдердің қабаттасу, жарылыс бұзылыстарының беті, қатпарлардың осьтік беттері және т.с.с. бойынша салыстырмалы жарылу жылжулары салдарынан пайда болады. Ойықтар тура және теріс болады. Тура ойықтың максималды шөгу нүктесіне жақын орналасқан жарықтың шетіндегі телім осы нүктеден алысырақ орналасқан телімнен гөрі көбірек шөгеді, ал теріс ойықта - керісінше.
		
		

			
Устье скважины - место пересечения скважиной земной поверхности. [79]
			
 
			
Ұңғыманың сағасы - ұңғыманың жер бетін қиып өтетін орны.
		
		

			
Фактическая отметка - существующая высота точки относительно исходного уровня. [14]
			
 
			
Нақты белгі - нүктенің алғашқы деңгейге қатынасты биіктігі.
		
		

			
Фактор понижения точности - коэффициент, характеризующий влияние геометрии спутникового созвездия на точность спутниковых определений. [86]
			
Дәлдіктің төмендеу факторы - спутниктік анықтау дәлдігіне спутниктік шоқжұлдыздар геометриясының әсерін сипаттайтын коэффициент.
		
		

			
Факторы опасности - показатели и параметры, характеризующие возможность возникновения опасных природных воздействий и интенсивность их проявления. [67], [63]
			
 
			
Қауіптілік факторлары - қ ауіпті табиғаттық әсерлердің туындау мүмкіндігін және олардың қарқынының көріністерін сипаттайтын көрсеткіштер мен белгілер.
		
		

			
Факторы оползания - все природные условия образования оползней. [79]
			
 
			
Жылжу факторы - көшкіндер түзілуінің барлық табиғи жағдайлары.
		
		

			
Факторы среды обитания - биологические (вирусные, бактериальные, паразитарные и иные), химические, физические (шум, вибрация, ультразвук, инфразвук, тепловые, ионизирующие, неионизирующие и иные излучения), социальные (питание, водоснабжение, условия быта, труда, отдыха) и иные факторы среды обитания, которые оказывают или могут оказывать воздействие на человека и (или) на состояние здоровья будущих поколений. [6 8]
			
 
			
Тіршілік ету ортасының факторлары - т іршілік ету ортасының адамның және (немесе) болашақ ұрпақтың денсаулық жағдайына әсер ететін немесе әсер етуі мүмкін биологиялық (вирустық, бактериялы қ , паразиттік және өзге де), химиялық, физикалық, (шу, діріл, ультрадыбыстар, инфрадыбыстар, жылулық, иондаушы, иондамаушы және өзге де сәулелену), әлеуметтік (тамақтану, сумен қамту, тұрмыс, еңбек, демалыс жағдайы) және өзге де факторлары .
		
		

			
Физико-геологические процессы - процессы, вызывающие изменение земной поверхности под влиянием физических и физико-химических факторов. [79]
			
 
			
Физика-геологиялық процестер - физикалық және физика-химиялық факторлар әсерінен жер бетінің өзгеруін туғызатын процестер.
		
		

			
Физико-технические свойства горных пород - водные свойства горных пород, заключающиеся главным образом в их влагоемкости, водопроницаемости, капиллярных явлениях и растворимости. [79]
			
 
			
Тау жыныстарының физика-техникалық қасиеттері - тау жыныстарының негізінен ылғалсыйымдылығына, суөткізгіштігіне, капиллярлық құбылыстары мен ерігіштігіне негізделген сулы қасиеттері .
		
		

			
Физическая величина (величина) - свойство, общее в качественном отношении многим физическим объектам (физическим системам, их состояниям и происходящим в них процессам), но индивидуальное в количественном отношении для каждого объекта. Не следует применять термин «величина» в качестве количественной характеристики свойства, например писать «величина массы», «величина силы», так как эти свойства (масса, сила) сами являются величинами. В этих случаях следует применять термин «размер величины». [52]
			
 
			
Физикалық шама (шама) - сапалық тұрғыдан көптеген физикалық нысандарға (физикалық жүйелерге, олардың күйі мен оларда жүретін процестерге) ортақ, бірақ сандық тұрғыдан әрбір нысан үшін дербес қасиет. «Шама» терминін қасиеттің сандық сипаттамасы ретінде қолдануға, мысалы «массаның шамасы», «күштің шамасы» деп жазуға болмайды, өйткені бұл қасиеттердің өздері (масса, күш) шама болып табылады. Бұл жағдайларда «шама мөлшері» деген терминді қолдану керек.
		
		

			
Физические свойства - свойства горных пород, характеризующие их физическое состояние в условиях залегания. [82].
			
 
			
Физикалық қасиеттер - тау жыныстарының жату жағдайындағы физикалық күйін сипаттайтын қасиеттері.
		
		

			
Физические свойства природных вод - свойства, характеризующие качество воды, определяемое при помощи простейших физических приборов или органолептически. К физическим свойствам природных вод обычно относят температуру, прозрачность, мутность, цвет, запах и вкус. [79]
			
 
			
Табиғи сулардың физикалық қасиеттері - қарапайым физикалық аспаптармен немесе органолептикалық жолмен анықталатын судың сапасын сипаттайтын қасиеттері. Табиғи сулардың физикалық қасиеттеріне әдетте оның температурасы, мөлдірлігі, лайлылығы, түсі, иісі мен дәмі жатқызылады.
		
		

			
Физические характеристики грунтов - показатели физических свойств грунта, включающие объемный вес, удельный вес, влажность и др. [17]
			
 
			
Топырақтардың физикалық сипаттамалары - топырақтың көлемдік салмағы , меншікті салмағы, ылғалдылы ғ ы және т.б. тұратын физикалық қасиеттерінің көрсеткіштері.
		
		

			
Физическое выветривание - распадение горной породы на обломки большей и меньшей величины без изменения ее химического состава под влиянием: а) колебания температуры, что вызывает неравномерное изменение объема различных минералов, составляющих породу, и появление в ней трещин; б) замерзания и оттаивания воды в трещинах породы; в) растрескивания породы под воздействием корней растений. Различают инсоляционное выветривание, при котором наибольшее значение имеет не столько абсолютная величина колебаний температуры, сколько их быстрота, и морозное выветривание, при котором происходят частые колебания температуры около точки замерзания воды. [79]
			
 
			
Физикалық үгілу - тау жыныстарының: а) жынысты құрайтын әртүрлі минералдар көлемінің әркелкі өзгеруін және онда жарықшақтың пайда болуын туындататын температураның ауытқуы; б) жыныс жарықшақтарындағы судың қатуы мен еруі; в) жыныстың өсімдік тамырлары әсерінен жарылуы нәтижесінде химиялық құрамын өзгертпестен, үлкен және кіші сынықтарға ыдырауы. Инсоляциялық үгілу болады, онда температура ауытқуының абсолюттік шамасы емес, оның жылдамдығының және судың қату нүктесі маңында температураның жиі ауытқуы жүретін аяздан үгілудің маңызы зор болады.
		
