Жерді бағалаудың экологиялық критерийлерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 7 шілдедегі N 581 Қаулысы

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 16 және 209-баптарына  сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ: 

1. Қоса беріліп отырған жерді бағалаудың экологиялық критерийлері бекітілсін.

2. Осы қаулы алғаш рет ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

 
  Көрсеткіш-  
  тер  
 
  Параметрлер  
 
  Салыстыр-  
  малы  
  қанағат-  
  танарлық  
  ахуал  
 
 
  Эколо-  
  гиялық  
  апат  
 
  Төтенше  
  эколо-  
  гиялық  
  жағдай  
 
 
 Негізгі көрсеткіштер 
 
 
 Экспозиция- 
 лық дозасының 
 топырақтың 
 үстіңгі 
 қабатынан 1 
 метр 
 деңгейдегі 
 қуаты, 
 мкР/сағ 
 
 400-ден 
 астам 
 
 200-400 
 
 кемінде 200 
 
 
 Радиоактивті 
 ластану, 
 Кu/кв. км 
 цезий-137 
 
 40-тан 
 астам 
 
 15-40 
 
 20-ға дейін 
 
 
 стронций-90 
 
 3-тен 
 астам 
 
 1-3 
 
 кемінде 1 
 
 
 плутоний 
 
 1-ден 
 астам 
 
 1-0,1 
 
 кемінде 0,1 
 
 
 Химиялық 
 ластанудың 
 жиынтық 
 көрсеткіші 
 (Zс) 
 
 128-ден 
 астам 
 
 32-128 
 
 0,3-ке 
 дейін 
 
 
 Қосымша көрсеткіштер 
 
 
 1 кг 
 топырақта 
 гельминттер 
 жұмыртқала- 
 рының болуы 
 
 100-ден 
 астам 
 
 10-100 
 
 кемінде 10 
 
 
 1 г топырақ- 
 тағы 
 патогенді 
 микроорга- 
 низмдердің 
 саны 
 
 10  -6  -дан 
 астам 
 
 10  5  -10  -6  
 
 жоқтығы 
 
 
 Коли-титр 
 
 0,01 
 -0,001 
 
 кемінде 
 0,001 
 
 кемінде 
 10  -4  
 
 

Ескертпе - топырақ үшін коли-титр - грамында топырақтың 1 ішек таяқшасы болатын ең аз массасы.

Бұзылған жердің диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады: 

жер бедерінің морфометрикалық сипаттамасы: 

салыстырмалы түрде табиғи жер бетінің тереңдігі немесе биіктігі (м); 

жер кертпешінің еңістік бұрышы (градус); 

жердің литологиялық құрылысының бұзылуы: 

0-100 см қабатта органогендік қабат пен қабаттағы қарашірінді қорының қуаты бойынша құнарлы қабат пен ықтимал құнарлы жыныстың болуы; 

жер бетінің бөтен үйінділермен жабылуы; 

жер беті және жер асты суларының сипаттамасы: 

жер асты суының деңгейі (м); 

сулардың минералдануы (г/л); 

су жайылуының ұзақтығы (ай). 

Физикалық азып-тозу мынадай негізгі критерийлер бойынша бағаланады: гранулометриялық құрамы; 

жыртылатын (қарашірінді) топырақ қабатының біркелкі тығыздығы, г/см  3          текстуралық (агрегатішілік) кеуектілік, см  3  /г; 

тұрақты құрылымдық (жарылып кеткенін есептемегенде, агрегатаралық) кеуектілік, см  3  /г; 

топырақтың жыртылатын (қарашірінді) қабатының құрылымы: 

агрономиялық тұрғыдан бағалы және суға төзімді агрегаттардың болуы; 

құрылымдық бөліктердің жай-күйі мен қасиеттері; 

топырақтың су-физикалық параметрлері: 

су өткізгіштігі және топырақтың сүзу коэффициенті (м/тәулік); 

негізгі гидрологиялық константтары (ВЗ, НВ) және аэрацияның кеуектілігі; 

бөртуі. 

Топырақтың мынадай теңгерімділік сипаттамалары (органикалық заттар, қоректік элементтер, катионды-анионды құрамы) аграрлық тозудың диагностикалық критерийлері болып табылады: 

топырақ профиліндегі қарашірінді қорының кемуі (А+В) бастапқы мөлшерден %; 

рН; 

физикалық батпақтың кемуі(%); 

қарашіріндінің сапалық құрамы; 

негізгі қоректендіру элементтерінің жалпы қорының азаюы; 

қоректендіру элементтерінің қозғалмалы нысандарымен өсімдіктердің қамтамасыз етілуі; 

катиондық алмасу сыйымдылығы, топырақтың негіздермен толығу дәрежесі, сіңірілген негіздердің құрамы. 