		

			
Фильтрация - движение жидкостей или газов через пористую среду. [66]
			
 
			
Сүзілу - кеуекті ортадан өтетін сұйықтықтардың немесе газдардың қозғалысы.
		
		

			
Фильтрация жидкости - движение жидкости в пористой среде. [18]
			
 
			
Сұйықтықтың сүзілуі - кеуекті ортада сұйықтықтың қозғалысы .
		
		

			
Формы выражения результатов химического анализа воды - 1) в весовых количествах растворенных веществ в 1 л воды (иногда 1 кг воды); 2) в эквивалентных количествах растворенных веществ в том же объеме (или весе); 3) в процент-эквивалентах (% экв. ). В гидрогеологической практике принято весовые количества макрокомпонентов выражать в мг/л , а эквивалентные количества ионов - в мг∙экв каждого иона в 1 л воды ( мг∙экв/л ). [79]
			
 
			
Суды химиялық талдау нәтижелерін көрсету нысандары - 1) 1 л суда (кейде 1 кг суда) еріген заттар салмағының мөлшері ; 2) осындай көлемдегі (немесе салмақтағы) еріген заттардың эквивалентті мөлшері; 3) процент-эквиваленттерде (% экв. ). Гидрогеологиялық практикада макроқұрауыштардың салмақ мөлшері мг/л , ал иондардың эквивалентті мөлшері - 1 л судағы әрбір ионға мг∙экв/л  деп қабылданған.
		
		

			
Формы рельефа - элементы рельефа, отличающиеся целостностью строения. Могут быть простыми, или элементарными, и сложными. [77]
			
 
			
Жер бедерінің пішіндері - құрылысының тұтастығымен ерекшеленетін жер юедерінің элементтері. Олар қарапайым немесе жай және күрделі болуы мүмкін.
		
		

			
Формы рельефа отрицательные - пониженные участки земной поверхности, вне зависимости от абсолютной или относительной высоты, окруженные приподнятой поверхностью, или положительными формами рельефа. Могут иметь разный генезис, размеры и очертания - от крупнейших океанских и морских впадин до котловин, долин, воронок и небольших западин или блюдец. [77]
			
 
			
Жер бедерінің теріс формалары - абсолюттік немесе салыстырмалы биіктіктерге қарамастан, көтеріңкі беттермен немесе жер бедерінің оң формаларымен қоршалған жер бетінің төмен учаскелері. Олардың шығу тегі, өлшемдері мен кескіні - ірі мұхиттық және теңіздік ойпаттардан қазаншұңқырларға, аңғарларға, воронкаларға және таяз көлдеулер мен ойыстарға дейін әртүрлі болуы мүмкін.
		
		

			
Формы рельефа положительные - приподнятые участки земной поверхности, вне зависимости от абсолютной и относительной высоты, окруженные более пониженной поверхностью, или отрицательными формами рельефа. Могут иметь разный генезис, размеры и очертания - от материков до горных хребтов, плато, холмов, бугров, кочек и т.д. [77]
			
 
			
Жер бедерінің оң формалары - жер бетінің абсолюттік немесе салыстырмалы биіктіктеріне қарамастан, барынша төмен беттермен немесе жер бедерінің теріс формаларымен қоршалған көтеріңкі учаскелері. Олардың шығу тегі, өлшемдері мен кескіні - материктерден тау жоталарына, қыраттарға, жоталарға, төбешіктерге, төмпешіктерге және т.с.с дейін әртүрлі болуы мүмкін.
		
		

			
Фотоплан - фотографическое изображение местности, полученное в результате монтажа по опорным точкам полезных площадей трансформированных аэрофотоснимков. [84]
			
 
			
Фотоплан - көшірілген аэрофотосуреттердің пайдалы аудандарының тірек нүктелері бойынша құрастыру нәтижесінде алынған жер бетінің фотографиялық бейнесі .
		
		

			
Фототеодолитная съемка (наземная стереофотограмметрическая съемка) - метод создания топографических карт по стереоскопическим парам фотоснимков, полученных с точек земной поверхности. [84]
			
 
			
Фототеодолитпен түсіру (жерүстілік стереофотограмметрлік түсіру) -жер беті нүктелерінен алынған фотосуреттердің стереоскопиялық жұптары бойынша топографиялық карта құрастыру әдісі.
		
		

			
Фракционированный песок - песок, разделенный на две или более фракции с использованием специального оборудования. [48]
			
 
			
Фракцияланған құм - арнайы жабдықтың көмегімен екі немесе одан да көп фракцияға бөлінген құм.
		
		

			
Фракция алевритовая - составная часть осадочных пород, представленная обломочными зернами размером от 0,01 до 0,1 мм. [77]
			
 
			
Алевритті фракция - шөгінді жыныстардың өлшемі 0,01 мм-ден 0,1 мм-ге дейінгі сынық түйірлерден тұратын құрамдас бөлігі.
		
		

			
Фракция грубообломочная - частицы осадочных пород и донных осадков размером от 1 мм до 100 см (гравий, галька, валуны). [77]
			
 
			
Ірі сынықты фракция - шөгінді жыныстардың және түпті шөгінділердің 1 мм-ден 100 см-ге дейінгі мөлшердегі бөлшектері (майдатас, малтатас, қойтастар).
		
		

			
Фракция грунта - группа зерен рыхлой породы, характеризуемая определенной амплитудой крупности. [79]
			
 
			
Топырақ фракциясы - борпылдақ таужыныс түйіршектерінің тобы, белгілі бір ірілік амплитудасымен сипатталады.
		
		

			
Фракция пелитовая - частицы осадочных пород и донных осадков размером менее 0,01 мм. [77]
			
 
			
Пелитті фракция - шөгінді жыныстардың және түпкі шөгінділердің 0,01 мм кем өлшемді бөлшектері.
		
		

			
Химическая активность пород - свойство пород повышать рН вод, на которое они оказывают влияние. [79]
			
 
			
Жыныстардың химиялық белсенділігі - жыныстардың өздері ықпал ететін сулардың рН арттыру қабілеті.
		
		

			
Химически связанная вода - вода, содержащаяся в кристаллической решетке минералов. [79]
			
 
			
Химиялық байланыстағы су - минералдардың кристалдық торындағы су.
		
		

			
Химический анализ воды - определение химического состава растворенных в воде веществ. При геологических работах выделяют общий химический анализ воды. [79]
			
 
			
Суды химиялық талдау - суда еріген заттардың химиялық құрамын анықтау. Геологиялық жұмыстар кезінде суға жалпы химиялық талдау жасалады.
		
		

			
Химическое выветривание - 1) процесс разрушения горных пород под влиянием химического действия грунтовых вод, атмосферных агентов и пр.; сопровождается растворением, выщелачиванием и изменением химического состава пород. Например, полевые шпаты при химическом выветривании превращаются в глины. Словарь по гидрогеологии и инженерной геологии; 2) химическое разложение породы с изменением минерального и химического состава, с образованием новых, более устойчивых минералов и накоплений минерального вещества в тонкодисперсном - коллоидном состоянии. [82]
			
 
			
Химиялық үгілу - тау жыныстарының топырақ суларының, атмосфера агенттерінің және өзге факторлардың химиялық әсер етуі нәтижесінде бұзылу процесі; жыныстардың еруімен, сілтіленуімен және химиялық құрамының өзгеруімен қатар жүреді. Мысалы, дала шпаттары химиялық мору кезінде саздарға айналады; 2) жыныстың минералдық және химиялық құрамының өзгеруі, жаңа, барынша тұрақты минералдар түзуі және ұсақ дисперсті-коллоидтық күйде минералдық заттың жинақталуы арқылы химиялық ыдырауы.
		
		

			
Химическое укрепление пород - увеличение прочности пород при помощи их химической обработки. [79]
			
 
			
Жыныстарды химиялық нығайту - жыныстарды химиялық өңдеу арқылы олардың беріктігін арттыру.
		
		

			
Хлоридные воды - природные воды, преобладающим анионом химического состава которых является хлор-ион. [79]
			
 
			
Хлорлы сулар - химиялық құрамының басым анионы хлор-ион болып табылатын табиғи сулар.
		
		

			
Холм - обособленная куполообразная или коническая возвышенность с пологими склонами; курган - искусственный холм. [82]
			
 
			
Төбе - жайпақ беткейлі күмбезтәрізді немесе конус түріндегі оқшау қырат; қорған - жасанды төбе.
		
		

			
Холодный период года - период года, характеризующийся среднесуточной температурой наружного воздуха, равной 8 °С и ниже. [41]
			
 
			
Жылдың суық мезгілі - тәуліктің сыртқы ауа орта температурасы 8 °С және одан төмен көрсеткішпен сипатталатын жылдың суық мерзімі.
		
		

			
Целик грунта - часть грунта ненарушенного сложения цилиндрической формы, вырезанная (обнаженная по боковой поверхности) в массиве и соединяющаяся с ним по плоскости основания. [19]
			
 
			
Топырақ кентірегі - цилиндр пішінді құрылымы бұзылмаған топырақтың сілемінен кесіп алынған (бүйірлік беті бойынша аршылған) және онымен негіз жазықтығы бойынша жалғасатын бөлігі.
		
		

			
Цель инженерно-геологических исследований - получение качественной информации об инженерно-геологических условиях, в том числе о составе и свойствах горных пород и грунтов. [80]
			
 
			
Инженерлік-геологиялық зерттеулердің мақсаты - инженерлік-геологиялық жағдайлар, оның ішінде тау жыныстары мен топырақтардың құрамы және қасиеттері туралы сапалы ақпарат алу.
		
		

			
Цементация в строительстве - способ закрепления грунтов, каменных и бетонных кладок и т.п. нагнетанием в пустоты, трещины, поры, скважины цемента или цементно-глинистого раствора. [66]
			
 
			
Құрылыстағы цементтеу - қуыстарға, жарықшаларға, кеуектерге, ұңғымаларға цемент немесе цемент-сазды ерітіндісімен толтыру арқылы топырақты, тас және бетондық қалауды және т.б. бекіту тәсілі.
		
		

			
Цементация горных пород - способ повышения монолитности и уменьшения водопроницаемости трещиноватых горных пород путем нагнетания в них через систему скважин цементного раствора. [79]
			
 
			
Тау жыныстарын цементтеу - жарықшақты тау жыныстарына ұңғыма жүйесі арқылы цемент ерітіндісін жіберу жолымен олардың тұтастығын арттыру және суөткізгіштігін кеміту тәсілі .
		
		

			
Цементация скважин - способ предотвращения сообщения подземных вод различных водоносных горизонтов по затрубному пространству или через ствол скважины. Цементация скважин производится путем нагнетания под большим напором в затрубное пространство специальных быстросхватывающих цементов. [79]
			
 
			
Ұңғымаларды цементтеу - әркелкі сулы қабаттардағы жер асты суларының құбыр сыртындағы кеңістікпен немесе ұңғыма оқпаны арқылы қосылуын болғызбау тәсілі. Ұңғымаларды цементтеу құбыр сыртындағы кеңістікке үлкен арынмен арнайы жылдам қататын цементті толтыру арқылы жүргізіледі.
		
		

			
Центр геодезического пункта - устройство, являющееся носителем координат геодезического пункта. [66], [14]
			
 
			
Геодезиялық пункттің орталығы - геодезиялық пункттің координатын тасушы болып табылатын құрылғы.
		
		

			
Центрирование геодезического прибора - совмещение вертикальной оси геодезического прибора с отвесной линией, проходящей через центр геодезического пункта (точки). [66], [14]
			
 
			
Геодезиялық аспапты орталықтау - геодезиялық пункттің (нүктесінің) ортасынан өтетін тіктегіш сызықпен геодезиялық аспаптың тік осьінің бірлесуі.
		
		

			
Центрированная нагрузка - вертикальная нагрузка, равнодействующая которой приложена по центру штампа. [17]
			
 
			
Орталықтанған жүктеме - біркелкі әсер ету күші штамптың ортасына түсірілген тік жүктеме.
		
		

			
Центрировочное устройство - устройство на опорном знаке для многократной установки геодезических инструментов в одном и том же положении. [21]
			
 
			
Орталықтандырушы құрылғы - тірек белгідегі геодезиялық аспапты бірдей қалыпта бірнеше рет орналастыруға арналған құрылғы.
		
		

			
Цеолитная (гидратная) вода - часть кристаллизационной воды, которая может выделяться и вновь поглощаться без разрушения кристаллической решетки минерала. [79]
			
 
			
Цеолитті (гидратты) су - кристалданған су бөлігі, ол минералдың кристалдық торын бұзбастан бөлінеді және қайта сіңіріледі.
		
		

			
Цикл испытания - совокупность одного периода замораживания и оттаивания образцов. [1]
			
 
			
Сынақ циклі - үлгілерді мұздату мен ерітудің бірлескен мерзімінің жиынтығы.
		
		

			
Цифровая инженерно-геологическая информация - показатели свойств литосферы, параметры состояния инженерно-геологической системы и пр. [80 ]
			
 
			
Сандық инженерлік-геологиялық ақпарат - литосфера қасиеттерінің көрсеткіштері, инженерлік-геологиялық жүйе күйінің параметрлері және т.б.
		