Аграрлық құнарсызданудың қосымша критерийлері мыналар болып табылады: 

лайлы фракцияның минералогиялық құрамы; 

белсенді микробтық биомасса деңгейінің төмендеуі (есе саны); 

фитоуыттылығы; 

топырақ ферментациялық белсенділігінің төмендеуі; 

топырақ мезофаунасының биомассасы; 

биологиялық әртүрліліктің азаюы (Симпсон индексі, нормадан %); 

шымтезектің түзілуі (мм/жыл). 

Эрозияны бағалау үшін статикалық немесе динамикалық критерийлер пайдаланылады, мұның соңғысы топырақ бетінің де ландшафтың да жай-күйін көрсетуі мүмкін. 

Жазықтық су эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады: 

топырақ профилі қуатының азаюы, (А+В) %; 

топырақ профилінде қарашірінді қорының азаюы (А+В), сол ортадағының %; 

топырақтың үстіңгі көкжиегінің гранулометриялық құрамының өзгеруі; 

топырақ массасының жоғалуы, т/га/жыл; 

ашық қалған топырақ түзетін жыныстың (С) немесе төселіп жатқан жыныстың (D)   көлемі, жалпы көлемнің %-ы; 

эрозияға ұшыраған топырақ алаңының ұлғаюы, жылына %; 

Қосымша қритерийлер мыналар болып табылады: 

қарашірінді (жыртылатын жер) көкжиек (см) қуаттың кемуі; 

құнарлы заттар қорының кемуі; 

шаю жылдамдығы; 

жер бетінің еңістігі және эрозиялық үдерістер дамуының қауіптілігі. 

Сызықтық эрозияның диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады: 

аумақтың жыралармен бөлінуі (км/км  2  ); 

жер бетіне қатысты алғанда су шайып кеткен орлардың тереңдігі, см.; 

топырақ массасының жоғалуы (т/га/жыл); 

жаңа жыралардың пайда болуы және барларының өсуі. 

Қосымша критерийлер мыналар болып табылады: 

жыраның тереңдігі; 

алаңының бірлігіне келетін жыра саны; 

алаңының бірлігіне келетін жыралардың жалпы алаңы; 

жыралардың су жинау алаңының кейбір сипаттамалары. 

Санамаланғаннан басқа жел эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады: 

құнарсыз қабаттың дефляциялық үйіндісі, см.; 

жер пайдаланудан шығып қалған алқаптардың алаңы (табиғи алқаптарда өсімдіктер өспей қалған), жалпы алаңының %; 

жайылымдық өсімдіктердің проективті жауып қалуы, аймақтық алаңының %; 

азып-тозған жайылымдар алаңының өсу жылдамдығы, жылына %; 

қозғалмалы құм алаңы, жалпы алаңының %; 

қозғалмалы құм алаңының артуы, жылына %; 

Қосымша параметрлердің арасында мынадай критерийлер пайдаланылады: 

дефляцияның үдемелілігі немесе дефляцияның жылдамдығы; 

топырақ профилінде қарашірінді қорының кемуі (А+В); 

гранулометриялық құрамның жеңілдеуі; 

шөп қалыңдығы мен егістің сиреу дәрежесі. 

Тұздану дәрежесінің негізгі критерийлері мыналар болып табылады: 

үстіңгі құнарлы қабаттағы уытты тұздардың құрамы (%); 

уытты сілтіліктің ұлғаюы (тұзданудың бейтарап типінен сілті типіне ауысқан кезде), мг-экв/100 г. топыраққа; 

тұздалған жер алаңының артуы, жылына %; 

ортаның реакциясы (тұз және су сығындысындағы рН). 

Қосымша критерийлер ретінде жер асты суларының деңгейі мен минералдануы туралы деректер пайдаланылады. 

Сортаңданудың негізгі критерийлері мыналар болып табылады: 

алмасатын натрий құрамының артуы (катионды алмасу сыйымдылығынан (КАС) %-бен); 

алмасатын магний құрамының артуы (КАС) %-бен); 

ортаның реакциясы (рН). 

Топырақтың физикалық қасиеттері және әсіресе топырақ құрылымының сортаңдануының қосымша критерийлері болып табылады. 

Диагностикалық критерийлер мыналар болып табылады: 

топырақ-жер астындағы сулар деңгейін көтеру, м; 

су жайылуының ұзақтығы (ай); 

жер астындағы сулардың минералдануы (г/л); 

Қосымша профильдің (гидроморфизм белгілері) морфологиялық құрылысының сипаттамалары пайдаланылуы мүмкін.