		

			
Цифровая карта местности - цифровая модель местности, записанная на машинный носитель в установленных структуре и кодах применительно к определенной математической основе, проекции и разграфке, принятых для карт, отвечающим установленным требованиям по точности и содержанию. [84]
			
 
			
Жергілікті жердің сандық картасы - дәлдік және мазмұны бойынша белгіленген талаптарға жауап беретін карталар үшін қабылданған белгілі бір математикалық негізге, проекцияға және бағандарға бөлуге қатысты белгіленген құрылымда және кодтарда машиналық тасымалдағыштарға жазылған жергілікті жердің сандық моделі.
		
		

			
Цифровая карта топографическая - цифровой образ местности, записанный на машинном носителе в установленных кодах и структуре в принятой для топографических карт проекции, разграфке, системе координат и высот, по содержанию и точности соответствующий карте определенного масштаба. [84]
			
 
			
Сандық топографиялық карта - мазмұны және дәлдігі бойынша белгілі бір масштабтағы картаға сәйкес келетін, топографиялық карталар үшін қабылданған проекцияларда, бағандарға бөлуде, координаталар және биіктіктер жүйесінде белгіленген кодтарда және құрылымда машиналық тасымалдағыштарға жазылған жергілікті жердің сандық үлгісі.
		
		

			
Цифровая модель местности - отображение земной поверхности или ее элементов, выражающее пространственную определенность и структурную подробность объектов местности, сформированное по определенным требованиям в цифровой форме и отвечающее установленным правилам обращения. [84]
			
 
			
Жергілікті жердің сандық моделі - белгілі бір талаптар бойынша сандық нысанда қалыптастырылған және пайдаланудың белгіленген ережелеріне жауап беретін, жергілікті жердегі объектілердің кеңістіктегі орнын және құрылымдық толықтығын көрсететін жер бетінің немесе оның элементтерінің көрінісі.
		
		

			
Цифровая обработка изображения - самостоятельная область применения универсальных и специализированных ЭВМ для различных преобразований изображений, представленных последовательностью или матрицей чисел. [84]
			
 
			
Бейнелерді сандық өңдеу - бірізділікпен немесе сандар матрицасымен берілген бейнелерді әртүрлі түрлендіру үшін әмбебап және арнайы ЭЕМ қолданудың дербес саласы.
		
		

			
Частота колебаний - количественная характеристика периодических колебаний, равная отношению числа циклов колебаний ко времени их совершения. [81]
			
 
			
Тербелістердің жиілігі - тербелістер циклдері санының тербелістердің өту уақыты қатынасына тең мерзімді тербелістердің сандық сипаттамасы.
		
		

			
Частота периодических колебаний - число полных колебаний в единицу времени. [81]
			
 
			
Кезеңдік тербелістер жиілігі - уақыт бірлігіндегі толық тербелістер саны.
		
		

			
Частота резонанса - частота звука, при которой амплитуда колебаний стола вибратора с образцом материала и грузом достигает максимума. [30]
			
 
			
Резонанс жиілігі - дірілдеткіш үстелінің материал үлгісімен және жүкпен тербелісінің амплитудасы максимумға жететін дыбыс жиілігі.
		
		

			
Частотная характеристика - величина, выражающая зависимость амплитуды, фазы, чувствительности или какого-либо параметра линейной динамической системы от частоты поступающего на ее вход гармонического колебания. [81]
			
 
			
Жиіліктік сипаттама - сызықтық динамикалық жүйенің амплитудасы, фазасы, сезімталдығы немесе тағы бір параметрі оның кіруіне түсетін гармоникалық тербелістеріне тәуелді екенін көрсетеді.
		
		

			
Частотомер - прибор для измерения частоты периодических процессов (колебаний). [81]
			
 
			
Жиілік өлшегіш - кезеңдік процестердің (тербелістердің) жиілігін өлшеуге арналған аспап.
		
		

			
Частотомер вибрационный - частотомер, действие которого основано на использовании механического резонанса; состоит из электромагнита и ряда упругих стальных пластин (различной длины) на общем основании, соединенном с якорем электромагнита. [81]
			
 
			
Дірілдеткіш жиілік өлшегіш - механикалық резонансты пайдалануға негізделген жиілік өлшегіш; электромагниттен және электромагнит зәкірімен жалғанған ортақ тұғырықтағы бірқатар серпімді пластиналардан (ұзындықтары әртүрлі) тұрады.
		
		

			
Чаша оттаивания - контур (объем) оттаявшего под штампом грунта. [17]
			
 
			
Еру тостағаншасы - топырақтың штампы астындағы еріген контур (көлем).
		
		

			
Число пластичности — 1) разность влажностей, соответствующая двум состояниям грунта: на границе текучести и на границе раскатывания . [22]; 2) разность между величинами влажности при верхнем и нижнем пределах пластичности. [82]
			
 
			
Илемдік саны - 1) топырақтың аққыштық шекарасындағы және жайылу шекарасындағы екі күйіне сәйкес келетін ылғалдылығының айырмасы; 2) илемдіктің жоғарғы және төменгі шектері кезіндегі ылғалдылық шамалары арасындағы айырма.
		
		

			
Число степеней свободы − число независимых наблюдений, равное числу определений характеристики минус число оцениваемых статистических параметров. [10]
			
 
			
Бос дәрежелер саны - сипаттамалар анықтамалары санынан бағаланатын статистикалық парамтерлер санын алып тастағанға тең болатын тәуелсіз байқаулар саны.
		
		

			
Чрезвычайная ситуация - состояние, при котором в результате возникновения источника чрезвычайной ситуации на объекте, определенной территории или акватории нарушаются нормальные условия жизни и деятельности, возникает угроза жизни и здоровью, наносится ущерб имуществу населения, народному хозяйству и окружающей природной среде. Различают чрезвычайные ситуации по характеру источника (природные, техногенные, биолого-социальные и военные) и по масштабам. [50], [73].
			
 
			
Төтенше жағдай - төтенше жағдайдың туындауы нәтижесінде нысанда, белгілі бір аумақта немесе су айдынында өмір сүрудің және қызмет етудің қалыпты жағдайлары бұзылатын, халықтың өмірі мен денсаулығына қатер төнетін, халықтың мүлкіне, халық шаруашылығына және қоршаған табиғи ортаға зиян келтірілетін жағдай. Төтенше жағдайлар шығу туындау көзінің сипаты бойынша (табиғи, техногендік, биологиялық-әлеуметтік және әскери) және ауқымы бойынша ажыратылады .
		
		

			
Шарошечное бурение - способ проходки скважин, при котором разрушение породы на забое производится шарошечным долотом, а буровая мелочь удаляется сжатым воздухом, воздушно-водяной смесью, водой или буровыми растворами. [66]
			
 
			
Шарошечті бұрғылау - ұңғымаларды тарту тәсілі, мұнда забойдағы тау жыныстары шарошечті қашаумен бұзылады, ал бұрғылау қалдықтары сығылған ауамен, ауа - су қоспасымен, сумен немесе бұрғылау ерітіндісімен сыртқа шығарылады.
		
		

			
Широта - одна из географических координат, может быть астрономической и геодезической. [84]
			
 
			
Ендік - географиялық координаталардың бірі, астрономиялық және геодезиялық болуы мүмкін.
		
		

			
Шкала (график) заложения - график, позволяющий по измеренному на топографической карте заложению определить крутизну ската или угол наклона линии на скате по выбранному направлению. [84]
			
 
			
Жату шкаласы (графигі) - топографиялық картада өлшенген орналасу орны бойынша еңістің құлдилылығын немесе еңістегі сызықтың көлбеу бұрышын таңдап алынған бағыт бойынша анықтауға мүмкіндік беретін график.
		
		

			
Шлиф - тонкий прозрачный срез горной породы, подготовленный для микроскопического анализа. [36]
			
 
			
Тілімтас - микроскопиялық талдау жасау үшін дайындалған тау жынысының жұқа қимасы.
		
		

			
Шнековое бурение - вращательное бурение, при котором разрушенная порода выносится на поверхность с помощью шнека - стальной непрерывной винтовой лопасти на поверхности бурильной трубы. [66]
			
 
			
Иірлік бұрғылау - айналмалы бұрғылау, мұнда бұзылған тау жыныстары бұрғылау құбыры бетіндегі бұрандалы үздіксіз болат қалақ-иірліктің көмегімен жер бетіне шығарылады.
		
		

			
Шпур - канал, пробуриваемый в горной породе, бетоне и т.п. для размещения зарядов взрывчатых веществ при взрывных работах, для установки анкерной крепи, дробления полезного ископаемого, а также для нагнетания воды или цемента в окружающий массив горных пород и для других целей. [66]
			
 
			
Шпур - жару жұмыстары кезінде ЖЗ зарядтарын орналастыру үшін анкерлік бекітпелерді орнату, пайдалы қазбаларды ұсату үшін, сондай-ақ айналадағы тау жыныстарына су немесе цемент жіберу үшін және басқа да мақсаттар үшін тау жыныстарына, бетонға және т.с.с. тесілетін канал.
		
		

			
Штамп горячий - штамп с внутренним обогревом. [17]
			
 
			
Ыстық штамп - ішкі жылытқышы бар штамп.
		
		

			
Штанга - часть зонда, служащая для передачи усилия от устройства для забивки. [6]
			
 
			
Штанга - соғуға арналған құрылғыдан күшті беруге арналған зондтың бөлігі.
		
		

			
Штольня - горизонтальная или наклонная подземная горная выработка с непосредственным выходом на земную поверхность. [66]
			
 
			
Штольня - жер бетіне тікелей шығатын орны бар көлденең немесе еңіс жерасты тау қазбасы.
		
		

			
Штрек - горизонтальная подземная горная выработка, не имеющая непосредственного выхода на поверхность, располагаемая по простиранию наклонно залегающего полезного ископаемого или в любом направлении при горизонтальном залегании. [66]
			
 
			
Штрек - қиғаштана орналасқан пайдалы қазба бойымен немесе горизонталь орналасқанда кез келген бағытта орналастырылатын жер бетіне тікелей шығуға болмайтын көлденең жерасты тау қазбасы.
		
		

			
Шурф - вертикальная или наклонная горная выработка с выходом на поверхность. [66]
			
 
			
Шурф - жер бетіне шығатын тік немесе қиғаш тау қазындысы.
		
		

			
Щебень - рыхлая крупнообломочная (псефитовая) порода, состоящая из почти неокатанных, остроугольных обломков породы размером 10 - 100 мм. [77]
			
 
			
Шақпатас - өлшемі 10-100 мм жұмырланбаған, сүйірбұрышты жыныс сынықтарынан тұратын ірі сынықты (псефитті) борпылдақ жыныс .
		
		

			
Щебень строительный - острореберные обломки твердого прочного камня размером 5-150 мм, включающие щебень природный и полученный специальным дроблением твердых горных пород или искусственных каменных материалов. [66]
			
 
			
Құрылыстық шақпатас - табиғи және қатты тау жыныстарын немесе жасанды тас материалдарды арнайы ұсақтау арқылы алынған шақпа тастан тұратын өлшемдері 5-150 мм қатты берік тастың өткір сынықтары.
		
		

			
Щелемер - приспособление для измерения величины развития трещин по трем направлениям. [21]
			
 
			
Саңылау өлшегіш - жарықшақтардың үш бағытта даму шамасын өлшеуге арналған құрылғы.
		
		

			
Щелочная коррозия бетона - коррозия бетона в результате взаимодействия его с щелочами. [76]
			
 
			
Бетонның сілтілік тоттануы - сілтімен өзара әрекеттесу салдарынан болатын бетонның тоттануы.
		
		

			
Щелочность воды - свойство, обусловленное наличием в воде анионов слабых кислот, главным образом угольной кислоты. [79]
			
 
			
Судың сілтілігі - суда әлсіз қышқылдар, негізінен көмір қышқылы аниондарының болуына негізделген қасиет.
		
		

			
Эквивалентный диаметр частиц породы - диаметр сферических частиц (такого же удельного веса, как частицы породы), скорость падения которых в воде одинакова со скоростью падения в воде частиц породы. [79]
			
 
			
Жыныс бөлшектерінің эквиваленттік диаметрі - судағы түсу жылдамдығы жыныстың бөлшектерінің судағы түсу жылдамдығымен бірдей болатын сфера тәрізді бөлшектердің (меншікті салмағы жыныс бөлшектерінікі сияқты) диаметрі.
		
		

			
Экзогенные процессы - процессы, происходящие в поверхностных частях земной коры под действием внешних сил. Проявляются в разрушении горных пород, переносе продуктов разрушения, их отложении и образовании новых осадков, а также в формировании рельефа земной поверхности. [79]
			
 
			
Экзогендік процестер - жер қыртысының беткі бөлігінде сыртқы күштердің әсерінен болатын процестер. Тау жыныстарының бұзылуы, бұзылу өнімдерінің тасымалдануы, олардың шөгуі және жаңа шөгінділердің пайда болуы, сондай-ақ жер бедерінің қалыптасуы арқылы көрініс береді.
		
		

			
Эккер - портативный геодезический инструмент для определения на местности углов , кратных 90 или 45. [66]
			
 
			
Эккер - жергілікті жердегі 90 немесе 45 еселі б ұ рыштарды аны қ тау ғ а арналған ықшамды геодезиялы қ аспап.
		