 
  Көрсеткіштер  
 
  Тозу деңгейі  
 
 
 (өте 
 әл- 
 сіз) 
 
 (әл- 
 сіз) 
 
 (орта- 
 ша) 
 
 (кө- 
 те- 
 ріл- 
 ген) 
 
 (жо- 
 ғары) 
 
 
  1  
 
  2  
 
  3  
 
  4  
 
  5  
 
  6  
 
 
 Абиотикалық 
 үйіндінің қуаты, 
 см 
 
 <2 
 
 2-10 
 
 11-20 
 
 21-40 
 
 >40 
 
 
 Беткі қабатына 
 қатысты 
 (тұтастығы 
 бұзылмаған) ойылу 
 тереңдігі (см) 
 
 <20 
 
 20-40 
 
 41-100 
 
 101- 
 200 
 
 >200 
 
 
 Физикалық саз 
 мөлшерінің шамаға 
 азаюы, 
 бастапқыдан % 
 
 <5 
 
 5-15 
 
 16-25 
 
 26-32 
 
 >32 
 
 
 Топырақтың 
 жыртылатын қабаты 
 тұтастығының тең 
 салмақты 
 тығыздығының 
 артуы, бастапқы 
 мөлшерден % 
 
 <10 
 
 10-20 
 
 21-30 
 
 31-40 
 
 >40 
 
 
 Тұрақты құрылымдық 
 (жарылуды есепке 
 алмағанда, 
 агрегатаралық) 
 кеуектілік, см  3  /г 
 
 >0,2 
 
 0,11 
 -0,2 
 
 0,06- 
 0,1 
 
 0,02 
 -0,05 
 
 <0,02 
 
 
 Текстуралық 
 кеуектілік 
 (агрегатішілік), 
 см  3  /г 
 
 >0,3 
 
 0,26 
 -0,3 
 
 0,2- 
 0,25 
 
 0,17 
 -0,19 
 
 <0,17 
 
 
 Сүзу коэффиценті, 
 м/тәулік 
 
 >1,0 
 
 0,3- 
 1,0 
 
 0,1- 
 0,3 
 
 0,01 
 -0,1 
 
 <0,01 
 
 
 Тастақтылығы, 
 жамылғының %-ы 
 
 <5 
 
 5-15 
 
 16-35 
 
 36-70 
 
 >70 
 
 
 Топырақтық 
 профилі қуатының 
 төмендеуі (А+В), 
 бастапқыдан % 
 
 <3 
 
 3-25 
 
 26-50 
 
 51-75 
 
 >75 
 
 
 Топырақ профилінде 
 қарашірінді 
 қорының азаюы 
 (А+В), бастапқыдан 
 % 
 
 <10 
 
 10-20 
 
 21-40 
 
 41-80 
 
 >80 
 
 
 Микроэлементтер 
 (Мn, Со, Мо, В, 
 Сu, Ғе) құрамының 
 азаюы, қамтамасыз 
 етілуінің орташа 
 дәрежесінен % 
 
 <10 
 
 10-20 
 
 21-40 
 
 41-80 
 
 >80 
 
 
 Жылжымалы фосфор 
 құрамының азаюы, 
 қамтамасыз 
 етілуінің орташа 
 дәрежесінен % 
 
 <10 
 
 10-20 
 
 21-40 
 
 41-80 
 
 >80 
 
 
 Алмасатын калий 
 құрамының азаюы, 
 қамтамасыз 
 етілуінің орташа 
 дәрежесінен % 
 
 <10 
 
 10-20 
 
 21-40 
 
 41-80 
 
 >80 
 
 
 Топырақ 
 ортасындағы 
 РН-тың өзгеруі, 
 орташа 
 көрсеткіштен % 
 
 <10 
 
 10-15 
 
 16-20 
 
 21-25 
 
 >25 
 
 
 Топырақ массасының 
 шығыны т/га/жыл 
 
 <5 
 
 5-25 
 
 26-100 
 
 101- 
 200 
 
 >200 
 
 
 Ашылған топырақ 
 түзетін жыныстың 
 (С) немесе төсеме 
 жыныстың (D) 
 алаңы, жалпы 
 алаңнан % 
 
 0-2 
 
 3-5 
 
 6-10 
 
 11-25 
 
 >25 
 
 
 Эрозияға ұшыраған 
 топырақ алаңының 
 ұлғаюы, жылына % 
 
 <0,5 
 
 0,5- 
 1,0 
 
 1,1- 
 2,0 
 
 2,1 
 -5,0 
 
 >5,0 
 
 
 Беткі қабатқа 
 қатысты шайылу 
 және су қазуының 
 тереңдігі, см 
 
 <20 
 
 20-40 
 
 41-100 
 
 101- 
 200 
 
 >200 
 
 
 Аумақтың 
 жыралармен 
 бөлінуі, км/км  2  
 
 <0,1 
 
 0,1- 
 0,3 
 
 0,4- 
 0,7 
 
 0,8- 
 2,5 
 
 >2,5 
 
 
 Құнарсыз қабаттың 
 дефляциялық 
 үйіндісі, см 
 
 <2 
 
 2-10 
 
 11-20 
 
 21-40 
 
 >40 
 
 
 Жерді пайдаланудан 
 шығарылған табиғи 
 алқаптардың алаңы 
 (өсімдік 
 өспеген), жалпы 
 алаңнан % 
 