		

			
Эклиметр - прибор для измерения углов наклона линий с точностью до десятых долей градуса. [84]
			
 
			
Эклиметр - сызықтың еңістік бұрыштарын градустың ондық үлесіне дейінгі дәлдікпен өлшеуге арналған аспап.
		
		

			
Экологическая безопасность - состояние природной среды, обеспечивающее экологический баланс в природе и защиту окружающей среды и человека от вредного воздействия неблагоприятных факторов, вызванных естественными процессами и антропогенным воздействием, включая техногенное (промышленность, строительство) и сельскохозяйственное. [69]
			
 
			
Экологиялық қауіпсіздік - техногендік (өнеркәсіп, құрылыс) және ауылшаруашылық әсерлерді қоса алғандағы табиғи процестер мен антропогендік ықпалдардан туындайтын қолайсыз факторлардың зиянды әсерінен қоршаған орта мен адамды қорғауды және табиғаттағы экологиялық теңгерімді қамтамасыз ететін табиғи ортаның жағдайы.
		
		

			
Экспертиза экологическая - установление соответствия намечаемой хозяйственной и иной деятельности экологическим требованиям и определение допустимости реализации объекта экспертизы с целью предупреждения возможных неблагоприятных экологических и связанных с ними социальных, экономических и иных последствий. [69]
			
 
			
Экологиялық сараптама - белгіленген шаруашылық және өзге де қызметтердің экологиялық талаптарға сәйкестігін белгілеу және бұл қызметтің қоршаған табиғи ортаға келтіретін қолайсыз жағдайларының алдын алу мақсатында экологиялық сараптама нысанын іске асыру және экологиялық сараптама нысанының мүмкіндігін және олармен байланысты әлеуметтік, экономикалық және өзге де себептерді анықтау.
		
		

			
Экологический аудит - независимая, комплексная, документированная оценка соблюдения субъектом хозяйственной и иной деятельности требований, в том числе нормативов и нормативных документов, в области охраны окружающей среды, требований международных стандартов и подготовка рекомендаций по улучшению такой деятельности. [68]
			
 
			
Экологиялық аудит - шаруашылық және өзге де қызмет субьектілерінің, қоршаған ортаны қорғау саласындағы талаптарды, оның ішінде нормативтерді және нормативтік құжаттарды, халықаралық стандарттар талаптарын сақтауына жүргізілетін тәуелсіз, кешенді, құжатталған бағалау және осындай қызметті жақсарту бойынша ұсыныстар дайындау.
		
		

			
Экологический контроль (контроль в области охраны окружающей среды) - система мер, направленная на предотвращение, выявление и пресечение нарушения законодательства в области охраны окружающей среды, обеспечение соблюдения субъектами хозяйственной и иной деятельности требований, в том числе нормативов и нормативных документов, в области охраны окружающей среды. [68]
			
 
			
Экологиялық бақылау (қоршаған ортаны қорғау саласындағы бақылау) - қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманың бұзылуын болдырмауға, анықтау мен алдын алуға, шаруашылық және басқа да қызмет субьектілерінің қоршаған ортаны қорғау саласындағы талаптарды, соның ішінде нормативтерді және нормативтік құжаттарды сақтауын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
		
		

			
Экологический мониторинг (мониторинг окружающей среды) - комплексная система наблюдений за состоянием окружающей среды, оценки и прогноза изменений состояния окружающей среды под воздействием природных и антропогенных факторов. [68]
			
 
			
Экологиялық мониторинг (қоршаған орта мониторингі) - қоршаған ортаның жағдайын бақылау, табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгерістерін бағалау және болжаудың кешендік жүйесі.
		
		

			
Экспресс-метод - метод исследования, обеспечивающий весьма быстрое (не более нескольких часов) получение результатов. [79]
			
 
			
Экспресс-әдіс - нәтижелерді шұғыл алуды (бірнеше сағат ішінде) қамтамасыз ететін зерттеу әдісі.
		
		

			
Электромагнитные способы измерения расстояния в геодезии - способы, основанные на свойстве электромагнитных волн распространяться от точки излучения в окружающее пространство с практически постоянной скоростью. [84]
			
 
			
Геодезияда арақашықтықты өлшеудің электромагнитті тәсілі - сәуле шығару нүктесінен айналадағы кеңістікке тұрақты жылдамдықпен таралатын электромагниттік толқындар қасиетіне негізделген тәсілдер.
		
		

			
Электронный способ измерения снимков и модели - способ, основанный на преобразовании значений координат и оптической плотности изображений точек на аэрофотоснимках в электрические сигналы с последующей аналоговой или цифровой обработкой этих сигналов в фотограмметрических, картографических или дешифровочных целях. [84]
			
 
			
Суреттер мен моделдерді өлшеудің электрондық тәсілі - аэрофотосуреттердегі координаталар және нүктелер бейнесінің оптикалық тығыздығы мәндерін электр сигналдарына түрлендіруге, осы сигналдарды фотограмметрлік, картографиялық немесе бажайлау мақсатында аналогтық немесе сандық өңдеуге негізделген тәсіл.
		
		

			
Электроосмос - 1) движение жидкости через диафрагму (полупроницаемую перегородку) при пропускании постоянного тока через эту жидкость; 2) движение воды в грунтах под влиянием постоянного электрического тока, вызывающего осушение грунта в зоне вокруг положительного электрода и скопление воды у отрицательного электрода . [79]
			
 
			
Электроосмос - 1) сұйықтықтың осы сұйықтық арқылы үнемі ток өткізген жағдайдағы диафрагма (жартылай өткізгіш қабырға) арқылы қозғалысы; 2) теріс электрод төңірегінде су жиналуына және оң электрод төңірегінде топырақты құрғататын тұрақты электр тогының әсерінен болатын топырақтағы судың қозғалысы .
		
		

			
Электропроводность воды - свойство воды пропускать электрический ток. Величина электропроводности природных вод зависит в основном от концентрации растворенных солей и температуры. [79]
			
 
			
Судың электр өткізгіштігі - судың электр тогын өткізу қасиеті. Табиғи сулардың электр өткізгіштігік шамасы негізінен ерітілген тұздар концентрациясы мен температураға байланысты.
		
		

			
Электрофорез (катафорез) - движение взвешенных в жидкости или газообразной среде твердых, жидких или газообразных дисперсных частиц под влиянием приложенного извне электрического напряжения к противоположно заряженным электродам. [79]
			
 
			
Электрофорез (катафорез) - сұйықтықтағы немесе газ тәрізді ортада қалқыған қатты, сұйық және газ тәрізді дисперсиялық бөлшектердің сырттан берілген электр кернеуінің әсерінен қарама-қарсы зарядталған электродтарға қарай қозғалуы .
		
		

			
Электрохимическая коррозия - коррозия под действием электролита, при которой ионы металла переходят в раствор, и происходит перенос электронов к другим участкам поверхности металла. Основным условием для протекания электрохимической коррозии является наличие электролита. [79]
			
 
			
Электрохимиялық тоттану - электролиттің әсерінен болатын тоттану, бұл жағдайда металл иондары ерітіндіге өтеді және электрондар металл бетінің басқа бөліктеріне тасымалданады. Электролиттің болуы электрохимиялық тоттанудың жүруінің негізгі шарты болып табылады.
		
		

			
Электрохимический способ закрепления пород - способ увеличения прочности пород при помощи химической и электрической обработки. [79]
			
 
			
Жыныстарды бекітудің электрохимиялық тәсілі - химиялық және электрлік өңдеу арқылы жыныстың беріктігін арттыру тәсілі.
		
		

			
Элементарная проба - отдел, часть точечной пробы заданного размера и формы, используемый (-ая) для определения отдельного показателя. [42]
			
 
			
Қарапайым сынама - жеке көрсеткішті анықтау үшін берілген мөлшерде және пішінде қолданылатын нүктелік сынаманың бөлігі, бөлімі.
		
		

			
Элементы внешнего ориентирования модели - величины, определяющие масштаб модели и ее положение относительно геодезической системы координат. [84]
			
 
			
Модельді сыртқы бағдарлау элементтері - модельдің масштабын және оның координаталардың геодезиялық жүйесіне қатысты орнын анықтайтын шама.
		
		

			
Элементы волны (основные) - высота, длина и период волны. [59]
			
 
			
Толқынның (негізгі) элементтері - толқынның биіктігі, ұзындығы және кезеңі .
		
		

			
Элементы ориентирования аэрофотоснимка - величины, определяющие положение аэрофотоснимка в пространстве в момент фотографирования. [84]
			
 
			
Аэрофотосуретті бағдарлау элементтері - суретке түсіру кезінде аэрофотосуреттің кеңістіктегі орнын анықтайтын шама.
		
		

			
Элементы приведения - величины, определяющие положение проекций на горизонтальную плоскость вертикальной оси геодезического прибора и оси визирной цели относительно центра геодезического пункта. [14]
			
 
			
Келтіру элементтері - геодезиялық аспаптың тік осінің көлденең жазықтықтағы проекциясының орнын және геодезиялық пункт центріне қатысты көздеу нысанасының осін анықтайтын шама.
		
		

			
Эллипс напряжений - график, изображающий (в плоской задаче) напряженное состояние в заданной точке. [79]
			
 
			
Кернеу эллипсі - берілген нүктеде кернеулік жағдайды бейнелейтін (жазық есебінде) график.
		
		

			
Эллипсоид земной - двухосный эллипсоид (сжатый эллипсоид вращения), поверхность которого принимается в геодезии за математическую фигуру Земли. [84]
			
 
			
Жер эллипсоиды - геодезияда беті Жердің математикалық мүсіні ретінде қабылданатын екі осьті эллипсоид (сығылған айналу эллипсоиды).
		
		

			
Элювий - продукты выветривания горных пород, оставшиеся на месте своего образования. В зависимости от характера материнских пород и типа выветривания может иметь различный механический состав, от глыб до глин. Более или менее постепенно переходит в подстилающие породы. Отличается отсутствием слоистости и сортировки. [77]
			
 
			
Элювий - қалыптасқан жерлеріне жинақталған тау жыныстарының мору өнімдері. Түпкі жыныстарының сипатына және мору типіне қарай шойтастан сазға дейін әр түрлі механикалық құрамда болуы мүмкін. Біртіндеп төселімдік жыныстарға айналады. Қатпарлану мен сұрыпталудың болмайтындығымен ерекшеленеді.
		
		

			
Эмпирические формулы для определения коэффициента фильтрации - формулы, в основу которых положен гранулометрический состав пород, полученный лабораторным путем. Применяются для ориентировочного определения коэффициента фильтрации при рекогносцировочных исследованиях. [79]
			
 
			
Сүзілу коэффицентін анықтауға арналған эмпирикалық кейіптемелер - жыныстардың лабораториялық жолымен алынған түйірөлшемдік құрамына негізделген кейіптемелер . Рекогносциялық зерттеулер кезіндегі сүзілу коэффицентін шамамен анықтау үшін қолданылады .
		
		

			
Эндогенные процессы - процессы, обусловленные внутренними силами Земли и вызывающие подъем магмы, вулканические явления, землетрясения, медленные поднятия и опускания земной коры, смятие ее в складки, а также формирование рельефа. [79]
			
 
			
Эндогендік процестер - Жердің ішкі күштері әсерінен болатын және магманың көтерілуін, жанартау құбылыстарына, жер сілкінісін, жер қыртысының баяу көтерілуі мен төмендеуін, оның қатпарлануын, сондай-ақ бедерлердің қалыптасуын тудыратын процестер.
		
		

			
Энергия волны - механическая энергия (кинетическая и потенциальная), отнесенная к полному объему волны и возникающая в этом объеме в результате колебательного движения жидкости. [79]
			
 
			
Толқын энергиясы - толқынның толық көлеміне қатысты және осы көлемде сұйықтың тербелмелі қозғалысы нәтижесінде пайда болатын механикалық (кинетикалық және потенциалдық) энергия.
		
		

			
Энтропия - физическая величина, характеризующая тепловое состояние тела (или системы тел) с молекулярно-кинетической точки зрения. Энтропия - мера вероятности осуществления данного состояния системы. При всех процессах, совершающихся в замкнутых системах, энтропия или возрастает (необратимые процессы), или остается постоянной (обратимые процессы). [79]
			
 
			
Энтропия - молекулалық кинетикалық көзқарас тұрғысынан дененің (немесе денелер жүйесінің) жылулық күйін сипаттайтын физикалық шама. Энтропия - жүйенің осы жағдайын жүзеге асыру ықтималдығының шамасы. Тұйық жүйелерде өтетін барлық процестер кезінде энтропия не өседі (қайтымсыз процестер), не тұрақты (қайтымды процестер) болып қалады.
		
		

			
Эпигенез - вторичные процессы, обусловливающие любое последующее изменение и новообразование в горной породе в период ее существования в земной коре. К процессам эпигенеза относятся: перекристаллизация, старение коллоидов, рост конкреций и изолированных кристаллических вкрапленников, возникновение более устойчивых минеральных модификаций за счет менее устойчивых, химическое взаимодействие составных частей породы, дегидратация или гидратация и цементация. [79]
			
 
			
Эпигенез - жер қыртысында тау жынысының қалыптасуы кезеңінде оның өзгеріске ұшырауын және жаңа түзілімдердің қалыптасуын тудыратын екінші ретті процестер. Эпигенез процесіне: қайта кристалдану, коллоидтардың ескіруі, тасберіштердің және оқшауланған кристалды теңбілдердің өсуі, тұрақсыз минералдық қосылыстардың орнына тұрақты қосылыстардың пайда болуы , жыныстың құрамдас бөліктерінің химиялық өзара әрекеттесуі, сусыздануы немесе гидратациялануы және цементтелуі жатады.
		