 <10 
 
 10-30 
 
 31-50 
 
 51-70 
 
 >70 
 
 
 Жайылымдық 
 өсімдіктің жобалық 
 жамылғысы, 
 аймақтықтан % 
 
 >90 
 
 71-90 
 
 51-70 
 
 11-50 
 
 <10 
 
 
 Тозған жайылымдар 
 алаңының ұлғаю 
 жылдамдығы, жылына 
 % 
 
 <0,25 
 
 0,25 
 -1,0 
 
 1,1- 
 3,0 
 
 3,1- 
 5,0 
 
 >5 
 
 
 Жылжымалы құмдар 
 алаңы, жалпы 
 алаңнан % 
 
 0-2 
 
 3-5 
 
 6-15 
 
 16-25 
 
 >25 
 
 
 Жылжымалы құмдар 
 алаңының ұлғаюы, 
 жылына % 
 
 <0,25 
 
 0,25 
 -1,0 
 
 1,1- 
 2,0 
 
 2,1- 
 4,0 
 
 >4 
 
 
 Жоғарғы құнарлы 
 қабаттағы уытты 
 тұздар сомасының 
 құрамы (%): 
 -соданың 
 қатысуымен 
 
 
 
 
 
 <01 
 
 
 
 
 
 0,1- 
 0,2 
 
 
 
 
 
 0,21- 
 0,3 
 
 
 
 
 
 0,31 
 -0,5 
 
 
 
 
 
 >0,5 
 
 
 -тұзданудың басқа 
 түрлері үшін 
 
 <0,1 
 
 0,25 
 
 0,26- 
 0,5 
 
 0,51 
 -0,8 
 
 >0,8 
 
 
 Уытты сілтіліктің 
 артуы (тұзданудың 
 бейтарап типінен 
 сілті типіне 
 ауысқан кезде), 
 мг-экв/100 г 
 топыраққа 
 
 <0,7 
 
 0,7 
 -1,0 
 
 1,1 
 -1,6 
 
 1,7 
 -2,0 
 
 1,7- 
 2,0 
 
 
 Тұзданған топырақ 
 алаңының артуы, 
 жылына % 
 
 0-0,5 
 
 0,5- 
 1,0 
 
 1,1- 
 2,0 
 
 2,1- 
 5,0 
 
 >5,0 
 
 
 Алмасу натрий 
 құрамының артуы 
 (КАС-тан %-бен): 
 - құрамында < 1% 
 натрийі бар 
 топырақ үшін 
 - басқа топырақ 
 үшін 
 
 
 
 
 <1 
 
 
 <5 
 
 
 
 
 1-3 
 
 
 5-10 
 
 
 
 
 3-7 
 
 
 10-15 
 
 
 
 
 7-10 
 
 
 15-20 
 
 
 
 
 >10 
 
 
 >20 
 
 
 Алмасатын магний 
 құрамының артуы 
 (КАС-тан %) 
 
 <40 
 
 40-50 
 
 51-60 
 
 61-70 
 
 >70 
 
 
 Тұщы (<1-3 г/л) 
 жер асты сулары 
 деңгейінің жиналу 
 тереңдігі, м 
 - гумидті аймақта 
 
 >1,0 
 
 0,81 
 -1,0 
 
 0,61- 
 0,80 
 
 0,31 
 -0,60 
 
 <0,3 
 
 
 - далалық аймақта 
 
 >4 
 
 3,1- 
 4,0 
 
 2,1- 
 3,0 
 
 1,0- 
 2,0 
 
 <1,0 
 
 
 Минералданған (>3 
 г/л) жер 
 астындағы сулар 
 деңгейінің жату 
 тереңдігі, м 
 
 >7 
 
 5-7 
 
 5-3 
 
 3-2 
 
 <2 
 
 
 Су басу ұзақтығы 
 (беткі ылғалдану), 
 ай 
 
 <3 
 
 3-6 
 
 6-12 
 
 12-18 
 
 >18 
 
 

Ескертпе - бастапқы ретінде жұтаңданбаған ұқсас жердің жай-күйі (нөлдік жұтаңдану дәрежесі) қабылданады.