		

			
Эпицентр землетрясения - область, лежащая над очагом землетрясения на поверхности земли. [82]
			
 
			
Жер сілкінісінің эпицентрі - жер бетіндегі жер сілкіну ошағының үстіндегі аумақ.
		
		

			
Эпоха - момент времени получения единичного измерения, выполненного и зафиксированного спутниковым приемником. [86]
			
 
			
Дәуір - спутниктік қабылдағыш орындаған және тіркеген бірлік өлшемі алынған уақыт сәті.
		
		

			
Эпюра напряжения - графическое изображение изменения напряжения по какому-либо сечению. [79]
			
Кернеу эпюрасы - қандай да бір қима бойынша кернеудің өзгеруінің графикалық кескіні.
		
		

			
Эпюра скоростей течения - график изменения осредненных скоростей по глубине или ширине потока. [53]
			
 
			
Ағыс жылдамдығының эпюрасы - ағынның тереңдігі немесе ені бойынша орташаландырылған жылдамдықтарының өзгеру кестесі.
		
		

			
Эрлифт - устройство, аналогичное газлифту, но с использованием сжатого воздуха, применяемое для подъема жидкости или гидросмеси из буровых скважин на поверхность. [66]
			
 
			
Эрлифт - газлифтіге ұқсас, бірақ қысылған ауаны пайдалана отырып, бұрғылау ұңғымаларынан сұйықтар мен гидроқоспаларды жер бетіне көтеру үшін қолданылатын құрылғы.
		
		

			
Эрозия - процесс разрушения горных пород водным потоком, что в совокупности с гравитационными движениями (перемещениями) ведет к образованию долин, снижению поверхности водосборных бассейнов. Процесс эрозии состоит из: 1) механического размывания горной породы силой потока; 2) шлифования и истирания дна русла водой и твердыми обломками (корразия); 3) химического растворения горной породы (коррозия). [77]
			
 
			
Эрозия - су ағындарының тау жыныстарын бұзу процесі, ол гравитациялық қозғалыспен (орын ауыстыру) бірге аңғардың пайда болуына, сужинайтын алқаптардың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Эрозия процесі: 1) тау жыныстарының ағын күшімен механикалық шайылуы; 2) судың және қатты кесектердің арнаның табанын тегістеуі және ұнтақтауы (тоттану); 3) тау жынысының химиялық жолмен еруінен (коррозия) тұрады.
		
		

			
Эталонная свая - забивная инвентарная металлическая составная свая диаметром 114 мм. [44]
			
 
			
Эталонды қ қада - диаметрі 114 мм қағылатын инвентарлы металл құрама қада .
		
		

			
Эффективное значение климатического фактора - условное постоянное значение фактора, принимаемое при расчетах номинальных параметров изделий, влияющих на срок службы и (или) сохраняемости, существенно зависящих от данного фактора и нормированных для длительной работы изделий (для работы в течение срока службы и (или) сохраняемости). Воздействие эффективного значения, как правило, эквивалентно воздействию переменного значения данного фактора в процессе эксплуатации и (или) хранения. [5]
			
 
			
Климаттық фактордың тиімді мәні - фактордың шартты тұрақты мәні, ол берілген фактордан талап етілетін қызмет мерзіміне және (немесе) сақталуына әсер ететін және ұзақ мерзімді жұмысқа есептелген бұйымның (қызмет және (немесе) сақталу мерзімі ішінде жұмыс істеу үшін) номиналды параметрін есепке ала отырып қабылданатын бұйымдар. Әдетте тиімділік мәні берілген фактордың қолданылу және (немесе) сақталу процесіндегі ауыспалы мәніне әсер етуіне эквивалентті болады.
		
		

			
Эффективное напряжение грунта - напряжение, действующее в скелете грунта, определяемое как разность между полным напряжением в образце грунта и давлением в поровой жидкости. [4]
			
 
			
Топырақтың тиімді кернеуі - топырақ үлгісіндегі толық кернеу және кеуектік сұйықтықтағы қысым арасындағы айырма ретінде анықталатын топырақтың қаңқасына әсер ететін кернеу.
		
		

			
Юстировка - восстановление правильности взаимного расположения основных осей прибора исправительными винтами. [85]
			
 
			
Юстирлеу - аспаптың негізгі осьтерінің өзара орналасу дұрыстығын жөндеу бұрандасымен қалпына келтіру .
		
		

			
Яркость объектов местности - отражательное свойство объектов и земной поверхности, учитываемое при их аэрофотографировании и измеряемое посредством коэффициентов яркости. [84]
			
 
			
Жер обьектілерінің жарықтылығы - аэрофотоға түсіру кезінде есепке алынатын және жарық коэффициенті арқылы өлшенетін обьектінің және жер бетінің шағылысу қасиеті.
		
		

			
С/А код (C/A code) - (coarse/acquisition code, т.е. код, дающий низкоточные данные) - псевдослучайный код, имеющий короткий период повторения последовательностей, возможность обработки которого приемником обеспечивает выполнение спутниковых определений с метровой точностью. Применительно к глобальной навигационной спутниковой системе ГЛОНАСС называется радиосигналом стандартной точности. [86]
			
С/А код (C/A code) - (coarse/acquisition code, яғни дәлдігі төмен мәліметтер беретін код) жүйелі қайталану кезеңі қысқа болатын кездейсоқ жалған код, оны қабылдағыштың өңдеу мүмкіндігі спутниктік анықтаудың метрлік дәлдікпен орындалуын қамтамасыз етеді. ГЛОНАСС ғалымдық навигациялық спутниктік жүйесіне қатысты стандарт дәлдікті радиосигнал деп аталады.
		
		

			
Р-код (P-code) - (precision - точный) - псевдослучайный код, имеющий длинный период повторения последовательностей, возможность обработки которого приемником обеспечивает выполнение спутниковых определений с дециметровой точностью. Применительно к навигационной спутниковой системе ГЛОНАСС называется диосигналом высокой точности. [86]
			
Р-код (P-code) - (precision - точный) - жүйелі қайталану кезеңі ұзақ болатын кездейсоқ жалған код, оны қабылдағыштың өңдеу мүмкіндігі спутниктік анықтауды дециметрлік дәлдікпен орындауын қамтамасыз етеді. ГЛОНАСС ғалымдық навигациялық спутниктік жүйесіне қатысты жоғары дәлдікті диосигнал деп аталады.